काश्मीर !!! भारतीयांची जनक भूमी .

मी ज्या ठिकाणी काश्मीर मध्ये शिकलो ,ते अभियांत्रिक कॉलेज होते हे मी नमूद करायचे राहून गेले आहे .माझ्या बरोबर शिक्षण घेणारी अनेक मुले हि मराठी होती .त्यातील बऱ्याच मुलांचे पालक हे सैन्य दलाशी संबंधित होते . मी ज्या काळात. होतो तो खूपच आनंददायी ,चैन और अमन असा काळ होता . भारतीय संस्कृती मध्ये काश्मीरचा इतिहास लिहावा तेवढा थोडाच आहे कारण प्रत्येक भारतीयांचे उगमस्थान हे काश्मीरच आहे .म्हणून थोडक्यात मांडणी करण्याचं प्रयत्न केला आहे .या पूर्वी देखील मी काश्मीर संबधी एखादी प्रतिक्रीया मी .पा वर दिलेली होती पण प्रक्षोभक टीका करणारी माझी वृत्ती मुळीच नाही. सध्या काश्मीर मधील जहरी धार्मिक भाषणे , जाणीव पूर्वक पसरविण्यात आलेल्या अफवा ,अनियंत्रित असणारी काश्मिरी नेते मंडळी हे एक आशातंतेचे माझ्या मते एक कारण आहे . माझी नाळ हि कोल्हापूरशी जोडली असून, रोज वृत्तपत्र उघडले ,कि काश्मीर मध्ये एखादा २४-२५ वर्षाचं तरुण लढताना शाहिद झाल्याची, एखादी तरी बातमी रोज असते .शहीद जवानांची वृद्ध आईवडील .तरुण पत्नी ,लहान मुलगा आक्रोश करताना पाहिले कि मन फारच विचलित होते .

इतिहासाचा उपयोग करून माणसांची मनोवृत्ती बदलता येणे हे सद्याच्या परिस्थितीत तरी कठीण वाटते पण हि परिथिती कशी बदलणे शक्य आहे ,यावर वैयक्तिक मत मांडणी होऊ शकते . तरी पण नेमके तुम्हाला माझ्या कडून काय अपेक्षित आहे ,हे सांगण्याचा एक छोटासा प्रयत्न करीत आहे . माझ्या एका मित्राला मी विचारले होते कि भट , कौल ,धर,बांडे या सारखी आडनावे काश्मीर मधील बहुतेक पंडित लोकांची आहेत पण अन्य धर्मीय देखील तीच नावे लावतात. कधी काळी आपण त्यांच्या परिवारातील होतो असे तुला वाटत नाही काय ? त्याने दिलेले उत्तर " होय तसे मला वाटते , तसे पहिले तर काश्मीर पासून मध्य आशिया पर्यन्त पूर्वी मूर्ती पुजकच लोक होते ,पण त्या नंतर माझ्या पूर्वजांनी स्वखुशीने अन्य धर्म स्वीकारला ? माझा दुसरा प्रश्न " धर्म दुसरा असेल व देश भिन्न असतील व ते एकमेकांचे कट्टर शत्रू असतील तर कोणत्या गोष्टीला आपण नेमके प्राधान्य दिले पाहिजे ? उत्तर " माझ्या धर्माच्या सांगण्या नुसार आपण जिथे जन्मतो तीच आपली जनक भूमी असायला पाहिजे ,तिच्या साठी आपण प्राण देखील देण्यास तयार पाहिजे ? काश्मीर मधील बदरवा , किस्तवाड हा जो जम्मूला लागून असणारा भाग आहे तो मिश्र धर्मियांच्या म्हणजे डोगरी पंजाबी लोकांच्या प्रभाव खाली असणारा भाग आहे .यातील अनेक काश्मिरी भारतीय सेनेच्या बरोबरीने लढत आहेत.

