अनैतिकता , संगीत दिग्दर्शक आणि Nostalgia चे उमाळे

जुने संगीतकार सगळे पूर्णपणे ओरिजिनल संगीत देत होते व आत्ताचे टोटल चोरतात असे मी म्हणणार नाही पण येथे टीका जरा टोकाची वाटते. बरीच 'सरळ सरळ ढापल्या' चा उल्लेख केलेली उदाहरणे मूळच्या "रॉ" किंवा लोकसंगीतात लोकप्रिय असलेल्या चाली व संगीताच्या तुकड्यांवर संस्कार करून आपल्या लोकांना आवडेल असे रूप त्याला दिलेले आहे असे जाणवते.
सरळ सरळ ढापणे म्हणजे माझ्या दृष्टीने कोणीतरी आधीच लोकप्रिय केलेली चाल व संगीत जसेच्या तसे वापरणे. माकारेना ची हिन्दी व्हर्जन, डोण्ट ब्रेक माय हार्ट नावाचे ते नवीन यारानातील भंकस गाणे ही तशी वाटतात मला.

या वरच्या लिन्क्स तशा वाटत नाहीत. 'ये दिल ना होता बेचारा', 'दिल तडप तडप के', 'आजा सनम मधुर चाँदनी मे हम' ही उदाहरणे मला मूळच्या कच्च्या स्वरूपातील संगीतावर केलेले संस्कार वाटतात. या गाण्यांमधे मूळच्या चालीतील सार्धम्याबरोबरच भारतीय संगीतकारांचीही मेहनत आहे.

आणि या उदाहरणांतून ज्या पद्धतीने एसडी/आरडी वगैरेंना "डिसमिस" केलेले आहेस ते पटले नाही - दोन्ही बर्मनचे संगीत अनेक रूपांत आहे. दोघांची शास्त्रीय संगीतावर आधारित अनेक गाणी आहेत. तसेच दोघे बर्मन त्रिपुरा परिसरातील लोकगीते हिन्दीत आणण्याबद्दल फेमस होते. या वरच्या लिन्क्स मधली अनेक उदाहरणे (अगदी 'घर आया मेरा परदेसी' ऐकल्यावरही) ऐकल्यावर मूळ गाणे म्हणजे एखाद्या यंत्रात जाणारा मेटलचा ओबडधोबड ठोकळा व त्यावर आधारित हिन्दी गाणे म्हणजे फिनिश्ड प्रॉडक्ट वाटतो :)
(एस डी व जयदेव यांची याबाबतीत तुलना केलेली वाचली आहे. जयदेव आधी एस्डींचे साहाय्यक होते. जयदेव यांची गाणी एसडी इतकेच श्रेष्ठ असले तरी हम दोनो सारखा अपवाद सोडला तर त्या चाली, ते संगीत प्रचंड लोकप्रिय करण्यासाठी लागणारे कौशल्य एसडींकडे जास्त होते. हे मी वाचलेले आहे व मला पटले).

एकूण ही गाणी इतर गाण्यावरून सुचलेली नाहीत असे मी अजिबात म्हणत नाही. त्यांनी वेळोवेळी या मूळ गाण्यांचा उल्लेख करायला हवा होता. पण मूळचे गाणेच उचलून हिन्दीत आणले आहे याच्याशी सहमत नाही. बाकी देशोदेशीची लोकगीत ऐकून त्यावर गाणी बनवणे यात सहसा काही गैर मानले जात नाही.

मला नवीन लोकांबद्दल काहीच राग नाही. अगदी अन्नू मलिकची ही काही गाणी खूप छान आहेत. नॉस्टॅल्जियाच्या उमाळ्याबद्दल सहमत आहे. फक्त त्या ज्या काकांचा उल्लेख केलेला आहे त्यांचे म्हणणे हे एक टोक असेल तर ही वरची टीका जरा दुसरे टोक वाटली.

तसे तर पूर्णपणे भारतीय शास्त्रीय संगीतातील रागदारीवर आधारित गाण्यांना पण चोरी म्हणणार का? चोरी आणि प्रेरणा यात फरक कोणी कसा करायचा? कोणतीही कलाकृती मानवी जीवनावर, त्यातल्या अनुभवावर आधारित असतेच. मग ती सगळीच चोरी म्हणायची का?

