शोध स्वरालयीचा, शोध गंधाराचा!

तुमचे गाण्यांच्या रसास्वादाचे लेखन एका धाग्यावर संकलित केलेत तर खूप छान होइल. हे रसग्रहण पण छान.

http://chakali.blogspot.com

हे रसग्रहण आवडले, पण अधिक उदाहरणे देऊन लेख अजून खुलवता आला असता का?

गाणे ऐकायला मजा आली.

हिंदी चित्रपट संगीताची खुमारी काही औरच!

येउदे अजुन!

कसलं जीवघेणं गाणं आहे.
आतापर्यंत मला त्याची चाल /स्वरावली आवडली होता.
आपण केलेल्या चांगल्या रसग्रहणामुळे शब्दही आवडू लागले आहेत.
आपणास धन्यवाद!
रेवती

आम्हाला गाण्यातले एवढे कळत नाही हो तात्या , नाहितर नक्की लिहिले असते. पण आपण जरूर लिहावे.
पण तात्या , मला काही स्वरलयी खूप भावतात , तुम्ही त्यांचे रसग्रहण करावे ही.वि.

१.बडा नटखट हैं रे कॄष्ण कन्यैया ...मधील "है आणि रे " मधे/जवळ काय सुंदर जागा आहे . हे काय ?
२.चुपके चुपके चल रे पूर्ववै या..मधील पुढ्च्या ओळीत "काय जादू केली आहे.

दोन्ही गाणी पंचम्दांची आहेत व बाईंनी गायली आहेत (म्या पामरने काय बोलावे त्यांच्याबद्दल?)

लेख काहीच झेपला नाही..
ते गाणं चांगले असून ऐकले पाहीजे हे कळले..
ऐकते आता.. :)

http://www.bhagyashree.co.cc/

तात्या, रसग्रहण आवडले. एक लेखमाला कराना.

आणि त्याचं तितकच सुरेख रसग्रहण ...

तात्या, गाणं आहेच क्लास. मला नेहमीच आवडत आलेलं आहे हे गाणं. परत ऐकलं. परत आवडलं. पण आपल्याला गाण्यातलं कळत नाही ही बोच परत एकदा तीव्र झाली.

बिपिन कार्यकर्ते

तात्या, लेख वाचला.
कळला नाही हे स्पष्ट आधीच सांगतो, कारण आपल्याला गाण्यातलं ओ की ठो कळत नाही.
पण गाणं ऐकायला आवडतं. आणि ऐकतो.
आता माझा प्रश्न -
गाणं आवडायला ते कळलंच पाहिजे असे आहे का ?

--अवलिया

अर्थात, तुम्हा-आम्हाला अत्यंत अवघड वाटणार्‍या अश्या स्वरालयीच्या हरकती सहज करून जाणं हीच तर मदनमोहन साहेबांची खासियत आणि त्या हरकती, त्या जीवघेण्या जागा लीलया पेलणं हीच तर 'लतादिदी' या नावामागची जादू!

म्हणूनच मदनमोहन यांच्याविषयी दिग्गज संगितकार नौशाद असे म्हणतात की "मदनमोहन ..तुझ्या एका गझलेसाठी माझ्या सर्व चालीं ओवाळून टाकाव्या वाटतात".

आणि ओ.पी. म्हणतात की " देवाने लताचा आवाज मदनमोहन यांच्या चालींसाठी बनवला आहे का मदनमोहन यांना लताच्या आवाजासाठी बनवले आहे हे ठरवणे कठिण आहे."

खादाडमाऊ
(लग जा गले के फिर...)

रसग्रहण आवडले. शाळाकॉलेजात असताना विविधभारतीवर सकाळच्या प्रहरी "संगीत सरीता" म्हणून एक कार्यक्रम लागायचा त्याची अचानक या निमित्ताने आठवण झाली. (त्याकाळी असे सकाळी ऐकायचो... मिपावगैरे वाचन आणि खरडन सकाळच्या प्रहरी नसायचे ;) )

बाकी लेख जसा थोडा अजून विस्तृत असलेला बरा तसेच अजुन काही अशी चांगली उदाहरणे देता आली तर पहा. एकाच सुरावटीतून नाहीतर गंधार समजून घेणे जरा अवघड वाटते.

या निमित्ताने मदनमोहनजींनी गायलेले "माई रे ..." हे आवडते गाणे युट्यूबवर ऐकायला मिळाले...

तात्यांना जसा या गाण्यातला शुद्ध गांधार भावला, तसा मला काही गाण्यांतला अनपेक्षित असा शुद्ध मध्यम भावतो.

