स्टोरीज ऑफ युअर लाईफ अँड अदर्स-पुस्तक परिचय

मागच्या वर्षात अनेक पुस्तकं अर्धवट वाचून सोडून दिली, काही तीच तीच पुन्हा पुन्हा वाचली, अगदी मोजकी पूर्ण केली. त्या पूर्ण केलेल्यातलं एक 'स्टोरीज ऑफ युअर लाईफ अँड अदर्स'. हे पुस्तक वाचायला निमित्त झालं ते याच्याही आधीच्या वर्षात आलेल्या 'अरायव्हल' चित्रपटाचं. या पुस्तकातील एका लघुकथेवर आधारलेला हा चित्रपट बराच नावाजला गेला. पण हे निमित्ताचं अवांतर आवरून नेहमीसारखं आवडलेलं नोंदवण्यापुरतं पुस्तकाबद्दल लिहिलेलं हे थोडंसं.

टेड चियांग या लेखकाच्या ठिकठिकाणी प्रकाशित झालेल्या आठ वेगवेगळ्या लघुकथांचा हा संग्रह आहे. या लेखकाबद्दल फारसं माहीत नाही, पण त्याचं वेगवेगळ्या विषयांवरचं प्रभुत्व, आणि अमूर्त संकल्पनांची विलक्षण पकड प्रत्येक कथेत जाणवतात, खिळवतात. या सगळ्या आठ कथांबद्दल लिहीत बसण्याऐवजी त्यांतील विशेष आवडलेल्या तीन-चारांबद्दल लिहिते.

'Tower of Babylon' मध्ये स्वर्गापर्यंत किंवा निर्मात्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी बॅबिलोनचा मनोरा बांधणाऱ्या जगाची कल्पना आहे. अनेक शतके बांधकाम चालत आलेल्या या मनोऱ्याची एक वेगळी संस्कृती आहे. मनोऱ्यावर थोड्या थोड्या अंतरांवर वस्त्या आहेत, शेतीचे प्रयोग आहेत. बेबलच्या मनोऱ्याच्या आख्यायिकेवर बेतलेली ही कथा शेवटाकडे अनपेक्षित वळण घेते. एका तुकडीतील एका कुशल कामगाराच्या नजरेतून ही कथा घडते.

'Division by zero' ही एका गणितज्ञेची कथा. संशोधन करताना एक तार्किकदृष्ट्या सुसंगत प्रमेय ती मांडते, ज्यातून अंकगणिताचा पायाच चुकीचा सिद्ध होतो. इतकी वर्षं ज्यावर जीव ओतून काम केलं, ते मुळातूनच चुकीचं ठरत असलेलं बघून ती हादरते. तिचं हे अस्वस्थ होणं तिच्या नवऱ्याला समजत नाही. पण तिचा ताण जाणून घ्यायचा तो प्रयत्न करतो. दोघांची निरनिराळी तडफड दोघांच्या दृष्टीकोनातून या कथेत मांडली आहे.

'Story of your life' ही अर्थात मला सगळ्यात आवडलेली कथा आहे. ही चित्रपटापेक्षा थोडीशी वेगळी आहे. भाषिक सापेक्षतेवर आधारित विलक्षण वेगळी कल्पना या कथेत आहे. भाषिक सापेक्षता सिद्धांत असा, की आपण जी भाषा वापरतो, त्याप्रमाणे आपला जगाकडे बघण्याचा दृष्टीकोन ठरतो. परग्रहावरून येऊन धडकलेल्या जीवांची भाषा जाणून घ्यायचा प्रयत्न करताना मानवी विचार करण्याची पद्धतच त्यांच्यापेक्षा वेगळी आहे हे लुईसा या भाषाशास्त्रज्ञेला जाणवत जातं. त्यांची भाषा शिकताना ती त्यांच्याप्रमाणे विचार करायला शिकते, आणि मग तिच्यासमोर काही मूलभूत प्रश्न उभे राहतात. लुईसाने तिच्या पुढे होणाऱ्या मुलीला लिहिलेलं पत्र, असं या कथेचं स्वरूप आहे. परग्रहवासी, त्यांची भाषा इ.च्या पलीकडे जाऊनही या कथेत (इतर कथांसारखेच) जे तात्त्विक प्रश्न येतात, त्यांच्यामुळे ती एका वेगळ्या पातळीवर घेऊन जाते.

'Liking what you see: a documentary' ही सुद्धा अतिशय आवडलेली कथा. दिवसेंदिवस सौंदर्याच्या पारंपारीक निकषांमध्ये बसण्यासाठी कृत्रिमतेकडे झुकत चाललेलं बाह्य सौंदर्य, त्यामागचं अर्थकारण, आणि त्याला विरोध म्हणून उभी राहणारी एक विद्यार्थी चळवळ या सगळ्यांमधून उभी राहणारी ही कथा. मेंदूमधली बाह्य सौंदर्याला प्रतिसाद देऊ शकणारी जागा बोथट करून टाकण्याची प्रक्रिया कॉलेजमध्ये अनिवार्य करणे, असं त्या विद्यार्थी चळवळीचं स्वरूप. त्याच्यावर निरनिराळ्या प्रकारच्या प्रतिक्रिया, ही प्रक्रिया शाळेपासून करवून घेतलेल्या एका मुलीचे अनुभव, ही चळवळ हाणून पाडण्यासाठीचे प्रयत्न इत्यादी गोंधळामध्ये ही कथा पुढे जाते.

या सगळ्या कथानिका साध्या-सरळ पुढे जाणाऱ्या नाहीत. अनेक वळणं घेत, गोल फिरवत, मध्येच धक्के देत कुठच्यातरी ओळखीच्या वाटणाऱ्या, पण अनोळखी ठिकाणी आणून सोडणे ही या लेखकाची खासियत आहे. मानवी भावनांचा धांडोळा घेणाऱ्या या कथा स्वतः मात्र अलिप्त, रुक्ष आहेत. म्हणायला गेलं तर तशा विज्ञानकथा, पण या प्रकाराच्या रूढार्थाशी काही प्रमाणात विसंगत आहेत. प्रत्येक कथेच्या शेवटी नवीन प्रश्न पाडणे, कशाचीच सरळ उत्तरं मिळू न देणे, हा एकूण प्रकार उत्सुकता चाळवणारा, आणि मग ताणणारा. त्यामुळे वेगवेगळ्या स्तरांवरच्या अर्थउकलीचे न संपणारे खेळ आवडणाऱ्या लोकांना नक्की आवडेल असं हे पुस्तक आहे.