'रोमा', अगदी जुने परदेशस्थ भारतवंशीय

पहीले परदेशस्थ भारतवंशी कोण ? हा तसा अद्यापही संशोधनाचा विषय असावा. जमिनीवरून आणि सागरी आशिया ते युरोप दोन-चार हजार वर्षापासून असावा -नेमका काळ हा आर्किऑलॉजी आणि इतिहास संशोधकांचा विषय आहे- ज्याला प्रेमळ चिनी लोक कदाचित सिल्करूट म्हणतात. हा व्यापार करणार्‍या समुदायात चिनी, अरब, उत्तर आफ्रीकन, मध्य आशियातील आणि युरोपिय सुद्धा अनेक व्यापार्‍यांचा या व्यापारात सहभाग राहीला असेल तर नवल नाही. पण हजार वर्षापुर्वीच्या काळात नेमके कोणते भारतीय बाहेर गेले असतील त्यांचे वंशज कुठे असतील हा इतिहास आजतरी माहित नाही. त्यानंतर-गेल्या हजार -दिड हजार वर्षात- पुर्व आशियाच्या वार्‍या बौद्ध धर्मीय तसेच दक्षिणेतील काही राजांनी केला. पण बौद्ध भिख्खुंनी सोबत पुरेसा भारतीय समुदाय नेला असेल का या बाबत साशंकता वाटते, त्या काळातील समुद्र किनारी व्यापार करत व्हिएतनामात जाऊन स्थायिक झालेले शैव-हिंदू परदेशस्थ भारतीय वंशिय असल्याचा पहिला मान घेणारे असतील का? त्या पाठोपाठ नंबर लागावा म्हणजे मधपुर्व आणि युरोपात गेलेल्या डोम आणि रोमा लोकांचा. डोम आणि रोमा लोकांच्या स्थलांतराचा कोणताही लिखीत इतिहास उपलब्ध नाही.

By Emil Volkers (1831–1905) (Kunsthaus Lempertz) [Public domain], via Wikimedia Commons

या लोकांच्या धर्म आणि संस्कृतीचे काळाच्या ओघात स्वाभाविक पणे बरेच स्थानिकीकरण झालेले असेल तर नवल नाही, स्थानिक स्थळांच्या धर्म संस्कृती सोबतच स्थानिकांसोबत मिश्र विवाह कुटूंबे वगैरे सर्व काही झालेले असेल तरीही युरोपिय रोमांची गुणसुत्रे भारतीय लोकांशी मिळतात. डोमांच्या भाषिक स्वरुपावरून ते पाचव्या शतकापासून केव्हातरी स्थलांतरीत होऊन मध्यपुर्व आणि उत्तर आफ्रिकेकडे गेले असावेत, तर युरोपात रोमांचे पोहोचणे थोडेसे अलिकडले म्हणजे बाराव्या शतकाच्या आसपास असावे असे त्यांच्या भाषेच्या स्वरुपावरून अंदाज लावले जातात. यांच्या बोली भाषा राजस्थानी आणि पंजाबीच्या जवळच्या समजल्या जातात. डोम आणि रोमा लोकांची नेमकी जागतिक जनगणना माहित नाही परंतु पन्न्नास लाख ते दिड एक कोटीच्या अधे-मधे असू शकेल.

