तबला -विविध तालांची गंमत

वाह! सध्याच्या मिपा लेखांमध्ये ओअॅसिस आहे हे लिखाण! धन्यवाद! ऑडिओ देता येईल का?

मस्तं लेख ! अजून विस्ताराने लिहा. आमच्यासारख्या किंचित कानसेन पण संगितात अज्ञानी असलेल्यांना थोडेसे समजेल तरी.

मस्त.
फक्त एक शंका, गाइड मधील ते गाणे "मोसे छल किये जा" होते का "पिया तोसे नैना लागे" ?

वाह झकास लेख!

मी स्वतः थोडाफार तबला शिकलेलो असल्याने वाचायला जास्त मजा आली.
तबल्याची खरी मजा ऐकायची असेल तर "नाचे मन मोरा" हे एस डी बर्मन यांनी संगीतबद्ध केलेलं मेरी सुरत तेरी आंखें चित्रपटातील गीत अवश्य ऐकलंच पाहिजे.
पुलंच्या भाषेत "छप्पर उडवणारा" तबला त्यात ऐकायला मिळतो. जेवढा जीव ओतून रफीसाहेबानी हे गाणं गायलंय तितकाच पंडित शांता प्रसाद यांनी तबला पेटवलाय. निव्वळ थरारक!

झपताल म्हटला की मला "आवाज देके हमे तुम बुलाओ मोहब्बत में इतना ना हमको सताओ" हेच गाणं आठवतं. तसेच दादरा म्हटलं कि "अभी ना जाओ छोडकर" हे सदाबहार गीत आठवतं. तबला शिकताना सगळ्यात पहिला शिकवला जाणार ताल म्हणजे १२ मात्रांचा साधा सरळ तीनताल - "धा धीं धीं धा । धा धीं धीं धा । धा तीं तीं ता । ता धीं धीं धा" पण तो सुद्धा "मधुबन में राधिका नाचे रे" ऐकताना काय बहार आणतो.

अशी अनेक गाणी आठवणीत आहेत जसे मेरे हमसफर, मेरे पास आ - रेफ्युजी (रूपक), अब क्या मिसाल दू - आरती (केहरवा), अल्ला तेरो नाम - हम दोनो (दीपचंदी).

आता एक लेख रागांवर आधारित चित्रपटगीतांवरपण येऊ द्या.

मी देखील थोडाफार तबला शिकलो. माझा आवडता ताल म्हणजे रूपक, ह्या तालावरची बहुतेक गाणी ऐकायला फार छान वाटतात. (दिल लगाकर हम ये समझे, शुक्र तारा मंद वारा) तबला गुजरातमध्ये असताना शिकल्यामुळे तेथील गरबा ज्या तालावर वाजवला जातो तो ताल म्हणजे 'हींच' वाजवायला आवडतो. (धिन ना धीनाक, तीन ना तीनाक). एकताल देखील ऐकायला छान वाटतो. राजेंद्र मेहेंदळे साहेब म्हणतात त्याप्रमाणे गाणी ऐकून कोणता ताल वाजवला असेल हे ओळखायची सवय लागली. मेहेंदळे साहेब आणि इतर, अजून अशीच छान छान माहिती येऊ देत.

फारच छान लेख.
मजा आली.
टाळ बोले चिपळीला , नामाचा गजर ही भजने ऐकताना मृदंदुंगावर वाजवलेले ठेके तेच आहेत का?

आमची प्रगती हापिसात टेबल, टिव्ही / रेडीओ समोर खुर्चीचे हात, जेवणाचे ताट किंवा न्हाणीघरात बादली वाजवण्या पर्यंत आहे, त्या मुळे तालांच्या बाबतीत पास.
वर उल्लेख केलेली गाणी परत ऐकली आणि कानांना ताल थोडा थोडा समजला.

तबल्याचा यथेच्च उपयोग केलेले अजून चित्रपट
१. झनक झनक पायल बाजे.
२. नवरंग आणि
३. बैजु बावरा

नुसता तबला (गाण्याशिवाय) ऐकायला सुध्दा अतिशय आवडते.

