कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा

आज कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा. हा दिवस बलीप्रतिपदा म्हणून ओळखला जातो. हा दिवस साडेतीन मुहूर्तांपैकी अर्धा मुहूर्त आहे. हा दिवस `विक्रम संवत' कालगणनेचा वर्षारंभदिन म्हणून साजरा करतात. आज आपण बलीप्रतिपदा अर्थात दिवाळी पाडवा या सणाचा इतिहास व हा सण साजरा करण्याची पद्धत यांविषयी माहिती पाहूया.

बलीप्रतिपदा (दिवाळी पाडवा)इतिहास
बलीराजा हा अत्यंत दानशूर होता. दारी येणारा अतिथी जे मागेल ते दान तो त्याला देत असे. `दान देणे' हा गुण आहे; पण गुणांचा अतिरेक हा दोषार्हच असतो. कोणाला काय, केव्हा व कोठे द्यावे, याचा निश्चित विचार आहे व तो शास्त्रात आणि गीतेत सांगितलेला आहे. सत्पात्री दान द्यावे. अपात्री देऊ नये. अपात्र माणसांच्या हाती संपत्ती गेल्याने ते मदोन्मत्त होऊन वाटेल तसे वागू लागतात. बलीराजा कोणालाही केव्हाही जे मागेल ते देत असे. तेव्हा भगवान श्रीविष्णूने मुंजा मुलाचा अवतार (वामनावतार) घेतला. (मुंजा मुलगा लहान असतो व तो `ॐ भवति भिक्षां देही ।' म्हणजे `भिक्षा द्या' असे म्हणतो.) वामनाने बलीराजाकडे जाऊन भिक्षा मागितल्यावर बलीराजाने विचारले, ``काय हवे ?'' तेव्हा वामनाने त्रिपाद भूमीदान मागितले. `वामन कोण आहे व या दानामुळे काय होणार', याचे ज्ञान नसल्याने बलीराजाने त्रिपाद भूमी वामनाला दान दिली. त्याबरोबर वामनाने विराटरूप धारण करून एका पायाने सर्व पृथ्वी व्यापून टाकली. दुसर्‍या पायाने अंतरिक्ष व्यापले व त्याने ``तिसरा पाय कोठे ठेवू ?'', असे बलीराजास विचारले. त्यावर बलीराजा म्हणाला, ``तिसरा पाय माझ्या मस्तकावर ठेवा.'' तेव्हा `तिसरा पाय त्याच्या मस्तकावर ठेवून बलीराजाला पाताळात घालावयाचे' असे ठरवून वामनाने, ``तुला काही वर मागावयाचा असेल तर माग (वरं ब्रूहि)'', असे त्याला सांगितले. तेव्हा त्याने वर मागितला, ``आता पृथ्वीवरील माझे सर्व राज्य संपणार आहे व आपण मला पाताळात घालवणार आहात, तेव्हा तीन पावले टाकण्याचे जे सर्व घडले, ते पृथ्वीवर प्रतिवर्षी तीन दिवस तरी माझे राज्य म्हणून ओळखले जावे. प्रभु, यमाप्रीत्यर्थ दीपदान करणार्‍याला यमयातना होऊ नयेत, त्याला अपमृत्यू येऊ नये व त्याच्या घरी लक्ष्मीने निरंतर वास करावा.'' ते तीन दिवस म्हणजे आश्‍विन कृष्ण चतुर्दशी, आश्‍विन अमावास्या व कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा. याला `बलीराज्य' असे म्हणतात.

भावार्थ
`बलीप्रतिपदेला बळीची पूजा करतात. बळीने राक्षस कुळात जन्म घेऊनही त्याच्या पुण्याईने त्याच्यावर वामनदेवाची कृपा झाली. त्याने ईश्‍वरी कार्य समजून जनतेची सेवा केली. तो सात्त्विक वृत्तीचा व दानी राजा होता. प्रत्येक मानव हा सुरुवातीला अज्ञानी असल्यामुळे त्याच्या हातून वाईट कृत्य घडत असते; परंतु ज्ञान आणि ईश्‍वरी कृपा यांमुळे तो देवत्वाला पोहोचू शकतो, हे या उदाहरणावरून दिसून येते. अशा निर्भयतेने सत्यकर्माचे पालन केल्यावर त्याला मृत्यूभयच रहात नाही. यमसुद्धा त्याचा मित्र व बंधू होतो.
या दिवशी भगवंताने वामन अवतारात दाखवून दिले की, भगवंत हा सर्वस्व अर्पण करणार्‍याचा दाससुद्धा होण्याची तयारी ठेवतो. बली वास्तविक असुर घराण्यातील असूनसुद्धा त्याच्या उदार तत्त्वामुळे व त्याने भगवंताला शरण जाऊन आपले सर्वस्व अर्पण केल्यामुळे भगवंताने त्याला योग्य मार्गदर्शन करून त्याच्या जीवनाला कलाटणी दिली व त्याचा उद्धार केला. त्याच्या राज्यात असलेले असुरवृत्तीला पोषक असे भोगमय विचार घालवून, त्या ठिकाणी त्यागाची भावना रुजवून, जनतेला दैवीविचार देऊन सुख व समृद्धी यांचे जीवन प्रदान केले.'