भारत स्वतंत्र झाल्या नंतरच्या काश्मीर मध्ये ज्या कांही घटना घडल्या त्याची अगदी थोडक्यात आपण माहिती घेऊया .या वर कांही मिपा लेखकांनी खूप सविस्तर लिहले आहे . काश्मीर राजाने काश्मीर विलीनीकरणा साठी केलेला विलंब . याच काळामध्ये पाकिस्तान सरकारने काश्मीर मध्ये घुसवलेले तुर्की भाडोत्री दरोडेखोर .त्यानी केलेले काश्मिरी लोंकांच्या वरील अत्याचार .याच काळात सुरवातीस स्वतंत्र काश्मीर साठी आग्रह धरणारे व नंतर मुख्यमंत्री झालेले शेख अब्दुला. शेख साहेब मुख्यमंत्री असणारा काळ हा सर्व भारतीयांच्या साठी आनंदीदायक होता . याची माझ्या मते असणारी कारणे.
शेख साहेबाचे एकतर व्यक्ती महत्व फारच जबरदस्त होते .सुशिक्षित होते , पूर्वी ते कॉलेज मध्ये ते रसायन शास्राचे ते शिक्षक होते . त्यांच्या उंची मुळे पन्नास लोंकाच्यात ते उभा राहिले तरी लांबून उठून दिसत असत . कुठे गेले तरी लोकांच्यात वावरण्याची त्यांची विशेष अशी खुबी असायची .गर्दीतून एखादा गरीब माणसाला हेरून " मी तुझ्या कडे चहा घेण्यास येणार आहे " असे ते आवर्जून सांगत त्या मुळे सामन्यातील सामान्य माणूस त्यांच्या प्रेमात पडत असे . फुटीरवादी लोंकांच्यावर त्यांचा चागंलाच वचक होता . कांही भाषणाच्या वेळी ते या लोंकाना तंबी पण देत असायचे . त्यांच्या नॅशनल कॉन्फरन्स कार्यकारणी सदस्या मध्ये एक दुसरी जागा पंडित लोंकाना हि दिली जात असे . याचा फायदा घेऊन अनेक चांगल्या शासकीय नोकऱ्या पंडित लोकांनी आपल्या पदरात पाडून घेतल्या होत्या . या काळात शेख साहेबाना विरोधक असा कोणीच नव्हता . सगळे चिडी चूप .
क्रमशः

शेख साहेबांच्या कारकीर्तीत फुटीरवाद्यांचे छोटे छोटे अनेक मोर्चे निघत असत , अफवा मुळे किरकोळ दगडफेकही होत असे,पण ती लवकरच नियंत्रणा मध्ये येत असे. त्या वेळी प्रसार माध्यमे ,आजच्या सारखी प्रगत नव्हती .वृत्त पत्रे उर्दूत असल्या मुळे ,इतर वाचक वर्ग बातमी वाचू शकत नसे . .प्रत्येक शुक्रवारी वारी कुठल्या ना कुठल्या दर्ग्यात लोक नमाज पठणा साठी प्रचंड गर्दीने जमत असत ,मात्र साधारण तीन नंतर प्रार्थना झाल्यावर " तकऱीर " म्हणजे प्रमुख पाहुण्यांचे भाषण हे हमखास ठरलेले असायचे .त्या भाषणात इतर सर्व राजकीय समालोचन होत असे . यातील मजेशीर बाब म्हणजे लोकांना खास भाषणासाठी जमा करावे लागत नसे व तिथे येणाऱ्याला भाषण हे ऐकावेच लागत असे ( अर्थात इच्छा असलेस ).वरील सांगितलेला भाग वाचताना जरी साधा वाटत असेल पण काश्मीर मधील बरेच राजकारण हे " तकऱीर " आधारीत चाले .गरिबातील गरीब माणसा पासून श्रीमंत ,राजकीय नेते या " तकऱीर " मुळे फारच प्रभावित होत असत .असो