ह्या संकेतस्थळावर सर्व काही सापडेल.. :)

सचिन तेंडुलकर आणि अतुल बेदाडे हे दोघेही आक्रमक खेळाडू..
पण सचिन लक्षात रहातो तो त्याच्या सातत्यामुळे.
अतुल बेदाडे एखाद दोन सामन्यात चमकतो आणि नंतर विस्मरणात जातो.

कुठलेही यश हे त्याच्या सातत्याच्या कसोटीवरही मोजायला हवे.

दिग्गज संगीतकारांच्या अविशमरणीय गाण्यांची टक्केवारी हे काही काळ चमकलेल्या आणि थोड्या फार चांगल्या रचना दिलेल्या संगीतकारांपेक्षा बरीच जास्त आहे.

बर्मन पितापुत्र, ओपी, शंकर जयकिशन यांची कारकीर्द, त्यांच्या उत्तम गाण्यांची यादी काढून प्रीतम, अन्नू मलिक अशा बेदाड्यांशी ताडून पाहिल्यास अनेक गोष्टी सुस्पष्ट होतील.

संगीतातील इलेक्ट्रॉनिक्सचा प्रभाव हासुद्धा एक मोठा फॅक्टर आहे.
सध्याच्या सिनेसंगीतामधे संगीतकारांचे श्रम किती आणि साऊंड डिझायनरचे [ एडिटरचे ] किती हाहे एक वादग्रस्त मुद्दा आहे..

आर ड़ि बर्मन आणि ओपी ची अख्खी कारकीर्द चोरलेल्या इंग्लिश गाण्याच्या पायावर उभी आहे हे कळल्यावर भारतीय म्हणून वस्त्रहरण झाल्याचा फील नाही येणार का ? >>>>

हे वाक्य लिहिणार्‍याला सांष्टाग दंडवत ...कहर....खर तर खुप राग ( गाण्यातला नव्हे ! ) आला होता पण असो ....

अवांतर : आज तात्या असता तर ?????

गाण्याबजावण्यातल्या तात्याचा फॅन

एक सांगायचे राहिले ...

अतिफ अस्लम हा पाकिस्तानी आहे आणि " भाई पॉलिटिक्स अपनी जगह , और संगीत कल्चर अपनी जगह " सारखं थर्ड क्लास वाक्य माझ्या पाहण्यात नाही

अन त्या आजोबांना प्रत्युत्तर म्हणून लेख न्याय आहे. भलेही थोडा आक्रमक आहे तरी

बरं क्षणभर धरून चालूया की केली चोरी. त्याने गाण्याच्या सु/कुश्राव्यतेत काही फरक पडणार आहे का? मदनमोहनची हळूवार गाणी आवडतात का प्रीतमचा दणदणाट हा आपापल्या आवडीचा प्रश्न आहे.

पण या जुन्या संगीत दिग्दर्शकांचे पाय पण मातीचेच आहेत हे सांगण्यासाठी हा लेखन प्रपंच

याला तर सडकून आक्षेप आहे. अकबर-बिरबलाची "हात न लावता रेघ लहान कर" ची गोष्ट आठवते. नव्यांची बाजू घेण्यासाठी जुन्यांनाही तोच दोष लागू होता हे सिद्ध करण्यात कशाला उर्जा घालवायची?