१. 'मावळत्या दिनकरा' हे हृदयनाथांनी बरचसं मारव्यात बांधलेलं गाणं (गायिका अर्थात लताबाई). यात ते पहिल्या आणि शेवटाच्या कडव्यांत शुद्ध मध्यम वापरतात (उदा: 'जो तो पाठ फिरवी मावळत्या' ओळीमधली 'वळत्या' वरली जागा, तसंच मुखड्यातलं 'अर्घ्यं तुज' मधली 'तुज' वरची जागा) तो मला चमत्कृतीपूर्ण वाटतो पण अतिशय आवडतो. कदाचित मारव्यातलं या शुद्ध मध्यमाच आगंतुक अस्तित्व यामागे कारणीभूत असावं.

२. अशीच एक जागा महावीर काथक यांनी मारव्याच्या आसपास बांधलेलं 'सांज भई घर आजा' (ऐका: http://ww.smashits.com/tsearch/music/song/ghar-aaja.html - यादी मधलं शेवटाच गाणं) या लताबाईंच्या गाण्यात आहे. 'आसका सूरज आजा' या ओळीत 'जा' वरती जो मारव्यातल्या तीव्र मध्यमानंतर शुद्ध मध्यमावरचा ठहराव येतो तो केवळ लाजवाब. या गाण्याचं ऑर्केस्ट्रेशनही फार सुरेख आहे. मारव्यातली सायंकाळची आर्त हुरहुर त्यांत नेमकी उतरली आहे. त्यांत बाईंचा भावपूर्ण स्वर ... मग काही विचारायलाच नको.

३. पुन्हा बाळासाहेबांचच, अलिकडलं यमनातलं, सुरेश भटांच 'मग' हे विरहगीत. त्यात मारव्याची अस्वस्थ हुरहुर नाही, पण पूर्ती न झालेल्या प्रीतीचा विषाद आहे. हा सारा विषाद व्यक्त करत भट शेवटी त्या प्रेमाच्या 'अवचिता परिमळु' प्रमाणे अनपेक्षितपणे वार्‍याच्या मंद झुळुकेसोबत येणार्‍या सुगंधी आठवणींची 'मग सुटेल मंद मंद वासंतिक पवन धुंद, माझे आयुष्य तुझ्या अंगणात टपटपेल' अशी प्राजक्ताच्या हळुवारपणे टपटपणार्‍या फुलांशी तुलना करतात, तेंव्हा बाळासाहेब दुसर्‍या 'मंद' वर दोन्ही मध्यमांना असा काही स्पर्श करतात की लताबाईंच्या वयोमनानुसार पोक्तावल्या सुरांमधूनही तो परिमळ तुमच्यापर्यंत पोहोचतो.

लेख.

>>> उच्चतम गायकीचा एक नमुना! अर्थात, तुम्हा-आम्हाला अत्यंत अवघड वाटणार्‍या अश्या स्वरालयीच्या हरकती सहज करून जाणं हीच तर मदनमोहन साहेबांची खासियत आणि त्या हरकती, त्या जीवघेण्या जागा लीलया पेलणं हीच तर 'लतादिदी' या नावामागची जादू!
-- सहमत आहे. एरवी ऐकताना सोपं वाटणारं गाणं इतर कोणी म्हणायचा प्रयत्न केल्यावर किती कठीण आहे याची कल्पना येते. नंदा यांचा प्रतिसादही आवडला.

नंदनमराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

तात्या

तुमचे गाण्यांच्या रसग्रहणात्मक लेख छानच असतात.

पण मला नेहमीच प्रश्न पडतो की कवितेच्या,लेखांच्या किंवा अगदी चित्रांच्या रसग्रहणासारखे गाण्याचे रसग्रहण, रसास्वादात मदत करते का? कविता कळायला, त्यातली ,रुपके, वृत्त, छंद ई. समजायला रसग्रहणाने मदत होते. तसेच इतर प्रकारात पण म्हणता येईल. पण गाण्याच्या व तेही चित्रपट वा सुगम संगीताच्या रसग्रहणा बाबतीत होते का?

