"जीवन मे एक बार आना वेगुर्ला."

वेंगुर्ले या शब्दाचा अर्थ
"वेंगेत मारून उरले ते वेंगुर्ले".
वेंग म्हण्जे "कंबर".म्हणजेच "कंबरेवर ठेऊन उरले ते"
प्रेक्षणीय स्थळं पहाण्याची ज्याना आवड आहे त्यानी वेंगुर्ल्याला अवश्य भेट द्यावी. रामेश्वर,दत्त,पुर्वस,ताम्बळेशवर,रवाळनाथ अशा देवांच्या नावाची सुंदर मंदीरं बघायला मिळतील.तांबळेशवर मंदीर डोंगराच्या माथ्यावर आहे.खानोली गावाला जाताना घाटी चढून पाचशे ते सातशे फूट उंचीवर जावं लागतं.वाटेत दोनशे ते तिनशे फूटावर तांबळेश्वर मंदीर आहे.

ह्या देवळाची ख्याती अशी की या देवळा जवळच गावाचं स्मशान भूमी आहे.त्यामुळे बहूतकरून दिवसा ह्या देवळात दर्शनाला लोक येतात.रात्री हे देवूळ जरा भयभयीत वाटतं.आजुबाजुचा देखावा तसा रमणीय आहे.
एव्हढ्या उंचीवरून खाली पाहिल्यास वेंगुर्ल्याचा समुद्र आणि फेसाळ लाटा,काळे मोठाले खडक,कोळ्यांची जहाजे,गलबते(मोठ्या होड्या),केव्हांतरी मुंबई ते गोवा जाणारी आगबोट आणि तिच्या नळकांड्यातून कोळशाचा धूर पाहिल्यावर,
"अरे नांखवा,रे नांखवा! कितें रें? गोमू माहेरला जाते रे नाखवा! हिच्या घोवाला कोकण दाखवा!"
हे जितेन्द्र अभिषेकीनी दिलेलं सिनेमातलं गाणं आठवून मन त्रुप्त होतं.कधी कधी ही बोट वेंगुर्ल्याच्या बंदरावर पण थांबते.

तसा बंदराला धक्का नाही.दोन तिन मैलावर समुद्रात बोट थांबते.धक्यावरून पडाव किवा खपाटे (छोट्या होड्या)प्रवाशाना घेऊन जातात किवा घेऊन येतात.त्यात मुम्बई वरून आलेले प्रवासी किवा गोव्याला जाणारे प्रवासी असतात.बोट लागून लागून ओकारया येऊन हैराण झालेल्या आमच्या सारख्या प्रवाशाना केव्हां एकदा धक्यावर येऊन पडतो असं होतं.
दुपारी घरी पोहचल्यावर उकड्या तांदळांचा गरम गरम भात,त्यावर सरंग्याची आंबट, तीखट आंमटी,आणि वालीच्या भाजीवर आडवा तिडवा हात मारल्यावर जीवात जीव यायचा.

ताम्ब्ळेश्वर देवाची आख्याईका अशी की तो देव नसून देवचार म्हणजे अर्धा देव आणि अर्ध भूत आहे अशी लोकांची समजूत असायची.आणि रात्री बारा नंतर तो वेंगुर्ल्या गावात फेरफटका मारतो अशी एक आख्याईका होती.त्यावेळी वीज नव्हती तेव्हां काळोख झाल्यावर लोक मिणमिणते दिवे विजवून लवकरच झोपी जायचे.शान्त वेळी भूत देवचार आठवले नाहीत तर नवलच म्हाणावं लागेल.

वेंगुर्ल्या बन्दराच्या ऊंच टेकडीवर एक सुंदर गेस्टहाउस आहे.झूळ झूळ वारा,समोर अथांग सागर,आणि नजरेला न भिडणारं क्षितीज अशा वातावरणात विनोदी लेखन व उत्तम नाटकं लिहीण्याचा मूड पु.ल.देशपांडयाना आला नाही तर नवलच म्हणावं लागेल.ते ह्या गेस्टहाउस मधे मुक्कामाला असत असं त्यानीच एका त्यांच्या लेखात लिहून ठेवलं आहे ते आठवलं.

वेंगुर्ल्याच्या उत्तरेला क्यांप नावाचं खूप मोठं मैदान आहे.तुळस, मठ आणि वेंगुर्ले या तीन गावांच्या विळख्यामधे आहे.माझ्या लहानपणापासून इथे एखादं विमानतळ येणार म्हाणून बातम्या यायच्या पण अजून पर्यन्त बातम्याच आहेत.ह्या मैदानावर उन्हाळ्यात बरेच लोक संध्याकाळी फिरायला म्हणून यायचे.घरी परत्ताना वाटेत "बाब्ल्याचे कोल्द्रिन्क हाऊस " नावाच्या एका दुकानात, थंड थंड दूधात आइस्क्रिम घालून रंगी बेरंगी पेय घेण्यास चुरस लागायची.