मी स्वप्न पडण्याच्या बाबतीत फार भाग्यवान माणूस आहे. मी नेहमी दुसर्‍या दिवशी सकाळी असा विचार करतो की कालचे स्वप्नातले दॄष्य आपण कोठे पाहिले होते काय? त्यावेळी निष्कर्ष असा असतो की काही वेळा परिचित व काही वेळा पूर्ण कल्पनापूर्ण अशी पार्श्वभूमी असते. कोणत्याही कलाकारीच्या बाबतीत असेच असते. आज मी ज्यावेळी की बोर्डवर काहीतरी वाजवितो त्यावेळी ओ पी नय्यर यांच्या फ्रेझेस माझ्या वाजविण्यातून आपोआप बाहेर येतात. ( अशा विशीष्ट गोष्टी केवळ नय्यरचा मेंदू निर्माण करू शकला असे माझे निरिक्षण आहे. व आग्रहाचे म्हणणेही) याचाच अर्थ असा की माझ्या मेंदूवर काही सांगितिक संस्कार नय्यर यांचा शैलीचे झाले आहेत. मग माझ्या वादनाला तुम्ही कॉपी म्हणणार का ? हा प्रश्न आहे.
आपल्याला संगीतात चोरी करण्याचा मोह झाला होता काय ? हा प्रश्न मी स्वता:च नय्यरना एक हजार कानांच्या साक्षीने विचारला होता.व त्याचे उत्तर " सुन सुन सुन सुन जालिमा" हे गीत चोरलेले आहे अशी त्यानी लगोलग कबुलीही दिली होती. परंतू त्यानंतरचे सगळे माझे स्वतः चे आहे हे ठासून सांगायला ही ते विसरले नव्हते. हे असो. पण त्यानाही ही काही चाली लोकगीतातून सुचल्या असणारच .तरीही मी त्याला कॉपी मानीत नाही. त्यांचे उदा. सांगायचे झाले तर " हमको तुम्हारे इश्कने क्या क्या बना दिया" हे गीत छायानट या रागावर आधारित आहे व ही चाल पारंपारिकपणे मुशायर्‍यात वापरली जात होतीच. म्हणजे खरे तर त्यांच्या मौसिकीला एक सोडून दोन आधार झाले तरीही ती चोरी नाही.
अशीच चाल एस डी नी प्यासा मधे ही वापरली आहे.
रोशन यानी तर कित्येक बंदिशी " गीत" म्हणून वापरल्या आहेत. तरीही त्यातील स्वरमेळ, वाद्यांची निवड, गायकाचा सुरेख उपयोग या साठी संगीतकाराला दाद ही दिलीच पाहिजे.
बर्मनदानी तर " खमाज" रागावर आधारित अप्रतिम व विविध रचना सादर केल्या आहेत. पण त्याला शास्त्रीय संगीताची
कॉपी असे मी म्हणू शकत नाही.
जाता जात मर्डर मधील 'दिलको हजार बार रोका रोका रोका" ही गीत नय्यरच्या " नीले आसमानी" याची आठवण करून
देते. " नीले आसमानी" हे ही एखाद्या परदेशी धुनीची आठवण करून देत असेल तरीही नय्यर यांचा ऑरकेस्ट्रा गीता दत्त च्या आवाजाचा थ्रो, अलिशा चिनाय चा " दिल को मधला मस्त उपयोग याचे श्रेय अनुक्रमे नय्यर व अनू मलिकला द्यायलाच हवे.
किरवाणी, अहीर भैरव हे राग अरेबिक संगीतात डोकावतात. भूप हा राग जपानी संगीतात डोकावतो. कशाला कॉपी व ओरिजिनल यांचा खल करायचा ?

जुन्या संगीतकारांनी गाणी जशीच्या तशी उचलली की त्यातून प्रेरणा घेतली याबाबत वरील साइटसवर स्पष्ट उल्लेख आहेत. आणि तरीही आम्हाला ती जुनी गाणीच गोड वाटतात. त्या जुन्या संगीतकारांना शास्त्रीय संगीताचेही ज्ञान होते. त्याचा अनेक गाण्यांवर स्पष्टपणे प्रभाव जाणवतो. वेगवेगळे ताल वापरले जायचे. आता चाराच्या पटीतच काथ्या कुटला जातो. रुपक, दादरा असे ताल असतात हे ह्यांच्या गावीही नसते. अर्थात कुणालाही जे संगीत आवडते ते त्याने ऐकावे. जुन्यांनी नव्यांना सांगू नये आणि नवीनांनी उगाच जुन्या संगीताबद्दल अनुदगार काढू नयेत.
आताच्या संगीतात भारतीय संगीताचा कणही दिसत नाही. एकतर संपूर्ण वेस्टर्न पद्धतीची रचना नाहीतर पंजाबी धुडगुस. आणि काव्याच्या दर्जाबद्दल तर बोलूच नये. ही झाली आम्हा म्हातार्‍यांची मतं. त्याहून तुम्हाला जे ऐकायचं ते ऐका ना, उगाच, आम्हाला 'उमाळे' वगैरे दूषणे देऊ नका.

