ओदिशा - ८: चिल्का सरोवर

ओदिशा - १
ओदिशा - २
ओदिशा - ३
ओदिशा - ४
ओदिशा - ५
ओदिशा - ६
ओदिशा - ७

चिल्काच्या पश्चिम किनार्‍यावरील भुवनेश्वरपासून १२० किमीवरील रंभा, भुवनेश्वरहून ९७ किमी वरील बरकूल ही भुवनेश्वरपासून सोयीची आहेत. भुवनेश्वरहून ११० किमीवरील सतपाडा मात्र चिल्काच्या पूर्व किनार्‍यावर असून पुरीहून जवळ म्हणजे ६२ किमी आहे. तिथून जलपर्यटनाची सोय आहे तसेच तिथे राहण्यासाठी देखणे यात्री निवास देखील आहे. त्यामुळे पुरीवरूनच सतपाडाला जावे.

चिल्का सरोवर हे एक निमखार्‍या पाण्याचे brackish water - प्रचंड सरोवर आहे. दया नदीच्या मुखाशी समुद्रकिनार्‍याला लागूनच पुरी, खुर्दा आणि गंजम अशा तीन जिल्ह्यात याचा विस्तार आहे. भारतातील हे पहिल्या क्रमांकाचे आणि जगातील दुसर्‍या क्रमांकाचे सर्वात मोठे असे समुद्रकिनारी सरोवर आहे.

स्थलांतर करणार्‍या पक्ष्यांचे हे सरोवर म्हणजे भारतीय उपखंडातील सर्वात मोठे असे हिवाळी आश्रयस्थान आहे. पक्ष्यांच्या तसेच वनस्पतींच्या अनेक दुर्मिळ तसेच धोक्यात आलेल्या प्रजाती इथे आढळतात. मासे देणारा हा एक प्रचंड असा स्रोत आहे. सरोवराकाठच्या तसेच सरोवरातील बेटांवरच्या १३२ गावात दीड लाखापेक्षा जास्त कोळी आपला उदरनिर्वाह फक्त या सरोवरातील मासेमारीवर करतात.

स्थलांतर करणार्‍या पक्ष्यांच्या १६० पेक्षा जास्त प्रजाती इथे हंगामात स्थलांतर करतात. कॅस्पियन समुद्र, बैकल सरोवर, अरल समुद्र, तसेच रशिया, किरगिजस्तानमधील गवताळ प्रदेश, मध्य आणि आग्नेय आशिया, लडाख आणि हिमालयासारख्या अतिदूरच्या आणि दुर्गम प्रदेशातील पक्षी इथे आश्रय घेतात. स्थलांतर करणारे पक्षी सर्वात जवळचा असा सरळ रेषेतील मार्ग न निवडता जरा दूरच्या मार्गाने येतात याचा विचार केला तर असे लक्षात येते की ते जवळजवळ १२,००० किमी.चा प्रवास करून चिल्का सरोवरात येतात.

१९८१ मध्ये चिल्का सरोवराची आंतरराष्ट्रीय महत्त्वाचे पहिले भारतीय जलस्थान म्हणून रमसर परिषदेत निवड झाली. एका पाहणीनुसार ४५ टक्के पक्षी हे जमिनीवर राहाणारे, ३२ टक्के पक्षी पाण्यात राहाणारे आणि २३ टक्के पक्षी हे बगळ्यासारखे लांब पायांचे, पाणथळ जागी राहाणारे असतात. चिल्का सरोवर १४ जातींच्या शिकारी पक्ष्यांचे निवासस्थान आहे. १३५ दुर्मिळ आणि धोक्यात आलेल्या इरावद्दी प्रजातीचे डॉल्फीन इथे आढळले आहेत. त्याशिवाय इथे सरपटणार्‍या प्राण्यांच्या आणि उभयचरांच्या ३७ प्रजाती आढळतात. सूक्ष्मशैवाल, समुद्री लव्हाळी, समुद्री गवत, मासे, खेकडे चिल्काच्या निमखार्‍या पाण्यात फोफावतात. त्यामुळे चिल्काला पर्यावरणाच्या दृष्टीने असामान्य महत्त्व प्राप्त झाले आहे. चिल्का हे पक्षी अभयारण्य म्हणूनही घोषित केले गेले आहे.