एक किस्सा : आम्ही कॉलेजच्या खाजगी कँटीन मध्ये सकाळी न्याहरी करण्यास जात असत .तिथे १०-१२ वर्षाची गोरीपान ,लाल लाल गाल असणारी छोटी छोटी मुले न्याहारी साठी जमत असत .कँटीन मधील आमची सर्व हातातील कामे टाकून तिथला वेटर गुला त्या मुलांच्याच मागे लागत असे .प्रत्येक मुला कडे भरपूर पैसे असायचे .ती मुले दोन दोन ,तीन तीन अंड्याचे आम्लेट खात असत.
गुलाची अन माझी मैत्री असल्या मुळे मी त्याला ,हे काय आहे??? असे विचारले तर तो म्हणाला हि सर्व मुले "कालीन " म्हणजे कार्पेट तयार करणारी मुले आहेत .याना दिवसाची मजुरी भरपूर मिळते . मी त्याला त्यांच्या कारखान्यात घेऊन जाण्याचा आग्रह केला .तसे त्यांच्या कारखान्यात कुणालाही आत सोडत नाहीत पण एका सकाळी मी त्या कार्पेटच्या कारखान्यात गुला बरोबर गेलो .तिथला सर्व प्रकार पाहिल्यावर मी थक्कच झालो .एखाद्या शाळेत पाढे सांगितल्या प्रमाणे एक मुलगा काश्मिरी भाषेत कांहीतरी सांगत होता व बाकीची सर्व मुले तो सांगेल त्या प्रमाणे तो पाढा म्हणत व हाताने एक एक धागा पुढे सरकवीत होती . त्यांनी पाढ्याच्या ठेक्या वर हाताने विणलेली ती पर्शियन कलाकुसरीची कालीन पाहून मी थक्क झालो . साधारण एक कालीन होण्या साठी ४-५ महिने लागतात .त्याची किंमत ३ लाख किव्हा त्या पेक्षा हि अधिक असते म्हणे .या कालीनच्या विशिष्ट डिझाईनला सातशे वर्षाची परंपरा लाभली आहे व अशी अनेक प्राचीन पर्शियन कलात्मक कालीन त्यांनी या तालरुपात म्हणजे पाढ्यात बांधून ठेवली आहेत .यूरोप ,मिडलईस्ट या ठिकाणी हि कालीन बनविणाऱ्या लोकांच्या शो रूम आहेत. त्या पाढ्याच्या जुनाट वहीत इतका मोठा इतिहास ,आर्थिक उलाढाली व कलात्मकता पाहून मी मात्र थक्क झालो .

आपण या लेखनाला नवीन प्रतिक्रीया देऊन हा विषय परत आणलात ,या बद्दल मी आपला खूप खूप आभारी आहे .माझ्या वाचनात लेखिका इरावती पांडे यांचा लेख अजून आला नाही .तो वाचण्यास मला निश्चितच आवडेल . मी छोट्या छोट्या गोष्टी लिहणारा एक हौशी लेखक आहे .इतिहासावर तर लिहण्य इतपत तर माझा अभ्यास मुळीच नाही .या लेखांच्या माध्यमातून मी काश्मीर मध्ये अनुभवलेले प्रसंग लिहण्याचा माझा मूळ उद्देश होता आणि आहे देखील . प्रतिक्रिया सदरा खाली लिहिण्या पेक्षा " काश्मीर मधील मी अनुभवलेले प्रसंग व गंमती जमती " या सदरा खाली लेखन करावे म्हणजे अनेक वाचकांच्या नजरेत ते येईल व ते वाचकांना निश्चितच आवडेल असे मला वाटते . माझा मित्र कर्नल रणधीर जमवाल याने मला त्यांच्या वाचनालयातून " काश्मीरचा इतिहास" हा इंग्रजी मधून असणारा एक मोठा लेख पाठवला होता त्याचा आधार घेऊन मी कांही गोष्टी सांगण्याचा यात प्रयत्न केला आहे पण इतर प्रतिक्रियेत कुठेही इतिहास आणला नाही . आपला व्यवसाय व आपली आवड हि कदाचित भिन्न असू शकते .मिपा वर अनेक अभियांत्रिक,तरुण लेखकांनी फार दर्जेदार इतिहासाचे लेखन केले आहे .तरी पण आपण सांगितलेल्या माहिती बद्दल मी खरोखरच राही यांचे मनापासून आभार मानतो .धन्यवाद !!!