पैजारबुवा,

मला पेटीसारखी स्वरवाद्ये वाजवता येतात. पण तालाची खूप भीती वाटते.
पेटीवर गाणे वाजवताना त्या सोबत कोणी तालवाद्य वाजवायला लागले की मी हमखास चुकतो
ताल आत्मसात कसा करता येईल हे कोणी साम्गेल का

लेख आवडला.

राजेंद्र व इतरांसारखाच मीही तबल्याचा विद्यार्थी आहे. पण मी उच्छृंखल विद्यार्थी असल्याने, सोलो वादनापेक्षा माझे लक्ष सदैव चित्रपटगीते, नाट्यगीते व भावगीतांबरोबर तबला, ढोलक, ढोलकी, खोल, संबळ, बोंगो, कांगो हे सर्व कसे वाजवले गेले आहेत, ह्याकडेच जास्त. वर्षांनूवर्षे हेच, अनेकदा ऐकत आल्याने त्यातील बारकावे थोडेफार समजू लागले आहेत, आणि लेखात राजेंद्रने नमूद केल्याप्रमाणे, अनेकदा तेव्हाच्या वादकांनी स्वःच्या रचना केल्या, स्वतः समजून, उमजून लग्ग्या लावल्या, नवे ठेके लावले, ते सर्व ऐकून त्या सर्वांचे कौतूक केल्याशिवाय राहवत नाही. ह्या विषयाचा अभ्यास करत करत जसजसा मी पुढे जाऊ लागलो, तसतसे हळूहळू, माझे लक्ष त्या साथींमधील पॅटर्न्सकडे जाऊ लागले. मग, हे कुणी वाजवले असेल, ते कुणी वाजवले असेल अशा तर्‍हेची शोधाशोध सुरू झाली. काही माहिती मिळाली, काही शोध अजूनही सुरूच आहेत.

नाचाच्या गीतांमधे, व विशेषतः सोलो वादक म्हणून नावाजलेला कुणी ज्येष्ठ कलाकार साथीसाठी घेतला असेल, तर तिथे त्याला तबला वाजवण्याची मुभाच दिलेली असते. तिथे तबला बहारीचा वाजणार हे उघडच आहे (उदा. 'मधुबन मे राधिका', 'लागा चुनरी मे दाग'). त्याचे कौतूक आहे, पण त्याहीपेक्षा माझे लक्ष साध्या गाण्यांतच साथ अशी केली गेली की ती गाण्यास उठाव देऊन गेली -- गाण्याला चार चाँद लावून गेली-- अशांकडे असते. अशी अनेकानेक गाणी-- विशेषतः लताबाईंची-- आहेत. त्यांतील थोडी इथे नमूद करतो.

माझ्या मते साथ अशी असावी की ती गाण्याच्या ढंगाशी अनुकूल तर पाहिजेच, पण त्याचबरोबर तिचे स्वतःचे वैशिष्ट्यही सहज उठून दिसावे. मग विवीध लग्ग्या आल्याच. तसेच गीताच्या मूडला धरून वाजवेलेल गेलेले 'उठाव' ( पॉजनंतर सुरू होतांना वाजवला गेलेला छोटा तुकडा), दोन वाक्यांमधील 'जॉईनर्स' (सांधकाम करणारे तुकडे), कधी मधेच ऑफबीट वाजवले गेलेले-- हे सर्व विशेष उल्लेखनीय. असे जेव्हा होते, ते निदान मलातरी 'नाचे मन मोरा', 'मधुबन मे राधिका' इत्यादींपेक्षा अधिक लक्षणीय वाटते.