भरभरून देणार्‍या चिल्का सरोवरातील संपन्न निसर्ग आणि मासेमारीचा प्रचंड स्रोत सरोवरातील आणि सरोवरतीरावरील कोळ्यांना अन्न, वस्त्र आणि निवारा देतो. उन्हाळ्यात जवळजवळ ९०० चौरस किमी एवढे अवाढव्य असलेले चिल्काचे पाणक्षेत्र पावसाळ्यात जवळजवळ ११६५ चौरस किमी पर्यंत वाढते. सरोवरातून निघालेला ३२ किमी लांबीचा एक लांबलचक पण अरुंद कालवा मोटो या गावी बंगालच्या उपसमुद्राला मिळतो. अलीकडेच सीडीए ने सरोवरातून बंगालच्या उपसागराला मिळणारा आणखी एक कालवा निर्माण केला आहे आणि चिल्काच्या बर्‍याच मोठ्या विभागाला संजीवनी दिली.

नयनरम्य असे सरोवर, अतिशय निसर्गरम्य अशी सृष्टी, शांत, आल्हाददायक वातावरण, पक्षीनिरीक्षणासाठी भरपूर संधि, यामुळे पर्यटनासाठी सुरेख ठिकाण. मंद वार्‍यावर मधुर ध्वनि करणारी इथली सतपाडा, नलबन, कालीजल, सोमोलो, हनीमून आयलंड वगैरे जमतील तेवढी वेळूची बेटे जरूर पाहावीत. सतपाडा हे तीन बाजूंनी पाण्याने वेढलेले नयनरम्य पक्षी अभयारण्य आहे.रे. सतपाडाला तर वर म्हटलेल्या इरावदी डॉल्फीन या दुर्मिळ जातीच्या डॉल्फीनचे दर्शन देखील घडते. कंथापंथा, कृष्णप्रसादराह (जुने नाव परीकुडा), नवापारा आणि सनाकुडा ही चिल्कामधील इतर बेटे आहेत. एखादा दिवस राहून नौकाविहार करावा, पक्षीनिरीक्षण करावे, आवडत असल्यास ताज्या मासळीचा आस्वाद घ्यावा आणि ताजेतवाने होऊन परतावे.

२२-११-२०११.
शुचिर्भूत होऊन बाहेर पडलो. आता भरपूर खायला म्हणून पुन्हा उडुपी. वेळ वाचवायला स्थानकावर रिक्षाने आलो. स्थानक तिकीट न घेताच आत गेलो. फक्त एक तेलुगू जोडपे आमच्याबरोबर होते. कृष्णा भ्रमणध्वनीवरून काहीतरी बोलला. बस क्रमांक लिहून घेतला आणि आम्हाला दिला. थोडा वेळ बसा, दहा मिनिटात बस आली की फोन येईल म्हणाला. खरेच दहा मिनिटात तशीच चकाचक बस आली. अख्ख्या बसमध्ये केवळ सहा प्रवासी. कालच्यासारखा मार्गदर्शक नव्हता. बस शहरातूनच एका प्रशस्त आवारात घुसली. ते ओरिसा पर्यटन महामंडळाचे कार्यालय होते. चालकाने सांगितले की फक्त सहाजण असल्यामुळे वातानुकूलित जीपने जायचे आहे. भाडे तेवढेच, तीच पावती. मार्गदर्शक वाटाड्या नाही. मोती घेऊ नका. महामंडळाचे विश्रामधाम चिल्काला आहे, तिथेच चांगले जेवण मिळेल. सरकारी महामंडळाने तोटा सोसून आमची सोय केली होती. खाजगी कंपनी असती तर आम्हाला लुटलेच असते.

जीप नवी आणि बर्‍यापैकी होती. पहा कशी काय दिसते प्रकाशचित्रात.

जीपवर जरी श्री गणेष लिहिले असले तरी त्याचा उच्चार स्री गनेस असा आहे बरे का.

हे प्रकाशचित्र पुढे चिल्काच्या यात्री निवासातले आहे. असो. पुन्हा मागे भुवनेश्वरला येऊयात. आमच्याबरोबरचे तेलुगू जोडपे विशाखापट्टणमचे होते. लग्नाला दोन वर्षे झाली होती. मूल अजून नव्हते. पण दोघांचेही स्वभाव मोकळे नव्हते. आपसातच गुलूगुलू - चुकलो - गुडूगुडू चालले होते. कदाचित भाषेचा प्रश्न असू शकेल. पण मुंबईला आमच्या इमारतीत भाड्याने केवळ वर्षभर राहणारे तमिळ शेजारी धड हिंदीमराठी येत नसूनही मोडतोड भाषेत संवाद साधीत असत. आमच्याकडचा मोठ्ठा दगडी रगडा वर्षभर वापरून नंतर घर सोडतांना परत दिला. घेऊन जा म्हटले तरी नेला नाही. जातांना मायलेकी भरपूर रडल्या. दुसरीकडे राहायला गेल्या तरी अधूनमधून इडल्या डोसे, सांबार नेहमी आणू देत असत. असो.

