अहिराणीच्या निमित्ताने बोलींचे भवितव्य

डॉक्टर,
हाच लेख जसा चा तसा अहिराणी मधे टाईप करुन प्रकाशित करा की, खाली प्रतिसादामधे टाकला तरी चालेल, आम्हालाही प्रमाण भाषेतील ब-याच शब्दांचे खाण्देशी/ अहिराणी प्रतीरुप माहीत होईल

आजच्या काळात असा आग्रह धरणं कितपत व्यवहार्य ठरेल ? पूर्वी एका विशिष्ट प्रांतातच व्यवहार होत असत, आता तसे राहिलेले नाही. भाषा आणि अर्थकारण यांचाही जवळचा संबंध असतो. ज्या भाषेत बोलून/लिहून /अभ्यास करून पोट भरण्याची शक्यता असेल, तिच्याकडे लोकांनी वळणं साहजिक आहे. बोलीभाषेचा अभ्यास होणं, संस्कृतीतले तिचे स्थान हे मान्य असलं तरी लेखाच्या शेवटच्या परिच्छेदात बोलीभाषेतून व्यवहार करा, असा जो आग्रह दिसतोये ते शक्य होणार नाही.

लेख चांगला आहे पण काही ठिकाणी थोडासा दुराग्रह जाणवतो. कित्येक बोली भाषा ऐकायला फारच छान वाटतात, लोकं ती भाषा मनापासून बोलताना देखील आढळतात, असे असताना अमुक एका भाषेला "बोलीभाषा न म्हणता प्रमाणभाषा म्हणा" असा आग्रह धरण्याची गरजच काय ? कोळ्यांची भाषा कानाला गोड लागते, मालवणी भाषेत तर कित्येक नाटके आहेत, असं असताना त्यांना नुसते बोलीभाषा म्हंटल्याने काही फरक पडत असेल असं मला वाटत नाही.

ह्या निमित्ताने नाशिकच्या पांडवलेणीतील ईश्वरसेन अभीराच्या ४थ्या शतकातल्या शिलालेखाची आठवण झाली. ह लेख क्र. १० येथील नहपान विहाराच्या व्हरांड्याच्या डाव्या बाजूचे भिंतीवर कोरलेला आहे. हा लेख संस्कृत-प्राकृत अशा मिश्र भाषेत असून ब्राह्मी लिपीत आहे. हा माढरीपुत्र ईश्वरसेन म्हणजे अभीर शिवदत्त ह्याचा पुत्र.
ह्या लेखात विण्हूदत्ता शकनिका हिने त्रिरश्मी पर्वतावरील (पांडवलेणीचा डोंगर) विहारात वास्तव्य करण्यार्‍या चतुर्दिशांच्या भिख्खूसंघाला काही द्रव्य देणगी ह्या स्वरुपात दिले होते. हे द्रव्य तिने कुलरिक (कुंभार), तिलपिषक (तेली) व ओदयंत्रिक (जलयंत्री- पाणक्या) अशा श्रेण्यांमध्ये विभाजीत केले होते.

एखादा धुळ्याचा मनुष्य आणि दुसरा एखादा कुडाळचा मनुष्य, ह्यांनी एकमेकांशी कोणत्या भाषेत संवाद साधावा? जर ते आपापल्या (अहिराणी आणि मालवणी) भाषांवर अडून बसले तर त्यांच्यात संवाद व्हावा तरी कसा?

प्रमाण भाषेची गरज असते ते ह्यासाठी. लिखाणासाठी तर हे अधिकच प्रकर्षाने जाणवते.

प्रमाण भाषादेखिल मूळची बोलीच असते. कोणतीही भाषा जेव्हा विस्तृत प्रदेशात बोलली जाते तेव्हा स्थानपरत्वे त्यांच्यात भेद होऊन विविध बोली निर्माण होणे स्वाभाविकच आहे.

पुढे काही ऐतिहासिक, सामाजिक वा राजकीय कारणांमुळे त्यांच्यातील एखाद्या बोलीस प्रमाण भाषेचा दर्जा प्राप्त होतो आणि ती त्या सर्व बोली भाषकांची समाईक भाषा बनते. लिखापढीही तिच्यात होते. आणि त्याचवेळेस बोली म्हणून ती आपले चैतन्य हरवून बसते.

