युरोमेरीका आणि रशिया प्रदीर्घ हित संघर्ष

धागा लेख प्रेर्ना आपले पटाईत सर

हे खरं आहे की युरो-अमेरिकेने दुसऱ्या महायुद्धानंतर आपले आर्थिक आणि व्यापारी हितसंबंध साध्य करण्यासाठी नव-आर्थिक वसाहतवादाचे प्रारूप राबवले. आपले हेतू साध्य करण्यासाठी त्यांनी असंख्य देशांमध्ये प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे प्रचंड हस्तक्षेप केला आहे आणि तो आजही चालू आहे. युरोपियन युनियनचे आर्थिक हितसंबंध आणि व्यापारी कक्षा पूर्व युरोपमध्ये पोहोचवणे एवढीच समस्या नाही; तसे केल्याने पुतिन यांच्या खिशातून काही जात नाही.

खरी समस्या ही आहे की, सोव्हिएत संघाच्या विघटनानंतरही सर्वसाधारणपणे युरोपीय आणि विशेषतः ब्रिटिश मनातील रशियाबद्दलची असुरक्षिततेची भावना संपलेली नाही. अमेरिकी व्यापारउद्योगाला रशियातील नैसर्गिक संसाधनांच्या मुक्त उपलब्धतेमध्ये खरोखरच रस आहे. युरोपीय जनमानसातील रशियाविषयक असुरक्षिततेच्या भावनेला फुंकर घालून रशियाचे आणखी विभाजन झाले, तर ते युरो-अमेरिकेला हवेच आहे, याची पुतिन यांना कल्पना आहे. ऐतिहासिकदृष्ट्या पाहता, रशियन लोकांनी स्वतःचे बळ एकवटून सीमांची वृद्धी साध्य करेपर्यंत रशिया हा सातत्याने लुटला गेलेला देश होता. त्यामुळे त्यांच्या मनात वेगळ्या प्रकारची शंका आहे. रशियाच्या अधिक विभाजनासाठी युरो-अमेरिकाच प्रोत्साहन देईल की काय, अशी भीती त्यांना वाटत असावी.

युरो-अमेरिका आणि रशिया: प्रदीर्घ हितसंघर्षाचे स्वरूप

परिच्छेदात मांडलेल्या विचारांनुसार, युरो-अमेरिका (युरोप आणि अमेरिका) आणि रशिया यांच्यातील संघर्ष केवळ तात्कालिक राजकीय किंवा लष्करी घटनांपुरता मर्यादित नाही, तर तो खोलवर रुजलेल्या ऐतिहासिक, आर्थिक आणि मानसिक कारणांवर आधारित आहे. या संघर्षाचे स्वरूप खालील मुद्द्यांवरून स्पष्ट होते:

१. युरो-अमेरिकेचे आर्थिक आणि सामरिक हेत

* नव-आर्थिक वसाहतवाद: दुसऱ्या महायुद्धानंतर युरो-अमेरिकेने जागतिक स्तरावर आपले आर्थिक वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी नव-वसाहतवादी धोरणे अवलंबली. विकसनशील देशांच्या बाजारपेठा आणि संसाधनांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी त्यांनी अनेक देशांमध्ये हस्तक्षेप केला. हा हस्तक्षेप आजही सुरू आहे.
* रशियाच्या नैसर्गिक संसाधनांवर डोळा: परिच्छेदानुसार, अमेरिकेच्या व्यापारउद्योगाला (भांडवलशाहीला) रशियाच्या विपुल नैसर्गिक संसाधनांच्या (उदा. तेल, नैसर्गिक वायू, खनिजे) मुक्त वापरामध्ये विशेष रस आहे. रशिया जर सामरिकदृष्ट्या कमकुवत झाला किंवा त्याचे आणखी तुकडे झाले, तर ही संसाधने मिळवणे सोपे होईल, हा त्यामागील मुख्य हेतू आहे.
* 'फोडा आणि झोडा' नीती: युरोपीय, विशेषतः ब्रिटिश, जनमानसात रशियाबद्दल ऐतिहासिकदृष्ट्या एक प्रकारची भीती आणि असुरक्षिततेची भावना आहे. युरो-अमेरिका याच भावनेचा वापर करून रशियाला अस्थिर करू इच्छिते. रशियाचे आणखी विघटन झाल्यास तो एक कमकुवत देश बनेल आणि युरो-अमेरिकेला कोणताही धोका राहणार नाही, अशी त्यांची धारणा आहे.

