केक्युलेचे स्वप्न

'ह्या' विषयातला पहीलाच लेख असल्याने,मला ही कल्पना सुचवणा-या बि.का ह्यांना समर्पित......आणि हो अर्थातच केक्युलेला.
"सफरचंद खालीच का पडल?" हा प्रश्न कोणात्या संशोधकाला पडला होता?ह्य प्रश्नाच उत्तर सर्वांनाच माहीती असेल........हो,isaac newton.मग त्याने 'गुरुत्वाकर्षण' ही कल्पना पुढे आणली व त्यावरुन कीतीतरी शोध लागले,ब-याचश्या प्रश्नांना उत्तर भेटली.'न्युटन' व 'सफरचंद' हे शब्द डोळ्यासमोर आले की हे सर्व लक्षात येत.
'केक्युलेचे स्वप्न' हे असच काहीतरी आहे.ऑरगॅनीक केमीस्ट्रीमधे ह्याच कुतुहल वर्षांनुवर्षांपासुन आहे.'केक्यलेचे स्वप्न' हे दोन शब्द लिहले की दोन चित्र डोळ्यासमोर येतात...........'बेन्झीन(benzene)' व 'साप'.
ही काय भानगड आहे?कोण केक्युले??बेन्झीन म्हणजे??साप????
ह्यानंतर मी 'बेन्झीनचे स्ट्रकचर'(benzene's structure) हा शब्द वापरेन.पण ह्याचा व स्वप्नाचा संबंध काय्?व त्या स्वप्नाचं महत्व काय??
सर्व क्रमानुसार समजुन घेउ.
Friedrich August Kekule von Stradonitz (August Kekulé) (7 September 1829 – 13 July 1896) एक German organic chemist आणि Benzeneच्या structure चा शोध लावणारा.अजुन काही लिहल तर लेख लांबेल.आपण 'केक्युले केक्युले' करतोय तो हा आमचा Kekule!!
बेन्झीन(Benzene) : एक विषारी रसायन,पाण्यासारख दीसत.पुढच इथे वाचा(लेखासाठी त्याची गरज नाही).
बेन्झीनच स्ट्रक्चर :
"
हे बेन्झीनच स्ट्रक्चर आहे,more correctly Benzene's chemical structure.का structure महत्वाच?सांगतो,अगदी मजेशीर उदाहरणांबरोबर,
आपण नेल पॉलीश रेमुव्हर वापरतो,त्यात acetone असत.हे आहे acetone च स्ट्रक्चर.......

३ कार्बन,६ हायड्रोजन व १ ऑक्सिजन आहे स्ट्रक्चरमधे.हे आपल्या नेल पॉलीशमधे असत.मग '३ कार्बन,६ हायड्रोजन व १ ऑक्सिजन' असणार दुसर केमीकल घेउ,स्वस्त पडेल तर बघु की!
आहे ना तस Prop 2-en-3 ol ,ह्याच chemical structure हे आहे,
CH2=CH-CH2-OH

हे नेल पॉलिश मधे वापरु शकत नाहीत कींवा जर वापरले तर नेल पॉलिश तयार होणार नाही.
CH3-CH2-CH2-OH म्हणजे Propanol घेतल तर‍?जास्त फरक कुठे आहे स्ट्रकचरमधे?
पण Acetone फक्त रंग घालवत व Propanol फक्त drying agent म्हणून काम करत.म्हणजे स्ट्रक्चर बदलल की कार्य बदलत.आता जरा स्ट्रक्चर व कार्य ह्यातले जालीम फरक बघु.

हे Ethambutol ह्या Anti-tuberculotic agent(खाली अर्थ स्पष्ट होइल)च स्ट्रकचर आहे.

दोन स्ट्रकचर मधे एवढाच फरक आहे की एकात CH2OH आपल्या उजव्या बाजुस आहे(R-isomer ) व दुस-यात तो डाव्या बाजुस आहे(L-isomer).
(Discussion about the concept of isomers is out of scope of this लेख).मग त्यात काय फरक पडतो structure मधे एवढाच फरक असला तर?
The (S, S)-form of ethambutol is a tuberculostatic agent(बॅक्टेरीआ मुळे प्राथमिकता फ्फुफुसाला येणारी सुज कमी करणारा)but the (R, R)- form causes optical neuritis that can lead to blindness (डोळ्यांची जळजळ होते जी वाढुन आंधळेपणा येतो.)
(अधिक माहीती : शुद्ध स्वरुपात असताना हे केमीकल दोन्ही R व S forms च मिश्रण असत ते नंतर वेगळ करुन फक्त S form वापरतात)

ह्यावरुन आपल्याला एखाद्या केमीकलच्या chemical structure च महत्व समजत....................हुsssssश दमलो!!!!!