अशा वेळेस, अधिक चैतन्यशील असलेल्या बोलींकडून शब्दसंपत्ती घेऊन तिने समृद्ध व्हायला हवे. आणि हे काम प्रामुख्याने विविध बोली भाषकांचे आहे.

मराठी, हिन्दी, गुजराती, राजस्थानी, बंगाली ह्या भाषेतील काही शब्दही अहिराणी भाषेत आढळून येतात. म्हणूनच अहिराणीला कोणत्याही एका विशिष्ट भाषेची पोटभाषा संबोधणे सर्वस्वी चुकीचे ठरते.

कोणतीही भाषा दुसर्‍या कोणत्या भाषेची पोटभाषा आहे किंवा नाही हे ठरवण्यासाठी "शब्द्संपत्तीचे साधर्म्य" हा निकष दुय्यम समजला जातो.

खेरीज, ग्रियर्सनने अहिराणीचा समावेश गुजरातीची पोटभाषा असा केला होता.

मना गाव…मना देश…शे खान्देश…

बाबारे, तू हंयसर नेहमी नुसतो लेख टाकून जातंय, कधी दुसर्‍यांच्या लेखावर प्रतिक्रिया देतांना दिसणय नाय!
काय तू काय हिते तुझ्या ब्लॉगची जाहिरात करूकंच येतय काय?
तुकां जर अहिराणीबद्दल इतक्या प्रेम असतां तर तुझो लेख तू अहिराणीतच टाकलो असतंंस. पण तां नाय!
तुका फक्त हंय तुझ्या ब्लॉगची जाहिरातच करूची दिसतां!
बोलीभाषेचां भवितव्य ठरवता मेलो!
आधी हंयसर रेग्युलर मेंबर हो, दुसर्‍यांच्या लिखाणावर चार प्रतिक्रिया दे आणि मगे धागे काढ!
मागच्या वेळेंक गप रवंलंय, ' जावंदे, पहिलो डाव देवाचो!' म्हणान!
पण अशेच चाळे करशीत तर मेल्या तुकां मिपाकर उभे आडवे हाणतीत!
मिपा म्हणजे काय अन्य ठिकाणांसारख्या न्हय!!!
माझां काय नाय पण एक फेलो बोलीभाषिक म्हणान, आणि मिपावरचो जुनो आणि अजाणतो मेंबर म्हणान, मित्रत्वाचो एक आपलो सल्लो दिलो.
आता यापुढे तू आणि तुझां नशीब!!!
अश्या कित्येक लोकांचो बाजार यापूर्वी उठवलेलो आसां ह्या शिंदळीच्या मिपाकरांनी!!!

सहमत आहे. आपल्या बोली भाषेचा अभिमान असलेले बोली जिवंत ठेवतात.ती प्रमाण भाषा झाली काय किंवा नाही काय ,त्यामुळे काहीच फरक पडत नाही.बोली भाषेची शैली, बाज , ही वैशिष्ट्ये जपणे जास्त महत्वाचे आहे असे मला वाटते. प्रमाण भाषेखेरीज दोन तीन बोली भाषा बोलता आल्या तर फारच चांगले.
हा लेख चांगला आहे पण एका बाजूने झुकला आहे. lopsided आहे.
लोकसत्तामधील याच विषयावरचा एक लेख संदर्भ देत आहे.
http://www.loksatta.com/lokrang-news/ahirani-language-118662/

तुमचे लिखाण आग्रही स्वरुपाचे वाटत नाही.परंतू तोच आशय मटा मधे जुजबी बदल करून टाकण्याचे आणि तो संदर्भ पुन्हा एकदा मिपावर टाकण्याचे प्रयोजन काय ते निटसे समजले नाही. खेरीज लेख टाकल्यावर त्यावरील चर्चेकप्नतुम्ही वळून बघत नाहे असेही वाटते. असो.

डॉ० साहेब - गेल्या वेळची चर्चा पेंडिंग आहे बर्का...