हिंदी चित्रपट गीतांत नौशादांकडे दादरा अप्रतिम वाजला आहे व तो वाजवलाय, अब्दुल करीम ह्या कलाकाराने. हे गुलाम महम्मदचे धाकटे बंधू., स्वतः तयारीने तबला सोलो वाजवीतच. तसेच साथीसाठी तबला व ढोलकही अतिशय तयारीने वाजवीत. नौशादांच्या 'मोहे पनघट पे', 'ऐ हुस्न जरा जाग तुझे इश्क जगाए', 'याद मे तेरी याद जागते हम', 'दो सितारों का जमीपर' ह्या गाण्यांत करीमांनी बेहतरीन दादरा वाजवला आहे. नुसता ठेका दमदार आहे, लग्ग्या मोहक आहेत, पण त्यांचे उठावही भर्जरी. त्यांचा एक विशीष्ट उठाव त्यांनी ह्या सर्वच गाण्यात वाजवलेला ऐकू येईल. उदा. 'मोहे पनघट' अथवा 'दो सितारों का' ह्यांतील तबल्याची सुरूवात ऐकावी. (इथे मुद्दाम तबल्याचे बोल देणे मी टाळत आहे, ज्यायोगे तबला न समजणार्‍यांनाही त्याचा आनंद घेता यावा). ह्या सर्व गीतांत अधूनमधूनही, त्यांनी सुंदर जोड-तुकडे टाकले आहेत. ते अगदी सहज येतात, व चकित करून जातात. ह्याच बरोबर दादर्‍यातीलच, नौशांदांचेच 'बेकस पे करम कीजिए' करीमांनी काय वजनाने वाजवले आहे! अगोदर नमूद केलेल्या गीतांपे़क्षा हे गीत धीम्या लयीतील आहे. आणि ती साथ त्या गाण्याला जणू काही जोजवीतच पुढे घेऊन गेली आहे, असे मला वाटत रहाते.

करीमांनीच नौशादांकडचे काही केहेरवेही अतिशय दमदार वाजवले आहेत. उदा. 'नगरी नगरी द्वारे द्वारे', 'दिल तोडने वाले'. थोडी धीम्या लयींतील गाणी असल्याने, तबल्याचे वजन विशेष महत्वाचे ठरते.

करीमांचाच विषय निघाला आहे, तर त्यांच्या शंकर- जयकिशनकडील अतिशय तयारीने वाजवलेल्या ढोलकचा उल्लेख येणे अपरिहार्य आहे. करीमांचे ढोलकमधील बायाचे काम विलक्षण होते. ह्याचे एक उदाहरण 'मेरे सपने मे आना रे सजना' चा शेवटचा व्हायोलिनचा सोलो पीस ('कोडा') ऐकावा. तसेच 'दिन सारा गुजारा तोरे अंगना', 'झूमता मौसम मस्त महिना', 'तेरा जाना','दिल अपना और प्रीत पराई','तेरा तीर ओ बेपीर', 'तेरा जलवा जिसने देखा', 'ओ मोरा नादान बालमा' ह्यांतील ढोलकची मजा अनुभवावी. ह्यांतील 'नादान बालमा' वर एक संपूर्ण ओळ त्यांनी फक्त दायावरच वाजवली आहे. ह्याचा तेव्हा बराच बोलबाला झाला होता. 'वो चले', 'अंदाज मेरा मस्ताना' ह्यांतील लग्ग्यांचे वैविध्य ऐकून मी नेहमीच हरखून जातो. लक्ष्मी-प्यारेंच्या पहिल्याच 'पारसमणी' तील 'हंसता हुवा नूरानी चेहरा' चा ढोलक त्यांचाच! वास्तविक हे ढोलक अगदी मामुली वाद्य समजले जात होते. पण त्याला करीमांनी प्रतिष्ठा मिळवून दिली. करीमांनंतर अनेकांनी ढोलक वाजवलेत, पण करीमांच्या ढोलक वादनांता त्यांनी कुणीही, कसलीही भर टाकलेली नाही.