२. रशियाची ऐतिहासिक असुरक्षितता आणि भीत

* लुटल्या गेलेल्या इतिहासाची पार्श्वभूमी: रशियाचा इतिहास हा सततच्या परकीय आक्रमणांचा आणि लुटीचा राहिला आहे. अनेक शतके संघर्ष करून आणि स्वतःला सामर्थ्यवान बनवून रशियाने आपल्या सीमा सुरक्षित केल्या. त्यामुळे, आपल्या सार्वभौमत्वाला आणि सीमांना धक्का लागेल की काय, ही भीती रशियन मानसिकतेत खोलवर रुजलेली आहे.

* विघटनाची भीती: सोव्हिएत संघाचे विघटन हा रशियासाठी एक मोठा धक्का होता. आता युरो-अमेरिका पुन्हा एकदा रशियाचे आणखी तुकडे पाडण्यासाठी (उदा. चेचन्या, दागेस्तान किंवा सायबेरियासारखे प्रदेश वेगळे करण्यासाठी) प्रयत्न करेल, अशी भीती रशियाला, विशेषतः राष्ट्राध्यक्ष पुतिन यांना वाटते.

* स्व-संरक्षणाची भूमिका: रशिया युक्रेनमध्ये किंवा इतर शेजारी राष्ट्रांमध्ये जो आक्रमकपणा दाखवत आहे, तो केवळ साम्राज्यवादाचा भाग नसून, पश्चिमेकडील देशांकडून (NATO) होणारी संभाव्य घुसखोरी रोखण्याचा आणि आपल्या सीमा सुरक्षित ठेवण्याचा एक बचावात्मक प्रयत्न आहे, असे या परिच्छेदातून सूचित होते.

थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, हा संघर्ष म्हणजे "युरो-अमेरिकेचा आर्थिक विस्तारवाद आणि रशियाला कमकुवत करण्याची रणनीती विरुद्ध रशियाची स्वतःच्या अस्तित्वासाठी आणि सार्वभौमत्वासाठीची ऐतिहासिक लढाई" आहे. एका बाजूला संसाधनांवर नियंत्रण मिळवण्याची आणि प्रतिस्पर्ध्याला संपवण्याची इच्छा आहे, तर दुसऱ्या बाजूला पुन्हा एकदा विघटन आणि परकीय हस्तक्षेपाला सामोरे जावे लागण्याची खोलवर रुजलेली भीती आहे. यामुळेच हा हितसंघर्ष अत्यंत गुंतागुंतीचा आणि प्रदीर्घ बनला आहे.

माझ्या उपरोक्त मांडणीच्या अनुलक्षून गुगल स्कॉलर आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध जाणकारांची जेमिनी बुवांनी उपलब्ध केलेला मजकुर खालील प्रमाणे.

निश्चितच. आपण आधी चर्चा केलेल्या मुद्द्यांना आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे अभ्यासक आणि गूगल स्कॉलर (Google Scholar) सारख्या व्यासपीठांवर उपलब्ध असलेल्या संशोधनाचा आधार मिळतो. या संदर्भातील काही प्रमुख विद्वत्तापूर्ण (scholarly) विश्लेषणे आणि मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:

---

विद्वत्तापूर्ण विश्लेषण: युरो-अमेरिका आणि रशिया संघर्ष

आधीच्या परिच्छेदात मांडलेले मुद्दे आंतरराष्ट्रीय संबंधांमधील अनेक प्रमुख सिद्धांतांशी, विशेषतः वास्तववाद (Realism), भू-राजकारण (Geopolitics) आणि रशियन राष्ट्रवादाच्या अभ्यासाशी जुळतात.