'डेवार'ने बेन्झीनच स्ट्रक्चर अस आहे असा दावा केला होता,
"
हे स्ट्रकचर खुप वादात सापडल्,कोणत्या मुद्दयांवर ते......out of scope............बर का!
मग सगळे बेन्झीनच स्ट्रकचर शोधायच्या मागे लागले.आपला केक्युले भलताच गुंतला होता.अगदी वेडा झाला,सारखा तोच विचार करुन करुन.फक्त स्ट्रकचरच नाही तर आपल्या स्ट्रकचरला आधार देणारे पुरावे पण गोळा करायचे होते.केक्युले आपल्या जिद्दी व मेहनती स्वभावासाठी त्याच्या ओळखीच्या लोकांत प्रसिद्ध होता.त्याने आपले सर्व निष्कर्ष पनाला लावले,बेन्झीनच 'खर' स्ट्रकचर शोधण्यासाठी.
शेवटी देवाने 'ते' श्रेय त्याच व्यक्तीच्या पारड्यात पाडल जीने सर्वात जास्त मेहनत केली होती.अर्थात केक्युलेच्या पारड्यात.देवाने दील? हो देवानेच...का बर?

"I turned my chair to the fire and dozed. Again the atoms were gamboling before my eyes. ... My mental eye... could not distinguish larger structures, of manifold conformation; long rows, sometimes more closely fitted together; all twining and twisting in snakelike motion. But look! What was that? One of the snakes had seized hold of its own tail, and the form whirled mockingly before my eyes. As if by a flash of lighting I awoke... "
"Creativity, Beyond the Myth of Genius"
by Robert Weisberg
1992
हे मला लिहायला कंटाळा आला होता म्हणून copy-paste केल्,पण Morrison-Boyd ह्या(नाव वेगळ आहे मी त्याला असच म्हणतो)पुस्तकातला परीच्छेद जरा मोठ आहे.पुस्तकातल केक्युलेची 'त्या' स्वप्नाबद्दलची काही वाक्य मराठीत भाषांतर करुन लिहतोय......
मी घरी आल्यावर (केक्युलेच्या हे चित्र पहील्यांदा त्या दीवशी संध्याकाळी बसमधे बसलेला असताना डोळ्यासमोर आल होत)...पुर्ण रात्रभर मी 'ती' स्वप्नातली चित्र पेपरावर रेखाटत होतो.......
A.Kekule ,1890.
केक्युले बसमधे असताना तो विचार करता करता स्वप्नाअवस्थेत गेला व तो घरी आल्यावर 'ती स्वप्नचित्रे' आठवु लागला आणि त्याच रात्री बेन्झीनच्या स्ट्रकचरचा शोध लागला!!
म्हणजे केक्युलेला बेन्झीन स्वप्नात साप म्हणुन दीसल!!त्याला तोंडांत शेपुट घेतलेला साप बेन्झीनच स्ट्रकचर सुचवुन गेला!!!!! आहे की नाही अजब!
अजब कींवा असाधारण अस नाही वाटत?? अच्छा,आहेत उदाहरण हे का अजब आहे ते सांगायला.पुराव्यानिशी साबित करीन!!
आज एखाद्या केमिकलच स्ट्रकचर शोधणे म्हणजे लहान मुलांचा खेळ आहे.केमीकल घ्या टाका यंत्रात दाबा २-४ बटन,५-१० मिनीट वाट बघा आणि घ्या आल नाव लिहलेल!!उदा. IR spectra,NMR specta,Mass Spectroscopy इत्यादी.
पण केक्युलेच्या वेळी काय होत्??फक्त कल्पनाविश्व......त्याची अस्तित्वाशी जुळलेली स्वप्न!!
केक्युलेने तेव्हा सुचवलेल बेन्झीनच स्ट्रकचर आज ह्या विसाव्या शतकातही कोणी नाकारु शकल नाही,अहो त्याला आव्हान पण नाही देउ शकले.
E = mc2 ला आव्हान देणारे काम करत आहेत.
केक्युलेने आपल्या कल्पना शक्ती पुढे सर्वांना झुकायला,मानायला लावल!!!
आज यंत्राच्या जगात ही अशी cholesterol ची स्ट्रकचर्स शोधली जातात्,

पण केक्युलेला अशी कल्पनाशक्ती लाभली होती की सर्वच नगण्य त्यासमोर!!!

नंतर काही संशोधकांनी ह्याला एक रंजक कहानीच म्हटंल.पण ..........हत्ती...कुत्रा.......हां तशी गोष्ट आहे ही.
केक्युलेची कीर्ती,फक्त त्याच्या स्वप्नांच्या जोरावर नाही,इतकी अफाट आहे की सर्व टीका त्याच्या समर्थानातच उभ्या राहतात.

आम्ही कीत्येक वर्षांपासुन त्याच्यासमोर नतमस्तकच आहोत.
असा हा आमचा हीरो...........August Kekule त्याच्या स्वप्नातल्या चित्राबरोबर....