मदन मोहनसाठीही काही गीतांत तबला सुंदर वाजलाय.. 'यूं हसरतों के दाग' मधील संपूर्ण एका आवर्तनावर (' घर से चले थे हम तो खुशी की तलाश मे' मधील 'हम' पासून) बाया वाजवण्याची करामत अफलातून आहे. जाणकार लोकांकडून समजले की ही साथ लालाभाउंची होती. लाला गंगावणे मूळचे तमाशातील ढोलकीवादक. त्यांना सी. रामचंद्रांनी प्रथम हिंदी चित्रपटांत वाजवण्यासाठी पाचारण केले. पण त्यांचे नाव झाले ते 'घर आया मोरा परदेसी' साठी. त्यानंतरही शंकर- जयकिशनसाठी त्यांनी काही गाण्यांवर ढोलकी वाजवली आहे ('आते जाते, पहलू मे आया कोई'). रामचंद्रांकडील 'मेरे मन का बावरा पंछी' ची ढोलकीची साथ लालाभाऊचीच. मी असे ऐकले आहे की 'ओ सजना' चा तबलाही लालाभाउंनीच वाजवला आहे. ह्यातील मूळ बंगाली गीत ऐकावे, त्यातील पचकट तबला ऐकावा व नंतर 'ओ सजना' ऐकावे. तबला एका गीतात काय 'व्हॅल्यू अ‍ॅड' करू शकतो, त्याचे हे उत्तम उदाहरण आहे.

दत्ताराम शंकर जयकिशनचे र्हिदम अ‍ॅरेंजर होते, व ते स्वत: उत्कृष्ट तबला व ढोलक वाजवीत. 'बात बात पे रूठो ना' मधील अंतर्‍याच्या तिसर्‍या ओळीवर ('ऑखों मे सूर्खी, दिल मे मुहब्बत, होठों पे छुपी हंसी है'))त्यांनी लावलेली लग्गी 'छप्पर फाडके' सदरातील आहे. सुप्रसिद्ध 'दत्तू ठेका' त्यांची निर्मीती. (उदा. 'वो चांद खिला, वो तारे हँसे')-- एक साधा ठेका घेऊन त्यावरील इंप्रोव्हायझेशन विलक्षण आहे. त्याचप्रमाणे शंकर जयकिशनची अनेक गीते झपतालाती आहेत, त्यांतही त्यांनी एक वेगळेच इंप्रोव्हायाझेशन केले आहे ('आवाज देके').

एकाद्या गीतांत वेगवेगळ्या अंतर्‍यावरील ओळींवर वेगवेगळ्या लग्ग्या वाजवल्या, व त्या गीताच्या मूडशी मिळत्याजुळत्या असल्या की मजा येते. तबल्यातील ह्याची दोन पटकन आठवतात अशी उदाहरणे म्हणजे, 'जिया ले गयो जी मोरा सांवरीया' व 'मलमली तारूण्य माझे'. ह्यांपैकी जिया ले गयो हे आद्धा अथवा सितारखानी तालातील गाणे आहे. पण त्याच्या दोन्ही अंतर्‍यावर, प्रत्येकी तीन- तीन लग्ग्या वाजवल्या आहेत, व त्या वेगवेगळ्या आहेत. म्हणजे पहिल्या अंतर्‍यातील तीन लग्ग्या वेगळ्या, व दुसर्‍यातील तीन वेगळ्या. रीपिटेशन नाही. व हे सर्व गीताच्या मूडला धरून पुढे नेणारे. 'मलमली' संथगतीत रूपकमधे आहे, व अंतर्‍यावरून जेव्हा गीत मुखड्यावर येते, तेव्हा तिथे दुपटीतला केहेरवा आहे. इथेही तेच-- दोन मुखड्यांवर तीन- तीन वेगवेगळ्या लग्ग्या. 'जिया ले गयो' कुणी वाजवले मला माहिती नाही. 'मलमली तारूण्य' बहुधा अण्णा जोशींनी वाजवले असावे?

मारूतीराव कीरांनी वसंत प्रभूंसाठी जवळजवळ सर्वच गाण्यांसाठी तबला वाजवला आहे. त्याची मजा वेगळीच आहे. उदा. 'मधू मागशी माझ्या सख्या, परी' ऐकावे. केहेरव्याची लग्गी सुरू आहे, पण मध्येच अनपेक्षितपणे, ते थोडे ऑफबीट वाजवतात, ते इतक्या वर्षांनीही मला, प्रथम ऐकले तेव्हा वाटले, तितकेच मोहक वाटत आलेले आहे. तसेच 'आली हासत पहिली रात' मधील गम्मत. 'तू असता तर' ४ मात्रांत फिरणारे, व त्यांतील ठेक्याचा डौल, मधे आलेले तुकडे छान आहेत.