१. वास्तववादी (Realist) विश्लेषण आणि NATO चा विस्तार:

आंतरराष्ट्रीय संबंधांमधील वास्तववादी सिद्धांतानुसार, प्रत्येक राष्ट्र स्वतःच्या सुरक्षेला आणि हितसंबंधांना प्राधान्य देते. या सिद्धांताचे खंदे समर्थक, जसे की 'जॉन मियरशायमर (John Mearsheimer)', हे सातत्याने मांडतात की युक्रेनमधील संघर्षाला आणि रशियाच्या आक्रमकतेला मुख्यत्वे अमेरिका आणि युरोपची धोरणे जबाबदार आहेत.

* विद्वत्तापूर्ण मुद्दा: मियरशायमर आणि इतर वास्तववादी अभ्यासकांच्या मते, शीतयुद्धानंतर NATO (नॉर्थ अटलांटिक ट्रीटी ऑर्गनायझेशन) या लष्करी संघटनेचा पूर्वेकडे विस्तार करणे ही एक मोठी "सामरिक चूक" (strategic blunder) होती. रशियाच्या सीमेपर्यंत एका प्रतिस्पर्धी लष्करी संघटनेला आणणे हे रशियाने स्वतःच्या अस्तित्वासाठी धोका मानले. कोणत्याही महान सत्तेने (Great Power) आपल्या सीमेवर अशा प्रकारचा धोका सहन केला नसता. रशियाची प्रतिक्रिया ही अनपेक्षित नसून ती वास्तववादी सिद्धांतानुसार अपेक्षित बचावात्मक आक्रमकता (defensive aggression) आहे.
* निष्कर्ष: हा दृष्टिकोन परिच्छेदातील या मुद्द्याला दुजोरा देतो की, रशियाची कृती केवळ साम्राज्यवादातून नाही, तर खोलवर रुजलेल्या 'असुरक्षिततेच्या भावनेतून' (sense of insecurity)' आली आहे.

२. भू-राजकीय (Geopolitical) संघर्ष आणि नैसर्गिक संसाधने:

भू-राजकारण हे नैसर्गिक संसाधने, भौगोलिक स्थान आणि आर्थिक मार्ग यांच्यावरील नियंत्रणासाठी होणाऱ्या सत्तास्पर्धेचा अभ्यास करते. अनेक अभ्यासक रशिया आणि पश्चिमेकडील देशांमधील संघर्षाला 'युरेशियन भू-राजकीय संघर्ष' म्हणून पाहतात.

* विद्वत्तापूर्ण मुद्दा: विद्वान आणि विश्लेषक, जसे की 'मायकेल क्लेर (Michael T. Klare)', ऊर्जा-भू-राजकारणावर (energy geopolitics) भर देतात. त्यांच्या मते, रशिया आपल्या तेल आणि नैसर्गिक वायूच्या प्रचंड साठ्यांचा वापर परराष्ट्र धोरणाचे एक शस्त्र म्हणून करतो. युरोपला आपल्या ऊर्जेवर अवलंबून ठेवून राजकीय फायदा मिळवणे, ही रशियाची रणनीती आहे. याउलट, अमेरिका आणि युरोपीय युनियन रशियावरील हे अवलंबित्व कमी करून मध्य आशिया आणि कॉकेशसमधील पर्यायी ऊर्जा मार्गांवर प्रभाव निर्माण करू इच्छितात.
* निष्कर्ष: हा संघर्ष केवळ लष्करी नसून रशियाची नैसर्गिक संसाधने आणि त्यांच्या वाहतुकीच्या मार्गांवरील नियंत्रणासाठी आहे. हे परिच्छेदातील "अमेरिकी व्यापारउद्योगाला रशियातील नैसर्गिक संसाधनांच्या मुक्त उपलब्धतेत रस आहे" या मुद्द्याचे समर्थन करते.