बंजारा हि भटकी जमात मुलतः व्यापारी जमात म्हणून परिचीत होती,- रोमालोकांच्या कार्ट्स युरोपियनांच्या परसिक्युशनन्समध्ये काढून घेतल्या गेल्या- भारतातून लोखंड आणि तांबे या धातूंची निर्यातही होत असे तेव्हा या डोम आणि रोमा लोकांकडे लोहार कामाचे कौश्यल्य राहीले असल्यास नवल नाही, पण डोमांचा सरळ संबंध आपल्या कडच्या भटक्या कलाकार डोंबारी जमातीपर्यंत पोहोचत असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही, म्हणजे व्यापार्‍यांसोबत त्यांच्या मनोरंजनाचे लोकही त्यांच्या सोबत जात असल्यास नवल नाही - हे रोमा लोक चार्ली चॅप्लिन, पिकासो, प्रेसली अशा कलाकारांवर रोमा असल्याचा दावा सांगतात, खखोदेजा- पण मुख्य म्हणजे अजूनही अंशतः कुठे कुठे कला जगवत असावेत; पण काळ आणि वेळ या बदलत्या गोष्टी असतात, जगाच्या प्रगतीच्या ओघात यांच्या व्यापार आणि कौशल्यांचे मुल्य संपले असेल तर नवल नाही. गेल्या काही शतकात भारतातल्याही काही भटक्या जमातींना त्यांची उदर निर्वाहाची साधने गेल्या नंतर चोर्‍यांसारख्या असामाजिक उत्पन्न स्रोतांचा आधार घ्यावा लागला तसेच काहीसे या रोमा लोकांचे झाले असावे - तसे भुरट्या चोर्‍या आणि भिक मागणे या पलिकडेही त्यांची गुन्हेगारीत मजल जात नसावी, पण तरीही हे भटके लोक, स्थानिकांसारखे दिसत नाहीत- युरोपातला गोरा वंशवाद, गावांच्या परिघावर राहणे, भाषेतला फरक आणि स्थानिक धर्म स्विकारले तरी तिथल्या तिथल्या कट्टर पंथियांना ते आपलेसे वाटत नाहीतच ज्यू लोक युरोप सोडून गेले किंवा जे उरले त्यांची आर्थिक सुबत्ता आणि प्रसार माध्यमातील आवाज करण्याची क्षमता अधिक पण रोमांचे नशिब याच्या पूर्ण विरुद्ध, तिथल्या स्थानिक उजव्यांमध्ये रोमांची प्रतिमा निगेटीव्ह असेल किंवा ज्यूनंतर सहज द्वेषकरण्यासारखा रोमा हाच समुह उरला असेल, पण आधुनिक काळात गेलेला परदेशस्थ भारतीय सुद्धा त्यांच्या बद्दल कधी कुठे चकार शब्द काढताना दिसत नाही.

नेमेची येतो पावसाळा तशी या रोमा लोकांचा भारत सरकारकडून १९७६पासून भारतात वार्षिक मेळावा घेतला जातो नाही असे नाही, तसा १२ ते १४ फेब्रुवारी हा सोपस्कार भारतात पार पडला, सुषमांजींच्या निमीत्ताने एखादी बातमी एखादा क्वचित लेख या पलिकडे माध्यमांचे आणि लोकही जवाहरलाल नेहरु विद्यापिठातील राजकारणात होती त्यात हि बातमी कुठल्याशा कोपर्‍यात बसली. बाकी हे डोम आणि रोमा भारतीयांच्या खिसगणतीतही नसतात आणि ते ज्या ज्या देशात गेले तेथले धर्म आणि देश स्विकारले पण तरीही तिथल्या स्थानिक जनतेनेही त्यांना निटसे स्विकारले असे म्हणण्यासारखी परिस्थिती नाही. तिथे त्यांना गरिबी, वंशवाद आणि वांशिक अस्पृश्यतेचाच सामना करावा लागतो. गेल्या २६ जानेवारीला फ्रान्सचे अध्यक्ष दिल्लीच्या राजपथावर सलामी घेऊन जाण्यास -किती दिवस झाले ४+१५ फारतर १९ - भारतीय माध्यमे भारतातील आंतरराष्ट्रीय रोमा कॉन्फरन्सची किमाच चार ओळीची बातमी देत आहेत, पाश्चात्य माध्यमांमध्ये हि बातमी नाहीच, पण फ्रान्स मधील झोपडपट्ट्यातून त्याचवेळी रोमा लोकांवर विस्थापनाचीही कारवाई चालू आहे. या रोमा लोकांनी युरोपात कोणत्या प्रकारचे परसिक्यूशन सहन केले नाही असे नाही, इन्क्विझीशन झाले त्यात रोमा लोकांचा नंबर पहिला, गुलाम म्हणून गुलामगिरी करून घेणे यांचा नंबर आहेच, नाझींनी ज्यूंसाठी कॉन्संट्रेशन कॅम्प उघडले ज्यु लोकांसाबोत यांचीही वरात आहेच, -अगदी महायुद्धोत्तर काळात- चेकोस्लवाकिया, जर्मनी या देशांनी रोमा स्त्रीयांचे सक्तीचे स्टरीलायझेशनचे कार्यक्रमही राबवले. इअन्क्विझीशन नंतरच्या स्पेन मध्ये त्यातल्या त्यात बरी वागणूक मिळाली असेल तिही त्यांनी त्यांची भाषा आणि संस्कृती सोडण्याच्या किमती वर कम्युनिस्ट राजवटी काम देत म्हणून तिथला तो काळ बरा असेल पण कम्युनिस्ट राजवटी पडल्या नंतर तेथले बहुस्संख्यच खाण्यास मौताज झाल्यावर तेथिल उजव्या कट्टर पंथियांनी त्यांचा मोर्चा रोमा लोक ज्यांच्या हातात काहीच नाही त्यांच्या कडे वळवल्याचे दिसते, तुम्ही रोमा असाल आणि तुम्ही युरोपातील माध्यमातील त्यांच्या विषयीच्या बातम्यांचा आढावा घेतला तर चित्र आशादायी नाही आणि त्यांच्या एकुण स्थितीत भारत आणि भारतीयांचे पाठबळ तुटपुंजे म्हणावे एवढेही नसावे.