वाटेतले पिपलीचे सुंदरसे मारूती मंदीर काल बसमधून पाहिले होते. ते पाहूया म्हटले. सहापैकी आम्हीच चौघे असल्यामुळे बहुमतात होतो. पण तेलुगू जोडप्यानेही होच म्हटले.

नंतर मात्र थेट चिल्काला. रेलवेच्या बाजूने जातांना वाटेत एकदोन रेलवे स्थानके पण लागली. दोनेक तासांनी सतपाडाला पोहोचलो. जलयानाच्या धक्क्याचा परिसर तसा रम्य आहे. जलाशयात घुसलेल्या धक्क्याकडे जाणार्‍या रस्त्याच्या मुखाशी गाडीतून उतरून जलसफरीची तिकिटे काढली. उजवीकडे तिकीटाची खिडकी दिसत आहे.

डावीकडून उजवीकडे जाणारा रस्ता सरळ धक्क्यावर जातो. तिथून धक्का किती छान दिसतो आहे

तिकीटे काढल्यावर चालकाने आम्हाला पुन्हा जीपमध्ये बसवून जीप या रस्त्यावरून थेट पाण्यापाशी नेली.

तिथे ओदिशी भाषेत हाका मारून गप्पा मारीत बसलेल्या दर्यावर्दींना बोलावले आणि होडी ठरवून दिली. फायबरच्या होड्या तशा जुनाटच होत्या. निष्काळजीपणे कसातरी रंग फासून नूतनीकरण केलेल्या. इतक्या बेढब, कुरूप होड्या मी कुठेच पाहिल्या नाहीत. पर्यटक का म्हणून पुन्हा इथे येतील? हेच रंगकाम थोड्याफार कलात्मकतेने आणि सफाईने करून होड्या तेवढ्याच खर्चात सुंदर बनवता आल्या असत्या. इथे कौशल्य, कसब नाहीतर किमान सौंदर्यदृष्टी, कलासक्ती नक्कीच कमी पडलेले आढळले. मंदिरे बांधतांनाचे सगळे पारंपारिक कुशल, कसबी कामगार कुठे नाहीसे झाले बरे? परकीय आक्रमकांनी सगळे लुटून नेल्यावर आणखी काय होणार? कलावंत कामाच्या भाकरीच्या शोधात विस्थापित झाले असावेत. उरलेल्यात व्यावसायिकतेचा अभाव असावा.

इथल्या होड्यांची चालन व्यवस्था - मोटरायझेशन वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सुकाणूच्या फूट दोनफूट वर एक इंजिन बसवलेले असते. याच्या खालच्या टोकाला लांब दांडी असते. वर खाली करता येण्याजोगी. वर केली की दांडीचे खालचे टोक पाण्याबाहेर. या पाण्यात बुडू शकणार्‍या टोकाला पंखा. दांडी खाली करून पाण्यात बुडवला की तो होडीला पुढे ढकलतो. वळवला की बोट वळते. आणखी वेगळे सुकाणू काही दिसत नाही. उसाच्या चरकाचे इंजिन जसे हाताने थोडेसे फिरवून - क्रॅंकिंग करून - सुरू करतात तस्सेच हे देखील सुरू करतात.

मुख्य विषय निसर्ग पाहाणे. त्यातच रममाण झालो.

वाटेत डॉल्फीन दर्शन ठिकाण दिसले. काही मासे सागरपृष्ठाशी येऊन खळबळ करून क्षणार्धात खोल पाण्यात निघून जात होते. पण त्या पहिल्या अवताराने दर्शन काही दिले नाही. सागरपृष्ठाशी होणार्‍या जोरदार खळबळीवरून ते चांगले पंधरावीस फूट लांबीचे मासे असावेत असा अंदाज बांधता येऊ शकतो. पण डॉल्फीन का कोणता ते मात्र कळायला मार्ग नाही. मालवणला देवबाग इथे पण डॉल्फीन दर्शन होते. तेही अस्सेच असते. कॅमेरा पाण्याखाली बुडवून फोटो काढावेसे वाटले. चिल्का सरोवर महाप्रचंडच आहे. वाटेत काही बेटे लागली. एका बेटावर शिडाची होडी उलटी करून तंबू तयार केला होता.

