मिसळपावाची घटना : लोकशाही संस्था : "लोक" म्हणजे कोण?

आजकाल मिसळपावाची "घटना" किंवा "नियमावली" लिहिण्याबाबत चर्चा होत आहे.
या बाबतीत "लोकशाही" हा शब्द पुष्कळदा वापरात आलेला दिसतो. देशांच्या/राज्यांच्या बाबतीत लोकशाही म्हणजे काय, याबद्दल आपण नागरिकशास्त्रात शिकलेलो आहोत, आणि जगातील विविध उदाहरणांनी "राज्यात लोकशाही म्हणजे काय?" या प्रश्नाचे उत्तर शोधू शकतो.

राज्यातले "लोक" कोण? याबद्दल एकमत नसेल तरी जवळजवळ एकमत आहे. राज्यात हक्काचे रहिवासी हे त्या राज्यातले लोक. जन्मजात रहिवाशांना तो हक्क जन्मतः मिळतो, आगंतुकांना तो क्रमक्रमाने अर्धवट-ते-पूर्ण मिळतो (साधारणपणे मतभेद या बाबत असतात, की हे हक्क किती लवकर, किती उशीरा, कसल्या निकषावर मिळावेत.)

राज्यात हक्काच्या रहिवाशांच्यासाठी शासनाचे उत्तरदायित्व असते अशा प्रकारची नीतीमत्ता लोकशाहींमध्ये मूलभूत मानतात. याचे कारण हे असू शकेल की राज्याचे त्या भौगोलिक प्रदेशात सार्वभौमत्व असते. मी (ग्राहक) आजपासून मुंबईतल्या खरेदीचा विक्रीकर माझ्या आवडत्या गोवा सरकारला भरीन, अशा प्रकारचे व्यक्तिगत स्वातंत्र्य माझ्यापाशी नसते. वगैरे, वगैरे. त्यामुळे या सार्वभौमत्वाखाली जे बळेच घेतले जातात, त्यांना हा जाब विचारायचा हक्क असतो, की सरकारने आमच्या अपेक्षा पूर्ण केल्या की नाही.

अशा प्रकारचे सार्वभौमत्व, म्हणून नागरिकत्व, राज्यांचेच असते. संस्थांचे नाही.

संस्थांसाठी अशी काही घटक एकके असतात का? दोन प्रकार मनात येतात : (१) सदस्य (२) उपभोक्ते
सदस्यांना एककत्व देता येते, पण नेहमीच दिले जात नाही. उदाहरणार्थ : नफ्यासाठी उभ्या केलेल्या संस्थांचे समभाग घेऊन त्यांच्यात सभासदत्व (मालकी हक्क) घेता येते. पण तिथे एकक हे सभासद नसून समभाग असतो. शंभर समभाग असलेला सदस्य, एकसमभागी सदस्याच्या शतपट वजनाचा. अशा संस्थांमध्ये प्रत्येक समभाग-मालकाला (शतपट-मालक=शंभर मालक एका कुडीत) कंपनीच्या कार्यवाहीबद्दल जाब विचारण्याचा अधिकार असतो.

सेवाभावी संस्था साधारणपणे समभाग, किंवा मालकीहक्क विकत नाहीत. संस्थेचे दररोजचे उत्तरदायित्व संस्था स्थापणार्‍याने नेमलेल्या विश्वस्त मंडळाकडे असते. तरी नैतिकदृष्टीने बघता, चरम उत्तरदायित्व ज्यांना सेवा पुरवली जात आहे त्यांना जबाब देणे हे असते. त्यामुळे "उपभोक्ता" हा जबाबदारी पूर्ण केली नाही असा जबाब विचारणारा असतो. "उपभोक्त्याचे" एकक काय (जसे लोकशाहीत, मतदाता-एक-मनुष्य; कंपनीत एक-समभाग) हा प्रश्न पुढे चर्चेत आणू.

माझ्या मते मिसळपाव हे "सेवाभावी संस्था" या चौकटीच्या सर्वात जवळ जाऊ इच्छिते. (मराठी वाचन-लेखनाला स्थान उपलब्ध करून देणे ही नि:शुल्क सेवा.) याबद्दल दुमत असू शकते. याबाबत तुम्ही चर्चेत जरूर टिप्पणी मांडा. पण या बाबतीत निर्णय घ्यायचे संपूर्ण अधिकार मालकाच्याच अधीन आहेत, हे जाणा.

पण सेवा उपभोगणार्‍याचे एकक काय? जो उपभोक्ता एकदा नाव नोंदवून पुन्हा निवडणुकीपर्यंत नाहिसा होतो (किंवा निवडणुकीच्या आदल्या दिवशी नाव नोंदवतो), आणि जो मिसळपावावर दररोज लेखन-वाचन करतो, दोघांचा उपभोगाधिकार, उपभोगसामर्थ्य एकच की वेगवेगळे? उपभोक्ता म्हणजे कोण, व्यक्ती की सदस्यत्व-नाव=आयडी? (या ठिकाणी एकाच व्यक्तीने अनेक आयडी घेतलेल्या आहेत, आणि अन्यत्र मीही अनेक आयडी घेतलेल्या आहेत - हे अनैतिक नाही असे मला वाटते.) पण मी दोन आयडी घेतल्या तर मी दुप्पट सदस्य की एकपटच? म्हणजे अमुक संपादक नेमावा/न नेमावा हा निर्णय बहुसंख्य उपभोक्त्यांनी घेतला म्हणजे काय? - म्हणजे >५१% आयडींनी तसे म्हटले तर चालेल, की >५१%,मनुष्य-व्यक्तींनी म्हणायला पाहिजे, की >५१% "सक्रिय" मनुष्य-व्यक्तींनी म्हणायला पाहिजे?

घटना वगैरे करायच्या आधी या प्रश्नांची उत्तरे हवीत :
१. मिसळपावाचे उद्दिष्ट हे कुठलीतरी सेवा पुरवणे (मराठी लेखन-वाचन करायला स्थळ) हे आहे काय? - तशी रजिस्टर करायची म्हणत नाही! तरी विचारांची ती चौकट वापरावी काय? तपशील घटनेत यावेत.
(हे उत्तर १ मिळाले तर...)
२. मिसळपावाचे उद्दिष्ट सफल झाले/नाही, बदल सुचवणे, अशा प्रकारचा जाब अंततोगत्वा विचारणारे कोण? उपभोक्ते काय? (येथे अंततोगत्वा म्हणजे स्पष्टपणे आणि प्रभावीपणे, अगदी अंततोगत्वा मिसळपावावरून चालते होऊन कोणीही "उद्दिष्ट सफल झाले नाही" असे गर्भितार्थाने सांगू शकतो.) उपभोक्ता ते कसे करेल ते तपशील घटनेत येतील.
(हे उत्तर २ मिळाले तर...)
३. उपभोक्त्याचे एकक काय?
(सर्किट यांचा "कल्पनागार" विदा आहे, त्यापेक्षा अधिक तपशील असलेला विदा ड्रुपलपाशी, सिक्वेलमध्ये आहे. हा वापरून उपभोक्त्याचे उपभोग-गुरुत्व निर्धारित करता येईल का? यात आयडीची खाजगी माहिती वापरू नये - केवळ मिसळपावाचा उपयोग/उपभोग.)