वेंगुर्ल्याचं मार्केट ज्याला क्राफ़र्ड मार्केट म्हणून उल्लेखतात ते मुंबईला ज्या क्राफ़र्ड साहेबाने बांधलं त्यानेच हे पण मार्केट बांधलं आहे.मार्केटच्या आतल्या भागात काही दुकानं आसायची ती फक्त बेळगावाहून (घाटावरून) आलेली भाजी म्हणजे बटाटे, टोम्याटो असला माल ठेवायचे.आणि बाहेरच्या उघड्या जागेत जवळपासच्या लहान लहान गांवातून येणारा माल, ताज्या भाज्या, फळं फुलं विकायला ठेवायचे.
मार्केटच्या बाजूच्या इमारतीत मासळी बाजार भरायचा.तर्‍हेतर्‍हेचे मासे वेंगुर्ल्याच्या समुद्रातून किवा मांडवी वरच्या खाडीतून सरंगे, इस्वण,बांगडे,कोलंबी,मोरी, (शार्क मासा),पेडवे असे निरनीराळे मासे विकायला येत असत.मुंबईच्या समुद्रात मिळणारे
पापलेट आणि बोंबील कोकणात मुळीच मिळत नाहीत.

खानोली घाटी चार पांच मैलांची आहे.चढून नंतर उतार लागल्यावर खाली चौपाटी (बीच) दिसतो.फेसाळ लाटांचा बीच आता कसा असेल कुणास ठावूक.कुडाळदेशकर ज्ञातीचे लोक खानोलीला दर वर्षी रवाळनाथाचा उत्सव करायला येतात.घाटी चढताना करवन्दं, जांभळं, बोंडु, लहान लहान आंबे झुडपात जाऊन यथेच्छ खायाला मिळायचे.

क्यांपच्या बाबतीत एक सांगावयाचं राहिलं.तिथे एक हॊस्पिटल आहे.
त्याला बाट्याचे हॊस्पिटल म्हणतात.इ.स.सतराशे पंचवीसच्या दरम्यान अमेरिकन मिशनरी लोकानी ते बाधलं.जन सेवेबरोबर ते गरीब लोकांचं धर्मांतर करीत.सांगायचं म्हणजे १९३६ साली नुकतेच देशात रडिओ आले होते.ह्या होस्पिटलात एक रडिओ होता.दुसरा रतनागिरीच्या कलेक्टरकडे होता.आणि तिसरा आमच्या घरी होता. हे रडिओ कार ब्यॅट्रीवर चालत.गम्मत म्हणजे प्रोग्राम फक्त रात्रीचेच ऐकाला येत.रडिओ ऐकायला आजुबाजुचे लोक येत.त्यांच्या बरोबर लहान मुले पण येत.

वेंगुर्ल्याचे लाल मातीचे रस्ते धुळ खूप निर्माण करीत.आता बरेच़से डांबरी झाले आहेत.पावसाळ्यात पाऊस अतोनात पडतो.ह्या तांबड्या रस्त्यावरची धूळ शेजारच्या गटारातून धुवून जात असायची.ही गटारं वाहताना पाहून कदाचीत मुंबईतल्या इराण्याने
आपला हजारो कप चहा ह्या गटारात तर ओतला नसेल ना?अशी खूळी शंका मनात यायची.
वेंगुर्ल्यात सर्रास मालवणीतून बोललं जातं.सगळे व्यवहार,बाजाररहाट ह्याच भाषेतून होते.त्यामुळे शुद्ध मराठीत बोलणारा कोणी दिसला की कुजबुजत,
"मुंबईहून चाकरमानी इलोलो दिसतां!"
मुळात इकडूनच गेलेला पण दोन चार वर्ष मुंबईला राहून थोडे दिवस इकडे आल्यावर त्याच्या प्रत्येक वाक्यात,
"आमच्या मुंबईला हे मिळतं,आमच्या मुंबईला ते मिळतं"
असले संवाद ऐकल्यावर लोकल लोकांचा तो टिंगलीचा विषय व्हायचा.आता अमेरिकेला जावून आल्यावर,
"ब्यॅक ओव्हर देअर" किंवा "ओ जीजस"
म्हटल्यावर जसा टिंगलीचा विषय होतो तसाच व्हायचा.

आता कोकणात आगगाडी आली.ज्याच्या त्याच्याकडे मोटारी झाल्याने आणि वाहतूक खूपच सुखकर झाल्याने वेगुर्ल्यात पण खूप सुधारणा झाली असावी.मी फक्त माझ्या जुन्या आठवणीना उजाळा देत होतो.
तरी पण मी म्हणेन,
"जीवन मे एक बार आना वेगुर्ला."

श्रीकृष्ण सामंत