मूर्छना

मूर्च्छना हा प्रकार तसा चांगलाच आहे परंतु त्यात सांगितिक आस्वादापेक्षा तांत्रिक करामती अधिक आहेत असं माझं वैयक्तिक मत आहे..

अर्थात - पं अजोय चक्रवर्तीं, पं अजय पोहनकर असे काही मोजके लोक मूर्च्छना चांगली करतात. परंतु त्यातल्या तांत्रिक करामतींमुळे तो प्रकार फार वेळ चांगला वाटत नाही...

तात्या.

एका रागाच्या एका स्वरावरुन दुसरा राग तयार होणे.

म्हणजे नेमके काय हे जरा विशद करून सांगाल का? धन्यवाद.

मूर्च्छनेद्वारे एका रागाच्या स्वरांवरून दुसरा राग तयार होण्यासाठी त्या रागाचा आधारभूत षड्ज बदलावा लागतो. उदा. चंद्रकंस राग घेतला तर त्याचे स्वर असे आहेत -

सा ग् म ध् नी सां (गंधार आणि धैवत कोमल, मध्यम आणि निषाद शुद्ध)
(अनुस्वार म्हणजे तार सप्तकातला स्वर)

आता त्यातल्या मध्यमाला (म) आधार स्वर किंवा सुरुवातीचा स्वर मानला तर एक सप्तक पूर्ण करण्यासाठी आपल्याला खालचा म ते वरचा म यातले स्वर असे लिहिता येतील.

म ध् नी सां ग्ं मं
(पुन्हा अनुस्वार म्हणजे तार सप्तकातला स्वर)

वरच्या प्रत्येक दोन स्वरांमधले अंतर असे आहे

म (दीड स्वर) ध् (दीड स्वर) नी (अर्धा स्वर) सां (दीड स्वर) ग्ं (एक स्वर) मं

आता सा पासून तेच अंतर ठेवून स्वर घेतले तर पुढील स्वर मिळतात

सा ग् म॑ प नि सां (गंधार आणि निषाद कोमल, मध्यम तीव्र)

हे मधुकंस रागाचे स्वर आहेत. अशा रीतीने मूर्च्छनेचा आधार घेऊन खरोखरच काही नवीन राग 'निर्माण' केले गेले आहेत . पण एका रागाचा षड्ज बदलून वेगवेगळे राग दाखवणे ही एकूणातच तांत्रिक करामत असल्याने मैफिलीत/कार्यक्रमात सादरीकरणाच्या दृष्टीने त्याचे मूल्य तितकेसे नाही. ते एक करामत म्हणून २-३ मिनिटेच ठीक वाटते.

टीप - स्वरांमधले अंतर म्हणजे काय? संगीतात जरी सात स्वर आहेत असे आपण म्हणत असलो, तरी त्यांची शुद्ध आणि विकृत रूपे धरून एकूण स्वर बारा आहेत. ते अनुक्रमे असे :
षड्ज-कोमल ऋषभ-शुद्ध ऋषभ-कोमल गंधार-शुद्ध गंधार-शुद्ध मध्यम-तीव्र मध्यम-पंचम-कोमल धैवत-शुद्ध धैवत-कोमल निषाद-शुद्ध निषाद (आणि वर पुन्हा षड्ज. असेच चक्र पुढे चालू.)
यापैकी षड्ज आणि पंचम हे अचल स्वर आहेत, म्हणजे त्यांची विकृत रूपे होत नाहीत. वर लिहिलेल्या प्रत्येक एका पाठोपाठ असलेल्या स्वरांमधले अंतर अर्धा स्वर मानले जाते. त्यानुसार वरील स्वरांमधील अंतरे दिलेली आहेत.

सारेगपधसा...........साधपगरेसा... ;;) भुप राग

चुचु

केवळ षड्ज बदलणे म्हणजे मूर्छना की दुसरा राग तेच स्वर वापरून सादर करणे म्हणजे मूर्छना..?

उदा.. रेहमानची दोन गाणी आहेत... हम्मा हम्मा आणि वन्दे मातरम... दोन्ही गाण्यात शेवटी शेवटी एक स्वर वर सरकवून गाणे म्हटले आहे... याला देखील मूर्छना म्हणतात का ?