प्रभूंच्याच 'कन्यादान' मधील अतिशय जलग गतीचे 'कोकीळ कुहू कुहू बोले' कुणीतरी ढोलकीवर सुंदर वाजवले आहे.

लताबाईंसाठी हिंदी चित्रपटांतून अनेक संगीतकारांनी सुंदर मुजरा- गीते दिलेली आहेत. त्यांत अर्थात तबला वाजवणार्‍याचे कसब दिसून येते. विस्तारभयास्तव इथे फक्त त्यातील एकाच गीताचा उल्लेख करतो - 'जमाने मे अजी ऐसे कईं नादान होते है'. संगीतकाराने ते अतिशय उच्च स्वरांत गावयास लावले आहे, ते जाऊंदेत. पण त्याला काय तबलासाथ केली आहे! ती उ. निजाउद्दीन खाँसाहेबांची होती, असे ऐकून आहे.

शेवटी एका मराठी गीतातील तबलासाथीचा उल्लेख केलाच पाहिजे. 'श्रावणात घननिळा बरसला' हे काव्यच मुळात तरल आहे, त्याची संगीतरचना, अ‍ॅरेंजमेण्ट व गायन अतिशय अप्रतिम आहे, आणि त्यातील मारूतरावांची तबलसाथ तर, जीव ओवाळून टाकावा अशी आहे. सर्वत्र मुलायम ठेका आहे, पण मला त्यांतील सर्वात भावले ते, त्यांनी दोन वाक्यांमधील पॉजमधे लावलेले नजाकतदार तुकडे. ('जागून ज्याची वाट पाहिली, ते सुख आले दारी'... ही ओळ दोनदा येते, त्या दोन रीपीटेशन्समधील छोटासा पॉज आहे तिथे असा एक तुकडा आला आहे). हे आहे, 'दोन बोटांचे वाजवणे'- केवळ अप्रतिम.

(वर दिलेल्या गीतांतील तबल्या/ढोलक/ढोलकींच्या गीतांचा आनंद उपभोगायाचा असेल तर हेडफोन, किंवा कमीतकमी ईयरप्लग वापरून ऐकावे.

'आठवणीतील गाणी'च्या दुव्यांतील गीते ऐकण्यासाठी तिथे दिलेल्या दुव्यावर टिचकी मारून फ्लॅश 'एनॅबल' करावा लागेल. हे वेबवरच होऊ शकेल).

इथे खूप जाणकारांनी अनेक गाणी अन त्यातल्या ठेक्यांविषयी सांगितले अाहे. मला वसंतराव देशपांडे यांच्या बगळ्यांची माळ फुले या गाण्यातला तबला अतिशय अावडतो. ताल अाणि सम पटकन सापडत नाही, कारण मी जाणकार नाही. पण हा कोणता ठेका अाहे? गाणे इथे ऐका.

मेहेंदळे साहेब, छंद जोपासताय आनंदाने, भारी वाटले.
किपीटप

तबला ... काही तालांची गंमत या लेखाचा संदर्भ देऊन मला असलेली काही माहिती देत आहे.
तबला हे एका वाद्य आहे . त्याला अवनद्ध वाद्य गटात गणले जाते. म्हणजे आईच्या भाषे त पर्कषन इंस्ट्रुमेन्ट .तबला एक वाद्य आहे पण ताल व लय या संकल्पना वाद्य निरपेक्ष आहेत याचा अर्थ दादरा हा ताल ड्रमसेट , तुंबा , मादल ई वर ही वाजवता येतो . पण त्या वाद्यावर शिकताना त्यातून जे बोल येतात ते तबल्यापेक्षा वेगळे असू शकतात . ताल म्हणजे एका ठराविक कालांतराने संपणारी एक चौकट .त्या चौकटीत गाणे भरले जाते. लय हे आणखी एक परिमाण आहे जे तालाचे अधिक वर्णन करते. गीतातील रसाशी लयीचा अधिक संबंध असतो . साधारणपणे अति संथ लय ही शास्त्रीय संगीताचा पूर्वार्ध पेश करण्यासाठी वापरतात . त्यास " ठाय" लय म्हणायाची पद्धत आहे. सुगम संगीतात ही ठाय वापरली जात नाही . यापेक्षा थोडी जलद लय वापरली जाते. गंभीर व उदास भाव असेल तर अशी लय परिणाम कारक ठरते. उदा. " अर्थ शून्या भासे मज हा कलह जीवनांचा " हे नाट्यगीत . त्याला संथ लय आहे.