कलंत्री ,
आपण सांगीतल्या प्रमाणे काश्मीर मध्ये अद्य शंकराचार्यांचे एक मंदिर आहे .श्रीनगर टुरिस्ट सेंटर पासून थोडे पुढे चालत गेलात कि जवळ पास "शंकराचारी '' नावाची मोठी टेकडी लागते .तशी हि टेकडी चढायला खूप अवघड आहे ,पण बहुतेक प्रवासी या टेकडीवर जातात . दिवाळी, वैशाकी पौर्णिमा या दिवशी बहुतेक भाविक लोक शंकराचार्याच्या दर्शन साठी मंदिरात जातात .
थोर अदी शंकराचार्य हे अनेक वर्षे काश्मीर मध्ये येऊन राहिले होते . काश्मिरी लोंकाना ते धार्मिक प्रवचने देत असत . या टेकडीवरील निवास मध्ये ते शैव पंथातील प्रमुख विद्वान लोकांशी म्हणजेच "शैवाचार्य" यांच्याशी धार्मिक चर्चा , वाद विवाद ,या टेकडीवर ते करीत असत . या टेकडीवर शैव पंथीयांचे मंदिर वआश्रम हा आधी पासूनच होता. तसेच एखाद्या बाहेरून आलेल्या धार्मिक विद्वान,तपस्वी मुनी लोकांची रहाण्याची सोय देखील इथे करण्यात येत होती. या कारणा मुळे साहजिकच शंकराचार्य या टेकडीवर राहत असत . त्या वेळी या टेकडीला " गोपदरी" असे नाव होते पण शंकराचार्यांच्या सन्मानार्थ या टेकडीचे नाव "शंकराचारी" असे ठेवण्यात आले . या टेकडीवर स्थानिक काश्मिरी पंडितांनी वेदांता वरील चर्चे मद्ये महान शैवाचार्य "अभिनव गुप्तां" याला हरवले होते त्या वेळी त्यांनी अचानक चर्चे साठी शंकरचार्याना पुढे केले . ( असे म्हटले जाते कि आदी शंकरचार्यानी अभिनव गुप्ता यांना महादेवाच्या रूपात आपले दर्शन दिले ) शंकराचार्यांना देखील कांही स्थानिक महिलांनी वाद विवाद मध्ये हरवले होते व ग्रहस्ती धर्माचा अनुभव घ्यावा असा सल्ला दिला होता . दंत कथे अनुसार ग्रहस्ती धर्माचा अनुभव घेण्या साठी त्यांनी वाराणसीच्या राजाच्या शरीरात प्रवेश केला असे मानले जाते.
वरील सर्व गोष्टी मी मुद्दाम इथे सांगण्याचे कारण कि सद्य परिस्थितीत बऱ्याच माहिती आपण जिनिअस गुगल द्वारे जाणू शकतो पण माझ्या एका काश्मिरी मित्राच्या ८o वर्षे वृद्ध आजीकडून ह्या गोष्टी जाणून घेण्याचा आनंद फारच वेगळा होता .त्यात पुराणातील कथा होत्या ,वंश परंपरेने चालत आलेल्या मौखिक कथा होत्या .लिहताना मात्र कांही गोष्टीना मी संक्षिप्त रूपात लिहल्या आहेत.