मारवाडी भाषेचा हिंदीची बोली भाषा असा उल्लेख झालेला असल्याने राजस्थानची भाषा ही हिंदी ठरते.
हिंदी भाषेने अशाच पद्धतीने अंगिका , भोजपुरी ,माळवी राठवी इत्यादी भाषा गिळंकृत केलेल्या आहेत.
प्रत्येक बोलीभाषेचे स्वतःचे साहित्य असते. सौंदर्य असते. संस्कृती असते. भाषा मेली तर संस्कृती मरते.
१९५० मधे केल्या गेलेल्या सर्वे नुसार भारतात २००० पेक्षा जास्त बोली भाषा आस्तित्वात होत्या ( ती भाषा बोलणारी लोकसंख्या ) १९९१ मधे केल्या गेलेल्या सर्वे नुसार ती संख्या १५०० च्या आसपास होती.
याचाच अर्थ चाळीस वर्षात पाचशेहून अधीक भाषा या मृत झाल्या.
यात अहिराणी , कोकणी सारखी मोठा जनाधार असलेली भाषा टिकल्या मात्र "वाडवली" सारख्या लहान जनाधार असलेल्या भाषा कितपत तग धरतील ही शंका आहे.
मराठी सारखी खूप मोठा जनाधार असलेली भाषा देखील हिंदी च्या रेट्यापुढे हळुहळू का होईना पण मागे पडत चालली आहे.
तळोज्या सारख्या अगदी छोट्या खेडेगावात देखील इथे दहा वर्षे राहूनदेखील मराठी येत नाही म्हणणारे लोक भेटतात.ते फक्त हिंदीच बोलतात आणि आपणही हिंदीतुनच त्यांच्याशी बोलावे असा आग्रह धरतात.
आपल्याला हिंदी येत नाही असे म्हंटले तर ते आश्चर्य व्यक्त करतात. पण त्याना मराठी येत नाही याचे काहिही वैषम्य वाटत नाही.

प्रमाणभाषा - बोलीभाषा ही लेबल्स आहेत, बाकी काही नाही. लोकाश्रय अशाच भाषांना मिळतो, ज्यांच्यामुळे लोकांना त्यांचे सगळे व्यवहार, विशेषतः आर्थिक - करता येतात. जर एखादी भाषा शिकून किंवा वापरुन लोकांचा आर्थिक फायदा होत नसेल तर लोक ती भाषा वापरणं सोडून देतील. मी मुंबईमधील जयहिंद महाविद्यालयात शिकवत होतो तेव्हा अनेक सिंधी विद्यार्थी भेटायचे, जे अगदी जुजबी सिंधी बोलू शकायचे किंवा मग त्यांना अजिबात सिंधी यायची नाही पण जयहिंद हे भाषिक अल्पसंख्यांक समाजासाठी (इथे सिंधी) असल्यामुळे आणि त्यांच्यासाठी जयहिंदसारख्या चांगल्या काॅलेजमध्ये प्रवेश मिळणं महत्त्वाचं असल्यामुळे ते जुजबी सिंधी शिकत.

जग मासला हरेक कोना बोलीभाषानी व्यापेल शे. हरेक कानाकोपरामां ती बोलाइ र्‍हायनी. तरीबी येनामासल्या काही बोलीभाषा आज नामशेष हुइ र्‍हायन्यात् नी बाकीन्या बोलीभाषांस्ना विकास हुइसन त्या आज प्रमाण हुइसन त्या प्रमाणभाषा व्हयेल दिखी र्‍हायन्यात.हावु बदल आपले मालुम शेच.आज येव्हारमां वापरायेल हिन्दी भाषा कव्हय एक वखतमां कोल्ली बोलीभाषा म्हणीसनच वापराय र्र्‍हायंती पन आते तीच भाषा आपली राष्ट्रभाषा म्हणीसन मान्यतामां येल दिखी र्र्‍हायनी. तेन्हासारख्याच्यं सिंधी, गुजराती, मराठी सारख्या गैर्‍ह्या भाषा एक वखतमां कोल्ल्या बोलीभाषा म्हणीसनच व्हत्यात.

सगळेच जर आपापल्या बोली भाषेत बोलत राहिले तर कठीण होईल संवाद साधणं.
कुठलीतरी एक प्रमाण भाषा हवीच.

भौ तो सर जॉर्ज ग्रियर्सन ग्या खड्डा मा, तेले काय माहित शे अहिरनि अनि भिलाउ भाषा न्यारी आस, डॉ. सुधीर रा. देवरे बाकि चालु द्या जोर मा जय अहिरानि जय खानदेश.

मना गाव मना देश, जय खान्देश.