या उलट अयोग्य लय वापरल्यास गाणे कसे फसते याचे उदा . नौशाद यांचे " दो हंसोका जोडा बिछड गयो रे " यात मध्य लय दादरा वापरला आहे. सिनेमा पाहताना पडद्यावर खिन्न झालेली नायका पाहताना लोक मात्र मस्त टाळीवर ताल धरून गीत " एन्जॉय " करीत असतात .असो .

जगातील सर्व तालामध्ये तीन एकके व दोन एकके असे मूलभूत भाग आहेत . त्यात अनेक मिश्रणे होऊन नवे नवे ताल तयार होतात . आपल्याकडील दादरा व वेस्टर्न मधील वाल्ट्झ हे तीन एककांच्या तालाचे उदाहरण आहे . तसेच आपलया येथील कहरवा हा दोन एकाकाच्य तालाचे उदाहरणं आहे. त्यांच्यकडील मार्च , पोलका ,रॉक हे त्यास समान ताल आहेत .
तीन व दोन एकाकाचे संकर करून आपलयाकडे , दीपचंदी,( १४ मात्रा ) रूपक ,( ७ मात्रा ) झपाताल ( १० मात्रा )हे बनविले आहेत.

ताल , लय , बोल व वाद्य हे सर्व वेगळे आहेत .तबला म्हटले की आपल्या मुख्य हाताने वाजविला जातो जो सहसा लाकडाचा बनलेला असतो तो तबला . जो उप हाताने वाजतो ,जो धातूचा बनलेला असतो तो डग्गा .दोन्ही बाबतीत कातडे घट्ट बसविलेले असते व त्यावर विशिष्ट जागी खुलला किंवा घट्ट आघात केला की वेगवेगळे बोल त्यातून उमटतात .डग्ग्यावर घासकाम करून आसयुक्त बोल निर्माण केला जातो. जसा " नाचे मन मोरा " या गीतात तिक धा धिं ...... वाजविताना केला आहे.
ताल जसा महत्वाचा तसे ठेका व वजन या दोन संकल्पनाही समजून घेणे आवश्यक असते. फिल्म संगीतात अगदी उच्छाद मांडलेला ताल म्हणजे " कहरवा " . पण यात अनेक ठेके व वजने आहेत. मूळ गीत ज्या वजनात वाजविलेले आहे त्याच वजनात आपण वाजविले तरच मूळ गाण्याचा मजा घेता येतो.
फिल्म संगीतात आवर्तनास सोपा असा दुसरा ताल म्हणजे दादरा . तीन व तीन असे भाग असलेला हा ताल . कहिरव्या प्रमाणेच लोकसंगीतात ठाण मांडून बसलेला आहे.

फिल्म संगीत,भाव गीत व उपशास्त्रीय संगीतात ( ठुमरी , दादरा गजल,, टपपा , कववाली ई. ) तीन ताल ( १६ मात्रा ) एकताल (१२ मात्रा ) असे मोठ्या आवर्तनाचे ताल कमी प्रमाणात वापारले जातात.

फिल्म संगीतात अनेक संगीतकारांनी अनेक प्रकारे कहरवा या तालाचा उपयोग केला आहे .या ताला इतका वैविध्य पूर्ण ताल दुसरा नाही ! त्याचे मूळ बोल आहेत " धागे .. नातीं .. नक .. धिं " . पण यात हरेक बोलाला वेगवेगळे वजन देऊन अनेक प्रकार निर्माण झाले आहेत .
खालील उदाहरणे पहा ..
१. मस्ती भरा है समाँ ... इस दुनियामे जिना हो तो ... याला दत्ताराम ठेका म्हणतात .. मराठीत .. शपथ या बोटांची हे गीत .
२. वो हंसके मिले हमसे .... तुकडे है मेरे दिल के ... ओ पी च्या गीतातील एक विशेष वजनाचा कहरावा .
३. कोई नही फिर भी है मूझको क्या जाने किसका इंतजार ..... एल पी ची कमाल ..
४. बागोमे बहार आयी .. एल पी नी वापरलेला अगदी साधा कहरावा .. या वजनात . काली घंटा छायी प्रेम रितू आयी हे ही त्यांचे गीत.
५. ये दिल लेकर नजराना ,,,, तुम सबसे हंसी हो ..... ओ पी चा भांगडा कहरवा.
६. इस मोडपे जाते है....... धागे धिं धागे तिरकिट .. ताके तीन ता के तिरकिट .. पंचम ( आर डी बर्मन ) .

