मधुशाला - अर्थ आणि संदर्भ

मेंहदी रंजित मृदुल हथेली पर माणिक मधु का प्याला,
अंगूरी अवगुंठन डाले स्वर्ण वर्ण साकीबाला,
पाग बैंजनी, जामा नीला डाट डटे पीनेवाले,
इन्द्रधनुष से होड़ लगाती आज रंगीली मधुशाला।।१२।

येथे तिसर्‍या ओळीचा अर्थ काय?
पाग : ?मिठाईचा प्रकार?
जामा : ?वस्त्र? (साकीबालेचे?)
डाट : बूच (सुरईचे बूच)?

इंद्रधनुषी विविधरंग कळण्यासाठी या वस्तू आणि त्यांचे रंग कळणे आवश्यक वाटते.

अवांतर : आताच्या बारगर्ल्स सोडा, पण १९३५ काळात (पाश्चिमात्य न झालेले) हिंदुस्थानी जात त्या गुत्त्यांत मुली वेटरकाम करत काय? गोव्यातील बारमध्ये पूर्वी केवळ पुरुष वेटर असत. की ही मधुशाला कोठ्याचे चित्रण आहे (रूपकात्मक, उपमास्वरूप, काही असो), असे मानावे?

म्हणजे तसे विभाग नाहीत. पण असे दिसते की एका-एका विशाल रूपकाची छोटी छोटी रूपके करून सांगणार्‍या रुबाया एकत्रित केलेल्या आहेत. त्यामुळे एक रूपक काही रुबायांसाठी समर्पक दिसते, मग पुढच्या काही रुबायांत रूपक बदलत जाताना आपल्याला दिसते. इतकेच काय, पूर्वार्धातील रूपकांत मधुशाला ही चांगल्या अशा कुठल्या-कुठल्या ध्येयाचे, ध्यासाचे, नैसर्गिक कल्पनेचे रूपक आहे. उत्तरार्धात मधुशाला नाशिवंत सौख्य देणारी फसवी आहे, अशी रूपके आहेत. त्यामुळे प्रत्येक रुबाई स्वतंत्र असली तरी क्रमाला काही अर्थ आहे, त्या क्रमात वाचल्याने काव्याची काही अधिक अनुभूती होते.

येथे जरी मी कल्पनेने "विभाग" पाडत असलो, तरी कल्पना एकातून पुढची खुलत जाते - विभागांच्या मध्ये स्पष्ट सरहद्दी नाहीत...

---
१.ते ५. (माझ्या मते प्रास्ताविक रुबाया)

मृदु भावों के अंगूरों की आज बना लाया हाला,
प्रियतम, अपने ही हाथों से आज पिलाऊँगा प्याला,
पहले भोग लगा लूँ तेरा फिर प्रसाद जग पाएगा,
सबसे पहले तेरा स्वागत करती मेरी मधुशाला।।१।
...
मधुर भावनाओं की सुमधुर नित्य बनाता हूँ हाला,
भरता हूँ इस मधु से अपने अंतर का प्यासा प्याला,
उठा कल्पना के हाथों से स्वयं उसे पी जाता हूँ,
अपने ही में हूँ मैं साकी, पीनेवाला, मधुशाला।।५।

या पाच रुबायांत मधुशाला हे कवीच्या काव्यासाठीच रूपक म्हणून योजले आहे. पण प्रथम वाचकाला पिलवणारा साकी कवी आहे, तर शेवटी काव्यमय हाला पिलवणारा आणि पीणारा खुद्द कवीच आहे. श्रोत्याला काव्य सुनवता-सुनवता कवीच अंतर्मुख होतो. या प्रकारे या प्रास्ताविकातून या कल्पनेने पुढच्या आत्मचिंतनात्मक/तत्त्वबोधी रुबायांच्या उंबरठ्यावर बच्चन आपल्याला आणून सोडतात.

रुबाया ६ ते १० (हरवलेल्या, इच्छुक मतवाल्याने मधुशालेपर्यंत कसे पोचावे)

मदिरालय जाने को घर से चलता है पीनेवला,
'किस पथ से जाऊँ?' असमंजस में है वह भोलाभाला,
अलग-अलग पथ बतलाते सब पर मैं यह बतलाता हूँ -
'राह पकड़ तू एक चला चल, पा जाएगा मधुशाला।'। ६।
...
सुन, कलकल़ , छलछल़ मधुघट से गिरती प्यालों में हाला,
सुन, रूनझुन रूनझुन चल वितरण करती मधु साकीबाला,
बस आ पहुंचे, दुर नहीं कुछ, चार कदम अब चलना है,
चहक रहे, सुन, पीनेवाले, महक रही, ले, मधुशाला।।१०।

मागच्या विभागात मधुशाला हे काव्याचे रूपक होते. येथे ते गंतव्य ठिकाणाचे रूपक आहे. तिथे पोचायची इच्छा असली तरी जाणार्‍याला रस्ता ठाऊक नाही. "चालायला लाग, आपोआप पोचशील", असा कृतीशील संदेश वेगवेगळ्या प्रकारे या पाच कडव्यांत बच्चन देतात. यात शेवटच्या कडव्यात कानांना मधुशालेतली रुणझुण आणि कलकल, छलछल ऐकू येते आहे. यातून पुढच्या विभागाच्या उंबरठ्यावर पोचतो, जिथे पोचल्यानंतर मधुशालेच्या दृश्य, श्राव्य अनुभवांचे वर्णन आहे.