पुरणपोळी खाल्ली व अप्र्तीम लागली. त्यात जायफळ घातल्याने , अर्धा गूळ ,अर्धी साखर याच्या मिश्रणाने चांगली चव लागली वगैरे तपशील करणार्याला महत्वाचे वाटतील खाणार्याला त्याचे काय?
आम खाओ पेड क्यूं गिनते हो? ( हां लेकिन आम खाया या अमरुद ये मालुम करने के लीये पेड देखने पडेंगे :B )

मोहन

गंधारचा आणखी प्रभावी प्रयोग "गगनसदन तेजोमय" या गाण्यात आढळतो. वास्तविक तिलककामोद रागाचा वादीस्वर नसूनही समेवरचा गंधारचा प्रयोग एक सुरेख टेम्पो सेट करतो. "तेजोमय" गाताना सुरुवातीला दीदींनी गंधारापासून जी हरकत घेतली आहे तीतर लाजवाब. डोंगराळ भागात नागमोडी वळणातून झरा वहावा आणि एकदम दरी आल्यावर त्याचा धबधबा होऊन आसपासच्या खडकांना स्पर्श न करता थेट खालती सपाट भागावर आदळावा इतक्या आकर्षकपणे षड्जावरून समेवर येऊन गंधार दाखवण्याचा इफेक्टसुद्धा अप्रतीम.

आपला,
(संगीतप्रेमी) प्रशांत

सुंदर माहितीपूर्ण लेखाबद्दल आभार. हे लेख इथे संग्रहित करावे हे मी अगोदरही तुम्हाला लिहीले होते, ते जरा मनावर घ्यावे.

व्यक्तिशः मला गांधार इत्यादी काही कळत नाही :( . तरीही जुनी गाणी ऐकतांना अनेक जाग भावून जातात ('गूजबंप्स जागा'). ती गाणी मदन मोहनची असतात, तसेच शंकर जयकिशन, नौशाद, सलिल चौधरी, एस. डी. बर्मन, जयदेव, चित्रगुप्त (गुणी पण दुर्लक्षित संगीतकार), आणि लक्षीकांत प्यारेलाल (उगाच बदनाम झालेले)... यादी बरीचा मोठी आहे.....

पटकन आठवतात ती दोन उदाहरणे...
इथे सुरूवातीची तान, आणि त्यानंतर आलेला 'हो...'हा उसासा (हा 'विंटाज' लताबाईंचा..)

अजून एक गाणे मनात घर करून आहे ते हे
शब्द, गाण्याची चाल, मधले इंटरल्यूड्स (सतार व सरोद इतर कुणीही एकाच इंटरल्यूडमधे वाजवलेल्या ऐकल्या नाहीत), आणी अर्थातच लताबाईंचे गायन, सर्वच कसे जमून आलेले.

लेख छान आहे. चर्चा ही चांगली रंगली आहे. एकूण असे वाटते, की अभिजात कलेबद्दल, तिचा आस्वाद घेण्याबद्दल अनेकाना खूप आवड आहे.

मागे एकदा कोणी एकाने लिहिले होते की संगीतातल्या 'जागा' कोणत्या असतात ते सांगा. वरती चर्चेत काहीनी म्हटले आहे, की संगीताची शास्त्रोक्त जाण त्याना नसली, तरी आस्वादकाचा कान आहे. शास्त्रोक्त जाण असल्याने काही फरक पडतो का? वगैरे. या बद्दल मला एक गोष्ट प्रकर्षाने वाटते, जाणवते. ज्या कलेमधे आपण जितके अधिक पारंगत होऊ, तितके अधिक तिचा आस्वाद घेण्याची आपली क्षमता वाढत जाते. कला म्हणा, विद्या म्हणा, तिच्यात अतुलनीय साधना होऊ शकते - अमर्याद. ज्याचा जितका व्यासंग जास्त, तितकी आस्वादाची प्रगल्भता जास्त. कुसुमाग्रजांच्या कविता, अर्जुनाचे शरसंधान, अण्णांची तान, बिरजूमहाराजांचे पदलालित्य, थिरकवांचा तबल्यावरचा हात - हे सर्व उदाहरणादाखल उल्लेखले - या सर्वांबद्दल कोण भाष्य करू शकेल? ज्याला ती ती विद्या आत्मसात असेल तो. तात्यानी वर तुकारामांबद्दल लिहिले. आध्यात्मिक प्रगती या विषयातही बहुधा असेच असावे. ज्याला गंधार म्हणजे काय हे माहीत नाही, त्याला ते समजून त्याची जेव्हा प्रचीती येईल तेव्हा होणारा आनंद, हा ती 'जागा' कळल्याचा आनंद आहे. असो. वाटले, सुचले तसे लिहिले. चुकले असल्यास क्षमस्व!
(कलासक्त) शशिधर

एक्दम्बेष्ट रसग्रहण! एका पाठोपाठ एक शोध येऊ द्या, तात्या.