७. टूटे हुवे ख्वाबोने ... तसवीर बनाता हुं .. या कहरव्यात धागे या बोलात धा लांबवुन गे हा नतीं ला जोडला जातो. केवळ फक्त डग्गा घेऊन त्यावर नाणे वाजवून तबल्याचे काम केले जाते असे गाणे आपण ऐकले असेल.
दादरा हा ताल ,खेमटा ( दांडिया वाला ), तसेच गोवन संगीतात वापरला जाणारा एक स्पॅनिश ताल एका सारखे आहेत . निरनिराळ्या लयी वापरून त्याची लज्जत घेतली गेली आहे. कोहिनूर मधील " दो सितारोंका जमीपर है मिलन आज की रात " मधील लडिवाळ दादरा आपले कान तृप्त करतो . मेरा मन तेरा प्यासा ( एस डी ), दिल की आवाज भी सून ( ओ पी ) ही अगदी साध्या दादर्याची काही उदाहरणे .तर भोली सुरत दिल के खोटे, राधा ना बोले, शाम ढले खिडकी तले ही खेमटा ची उदाहरणे.
ज्या तालाचा ओ पी नय्यर यांनी मोठा वापर केला तो एका ताल म्हणजे दीपचंदी पण हा ताल फिल्म मध्ये ७ मात्रानीच वापरला गेला आहे . तरीही तो रूपक ताल पेक्षा भिन्न आहे.
दीपचंदी वानगी दाखल उदाहरणे ..
१. साजन की गलिया छोड चले .२. आज कोई प्यार से, ३. इशारो इशारोमे दिल लेने वाले ३. अजी रूठकर अब कहा जाइयेगा ई.
रूपक.
१. घर आजा घिर आये ( आर डी ) २. तुम गगनाके चंद्रमा ( एल पी) ३. पिया तो से नैना लगे रे ( एस डी ) . ४. ओ बसंती पवन पागल ( शन्कर जय ).५. मेरा जीवन कोरा कागज ( कल्याणजी ), ६. तेरे मंदिरका दीपक ( पंकज मलीक ) ई ई ई अनेक .
एकताल ... १. पवन दिवानी एस डी )२. केतकी गुलाब जुही ( शंकर जय ).
तीन ताल -- हा १६ मात्राचा चार मात्राचे चार भाग असलेला ताल पण त्यात अद्वधा तीनताल नावाचा प्रकार आहे.
तीन तालाची उदहरणे .. १. जाओ रे जोगे तुम जाओ रे ... २. देखो बिजली डोले बिन बादलकी ३ मधुबनमे राधिका ४. संग गा गुन गुना ५ सावरे सावरे
अद्धा ची उदाहरणे १. झनक झनक तोरे बाजे पायलिया ( मेरे हुजूर ) २. रूप नगरेकी कुंवारी तरसे पिया आ ( संबंध )

झपताल . दहा मात्रांचा हा ताल फिल्म संगीतात कमी वापरला गेला आहे.
१. आवाज दे के हमे तुम बुलाओ ( शंकर जय ) २. आसू भारी ये जीवनकी राहे ( दत्ताराम ) ३. सवेरेका सूरज ( ओ पी नय्यर ). बाकी भजनी हा ताल असलेली अनेक गीते फिल्म मध्ये आहेत.