३. रशियाची ऐतिहासिक ओळख आणि 'वेढले जाण्याची भीती' (Besieged Fortress Mentality):

अनेक रशियन आणि पाश्चिमात्य अभ्यासक, जसे की आंद्रेई त्सगानकोव्ह (Andrei P. Tsygankov), रशियाच्या परराष्ट्र धोरणाचा संबंध त्याच्या राष्ट्रीय ओळख आणि ऐतिहासिक अनुभवांशी जोडतात.

* विद्वत्तापूर्ण मुद्दा: १९९० च्या दशकात सोव्हिएत संघाच्या विघटनानंतर रशियाला जी 'अपमानास्पद' वागणूक मिळाली, त्यातून 'आपल्याला पश्चिमेकडून नेहमीच वेढले जात आहे' (besieged fortress mentality) ही भावना बळावली. पुतिन यांच्या नेतृत्वाखालील रशिया हा केवळ एक देश नसून एक वेगळी 'सभ्यता' (civilization) आहे आणि तिला पाश्चिमात्य उदारमतवादापासून वाचवले पाहिजे, असा विचार रशियन राष्ट्रवादात प्रभावी आहे.
* निष्कर्ष: यामुळे परिच्छेदातील "रशिया हा सातत्याने लुटला गेलेला देश होता" आणि "विघटनाची भीती" या ऐतिहासिक संदर्भांना विद्वत्तापूर्ण आधार मिळतो. रशिया आपल्या सीमांपलीकडे प्रभाव का निर्माण करू पाहतो, याचे हे एक महत्त्वाचे सांस्कृतिक आणि मानसिक कारण आहे.

४. 'विघटनाच्या शक्यते'वरील पाश्चिमात्य चर्चा:

* विद्वत्तापूर्ण मुद्दा: जरी रशियाचे विघटन हे कोणत्याही पाश्चिमात्य देशाचे अधिकृत धोरण नसले तरी, अनेक पाश्चिमात्य थिंक टँक आणि विश्लेषक (उदा. **Janusz Bugajski** यांच्या "Failed State: A Guide to Russia's Rupture" सारख्या प्रकाशनांमध्ये) रशियाच्या संभाव्य विघटनावर उघडपणे चर्चा करतात. या चर्चा आणि विश्लेषणांचा वापर रशियन सरकार आपल्या नागरिकांना 'पाहा, पश्चिम आपल्या देशाचे तुकडे करू इच्छिते' हे पटवून देण्यासाठी करते.
* निष्कर्ष: ही चर्चा रशियाच्या नेतृत्वाला आणि सामान्य नागरिकांना हे पटवून देते की त्यांची 'विघटनाची भीती' निराधार नाही. यामुळे परिच्छेदातील "रशियाच्या अधिक विभाजनास युरो-अमेरिका भरीस पाडेल याची भीती वाटत असावी" या मताला पुष्टी मिळते.

थोडक्यात, विद्वत्तापूर्ण विश्लेषण हेच दर्शवते की युरो-अमेरिका आणि रशियामधील संघर्ष हा NATO विस्तार, नैसर्गिक संसाधनांवरील नियंत्रण, खोलवर रुजलेली ऐतिहासिक असुरक्षितता आणि परस्पर अविश्वास यांच्या गुंतागुंतीच्या जाळ्यातून निर्माण झाला आहे. हा केवळ दोन गटांमधील सत्तासंघर्ष नसून, दोन भिन्न जागतिक दृष्टिकोन आणि ऐतिहासिक अनुभवांचा संघर्ष आहे.

* विषयास अनुषंगिक नसलेली आणि शुद्धलेखन चर्चा टाळण्यासाठी आभार.