शासकीय स्तराचे काम लाल रिब्बीन पद्धतीने आणि कल्पना दारीद्र्याचे वाटावे. ज्या लोकांना शाळा, शिक्षक प्रशिक्षण, उच्च शिक्षणासाठी स्कॉलरशीप, मायक्रोक्रेडीट, सह्कारी बँकींग अशा सहज पुरवण्या जोग्या गोष्टीत भारत सरकारचा सहभाग कुठेच दिसत नाही. हे युरोपातील लोकांचे झाले. सिरीयातील डोम-जिप्सी तिथल्या चालू युद्धाच्या कोणत्याच गटात नाही आणि हकनाक भरडला जातो आहे. तसे परदेशस्थ भारतीय वंशीयांबद्दल सुषमा स्वराजांचे रेकॉर्ड बरे आहे. ब्रह्मदेश, आफ्रीकेच्या काही देशात भारतीय व्यापार्‍यांच्या खासकरून व्याज व्यवहार तसेच स्थानिक प्रशासनासोबत भ्र्ष्टाचार आणि वंशवादाबाबत नाराजी असते त्याची भारतीयांनीही दखल घ्यावयास हवी, दुसरी कडे व्हेएतनाम सारख्या मित्र देशातही भारतीय वंशियांचे परसिक्यूशन होते किंवा फिजी सारख्या परिस्थिती स्थानिकांसोबत भारतवंशियांबद्दल विश्वास निर्माणकरण्याचा मोठा टप्पा भारतीयांना अद्यापि पारकरणे बाकी असावा. आपल्यापर्यंत यासर्व बातम्याही पोचत नाहीत आणि पोचल्यातरी करण्यासारखे हातात फारसे काही नसते हेही तेवढेच खरे.

संदर्भ

*http://www.newsgram.com/we-romas-would-like-to-be-treated-as-indian-dias...
*http://www.dailypioneer.com/columnists/oped/the-roma-people-indias-pride...
*http://iccr.gov.in/content/international-roma-conference-and-cultural-fe...
*http://www.worldromaorganization.org/index.php/en/contact
*https://en.wikipedia.org/wiki/Romani_people#Romani_subgroups
*https://en.wikipedia.org/wiki/File:Emil_Volkers_Zigeunerlager_vor_D%C3%B...
*https://en.wikipedia.org/wiki/Caló language_language
*https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Roma_people
*https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Do_you_speak_english%3F_%2833835...
*https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Peaceful_personalities_and_warri...
*https://en.wikipedia.org/wiki/Dom_people
*https://en.wikipedia.org/wiki/Domba
* http://www.punemirror.in/pune/others/Decoding-language/articleshow/50827...
*http://www.middleeastgypsies.com/
*http://www.middleeastgypsies.com/gypsy-history.html
* http://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/should-india-recog...
*http://www.ibtimes.co.uk/paris-roma-people-evicted-petite-ceinture-camp-...
*http://www.ibtimes.co.uk/roma-only-bus-route-montepellier-5-countries-wh...
*http://www.dailysabah.com/minorities/2016/02/15/turkeys-roma-community-b...
*http://www.radio.cz/en/section/one-on-one/far-right-focus-on-migrants-ta...
* http://www.newhamrecorder.co.uk/news/newham_s_roma_orchestra_helps_fight...