सावर रे उंच उंच झुला - या गाण्याचा ताल भन्नाट आहे. त्यात ३-४ ताल वापरले असून सुद्धा एकातून दुसर्‍या तालात इतक्या बेमालूमपणे चाल सरकते की काही पत्ता लागत नाही! गाण्याच्या सुरुवातीला सावर रे सावर रे- ५/५ मात्रांचे खंड वाटतात. त्यानंतर उंच उंच झुला पासून सरळ सरळ ८ मात्रांचा जलद केरवा सुरू होतो. आणि शेवटी 'सांगू कसे तुला' ला तिहाई की कायशी घेऊन परत ५ मात्रांवर येतात. पुढे कडवे सुरु होण्याआधी जी धुन वाजते त्यात कुठेतरी दादरा सुरू होतो आणि सगळी कडवी ६-६ मात्रांच्या दादर्‍यात आहेत. त्यांच्या शेवटच्या ओळीतसुद्धा ६ ते ५ ट्रांझिशन होते! "हृदयनाथ मंगेशकरांना आवरा!" असं म्हणावंसं वाटतं. अस्ल्या प्रचंड अवघड, पण ऐकायला अतिशय मधुर अश्या चाली तेच करू जाणे.

चौराकाका, पुष्कर मस्तच लिहिले दोघांनी. ह्या धाग्यावर खूप माहिती जमणारसे दिसते. मस्तच. वाखू साठवते.

नुकताच मी कॅसिओ चा ९००० आय एन हा कीबोर्ड विकत घेतला आहे. सदर कीबोर्ड एक गजब चीज आहे. त्यांत ८०० वाद्ये , २५० ताल त्यांनी दिलेले आहेत. या खेरीज आपल्याला आपले स्वतः:चे असे १०० ताल व १०० वाद्ये तयार करता येतात. त्यासाठी कचचा माल म्हणजे त्यांनी दिलेले ताल.
आता त्यांनी भारतीय ताल व भारतीय वाद्ये यांचे संच दिले आहेत. भारतीय ड्रम विभागात डमरू ,ढोल,, ताशा ,झान्झ,,डफ, तबला , ढोलक पखवाज , घटम ,मादल ,नगारा अशा वाद्यांचे बोल दिले आहेत. मी त्याचा वापर करून आपला धत्तड ततड वाजवून पाहिला . या की बोर्डाशी माझा परिचय फक्त एका महिन्याचा आहे . त्यांनी दिलेला दादरा समजा धा धिं धा , धा तीन ना असा असेल तर मला धाधा धिं तिरकिट , ताता तीन तिरकिट असा दादरा तयार करायचा आहे. पाहू या कसे जमते ते !

उत्सव या चित्रपटातील" मेरे मन बाजा म्रुदंग" हे एक गाणे
.https://youtu.be/WbX8o6GKv-g चित्रपटात ते जवळजवळ दाखवलेलेच नाहिये. त्यामुळे ते फारसे ज्ञात नाहिय्ये.
संपूर्ण गाण्यात ढोल ताशे , मृदंग , नादस्वरम , सुंदरी ,घटम अशी शुद्ध भारतीय वाद्ये वापरली आहेत.
यातील कोरस हा देखील वेगळाच.
मोठ्या स्पीकरवर ऐकताना एक विलक्षण अनुभव देते हे गाणे.
रेकॉर्ड करताना हल्ल्ली वेगवेगळे ट्रॅक वापरतात तसे त्या काळी नव्हते.
हे गाणे खरेच खूप अवघड आहे तालाला, आणि हार्मनीला देखील.

लेख अन प्रतिसाद वाचून भूतकाळात रमलो !!
एकेकाळी मी भन्नाट सोलो तबला वादन करीत असे , सगळ्याबरोबर परीक्षा देऊन उत्तम मार्क्स वैगरे काढले होते , पण साथीला वाजवायची नेहमीच बोंब होती आणि आज आहे , गाण्याची ठेका ऐकून आजहि कुठला ताल हे नक्की उमगत नाही ,नक्की काय उपाय करता येईल , साध्य ढोलकी पण शिकायचा प्लॅन आहे , ठाण्यात कोणी आहे का विकांताला शिकवणारा ?

आवडला. खूप कळत नाही ह्या विषयातले, पण वाचून मजा आली.