एका मोठ्या बेटावर होडी उभी केली. बेटाचे नाव विचारायला विसरलो. उतरल्याबरोबर पंधरावीस माणसांनी आम्हाला गराडा घातला. मोतीविके होते. बाळ्याने आणि मी एकमेकांकडे अर्थपूर्ण पाहिले. मोती विकत न घेण्याच्या स्पष्ट सूचनेची जाणीव करून देणारी नेत्रपल्लवी. तेलुगू जोडपे मात्र मोती बघण्यात रमले. दोघेतिघे शिंपले टोपलीतून काढून फोडून दाखवत होते. दर दोनचार शिंपल्यामागे एकाद्यात मोती निघत होते. भरपूर बघून घ्या. घेऊ मात्र काहीच नका. बाळ्याने दोघींना मराठीत बजावले. मी चौघांच्याही चीजवस्तूवर नजर ठेवायला सुरुवात केली. काही सांगता येत नाही. मोती पाहाण्यात गुंगवून पाकीटबिकीट मारायचे. कोणी घेत नाही म्हटल्यावर हातात पाहायला द्यायला लागले. तरी घेत नाही म्हटल्यावर तीनशेचा पांढरा मोती सत्तर ऐशीवर आला. तेलुगू जोडप्याने दीडदोन हजारांचे मोती घेतले. आम्ही घेत नाही म्हटल्यावर आता दर पाचसात मोत्यामागे एखादा काळा मोती निघू लागला. काळे मोती दुर्मिळ असतात. नशिबानेच मिळतात वगैरे आख्यान बंगाली वळणाच्या उडियामिश्रित गोल हिंदीत सुरू झाले. माजी दुकानदार बाळ्याचा घासाघीस करायची हौस आणि संयम औरच आहे. घ्यायचे नसतांना उगाच किंमतीवर डोकेफोड करायची म्हणजे ..... एकेकाचा विरंगुळा कशात असेल काही सांगता येत नाही.

जवळच आणखी एकदोन होड्या लागल्या त्यातल्या काहींनी खाद्यपदार्थांची मागणी नोंदवली. घासाघीस पाहून कंटाळून मी सगळ्या चीजवस्तू सांभाळत त्या गर्दीकडे गेलो. पंचविशीच्या आतबाहेरचे गुलहौशी ओदिशी तरूण ओदिशी भाषेतच गलका करत होते. गावठी हॉटेलात मासे साफ करीत होते. कसे कापतात, कसे साफ करतात, मसाला कसा लावतात ते पाहिले. लाकडाच्या चुलीवर मासे तळायला सुरुवात झाले. कालवणाची पातेली पण चुलीवर चढली. तेवढ्यात त्या तरुणांनी बीअरच्या बाटल्या काढल्या. मी परत जायला वळलो. अंकल आप भी आजाओ म्हणून त्यांनी आमंत्रण दिले. ते सौजन्याने नाकारून मी परत फिरलो. तळलेला मासा खाऊन जा म्हणाले. मी शाकाहारी आहे म्हणून सांगितले. बाय करत निरोप घेऊन सटकलो.

बाळ्याने दहा काळे मोती घेतले होते. प्रत्येकी तीस रुपये. मी कुत्सिततेने हसलो. अरे गरिबांना पैसे मिळू देकी म्हणून त्याने मखलाशी केली. आपण पण आठवण म्हणून घेऊ यात का म्हणून सौ ने विचारले. खरेखोटे कसेही असले तर तीनशेला दहा काही वाईट नव्हते. आठवण म्हणून घेतले. नंतर अर्थातच ते प्लॅस्टीकचे असल्याचे आढळले.

ऊन वाढत होते. होडीकडे परत फिरलो. पिशवीतल्या पाण्याच्या बाटल्या गरम झाल्या होत्या. थंड सरबत प्यायचा मोह झाला होता. पण पोट बिघडू नये म्हणून टाळले. कोक पेप्सी वगैरे कोणालाच नको होते. तेवढ्यात दुसर्‍या एका टपरीवर पंचवीस रुपयांना ५०० मिली मॅंगोला मिळाला. थंड पेय प्याल्यावर बरे वाटले. प्रतिमाग्राहक सरसावून प्रकाशचित्रे काढली. धक्क्याजवळची बहुतेक प्रकाशचित्रे होडीतून उतरल्यावर उतरत्या उन्हात काढलेली आहेत.

थट्टामस्करीत होडीचा परतीचा प्रवास जलद झाला असे वाटले. वाटेत एक सुरेख बेट लागले.

इथले यात्री निवास आकर्षक सुरेख आहे. परत कधी ओरिसात आलो तर इथेच राहीन.

त्यांचा दूरध्वनी क्रमांक प्रकाशचित्रात दिसतो आहेच.

जीपच्या चालकाने भुवनेश्वरमधली दोन्ही वस्तुसंग्रहालये न चुकता पाहायला सांगितले. भुवनेश्वरची मंदिरे दाखवण्यार्‍या पहिल्या टॅक्सीचालकानेही ते सांगितले होते ते आठवले. त्या वस्तुसंग्रहालयांचे आता मला वेध लागले होते.

क्रमशः