आपल्या हिरोजचे पाय मातीचे आहेत हे कळल्यावर माणूस कसा डिनायल मोडमध्ये जातो आणि आक्रमक होऊन प्रतिवाद करू लागतो त्याचं वरचे प्रतिसाद म्हणजे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. 'तुम्ही ज्याची पूजा करता आहात तो देव नाही, एक पाषाण आहे' असं सांगितलं तर लोक मारायला धावतातच.
तुम्ही सांगितलं आहे त्यात नवीन काहीच नाही. 'आयला, ते ४०-७० च्या दशकातले संगीतकार किती थोर्थोर! एवढ्या अद्भुत रचना एवढ्या सातत्याने देणं म्हणजे काय प्रतिभा असेल नै' अशी सर्वसाधारण रसिकाप्रमाणे माझीही कल्पना होती. हळूहळू पाश्चात्य संगीत ऐकण्याचं प्रमाण वाढत गेलं, तसतसे शॉक्स लागत गेले. पूर्वी आजच्यासारखा माहितीविस्फोट झाला नव्हता म्हणून या ढापू लोकांच्या चोर्‍या खपून जात. आजकाल लोक बर्‍यापैकी बहुश्रुत होत असल्यामुळे नव्यांच्या चोर्‍या तर पटकन समजतात, पण काही सणसणीत धक्केपण बसतात. युट्यूबसारख्या साईटवर व्हिडिओखालचं कॉमेंट सेक्शन वाचत जा. बर्‍याचवेळा ते गाणं कोणत्या गाण्यावरून ढापलं आहे त्याची थेट लिंक कोणीतरी दिलेली असते. माझ्या मते बहुतेक गाजलेल्या फिल्मी गीतांपैकी ९०% (याहून जास्त, बहुदा जवळजवळ सर्व!) गाणी ही आयदर अभारतीय संगीतातून कुठून ना कुठून ढापलेली, किंवा भारतातल्याच कुठल्यातरी प्रांतातील फोक ट्युनवर आधारीत, किंवा भारतीय शास्त्रीय संगीतातल्या एखाद्या जुन्या चीजेवर बेस्ड असतात. (दुसर्‍या आणि तिसर्‍या कॅटेगरीवर आक्षेप नाही). बरं या लोकांचं केवळ पाश्चात्य संगीतावर भागत नसे. जगाच्या कानाकोपर्‍यातून हे लोक बिनदिक्कत चाली उचलत, (आणि आजचेही उचलतात) मी वाचलं आहे त्याप्रमाणे चित्रपटाचा निर्माता तेव्हा गाजत असलेल्या पाश्चात्य गाण्यांच्या रेकॉर्ड्सची चळत आणून संगीत दिग्दर्शकासमोर टाकत असे, आणि 'ठोक यातून चारपाच चाली' अशी ऑर्डर टाकत असे. संगीत दिग्दर्शक साहेब मग तीच चाल जरा इकडून तिकडून फिरवून त्याचं अल्ट्रेशन, सॉरी सॉरी 'भारतीयीकरण' करून देत.

याउलट पाश्चात्य साँग-रायटर्सनी भारतीय गाण्यातलं एखादं टुंयटुंय जरी उचललं, (सँपलिंग केलं) तर आधी परवानगी घेतली जाते, गाण्याचे हक्क ज्याकडे असतील त्याला त्याचा मोबदला मिळतो, आणि क्रेडिट दिलं जातं. अलिकडच्या ग्रॅविटी चित्रपटात एक पात्र नुसतं 'मेरा जूता है जपानी' असं गुणगुणतं, तर एण्ड क्रेडिट्समध्ये त्याचा व्यवस्थित श्रेयोल्लेख केला होता.

अनेक जुन्या संगीत दिग्दर्शकांनी इंग्रजी गाणी ढापली आणि श्रेय स्वतः घेतलं याला माझा आक्षेप आहे . आणि तो काळ सुवर्ण काळ म्हणून ओळखला जातो आणि त्याचे reference आज पण दिले जातात हे दुर्दैव .

प्रिसाइजली!

तसे तर पूर्णपणे भारतीय शास्त्रीय संगीतातील रागदारीवर आधारित गाण्यांना पण चोरी म्हणणार का?

अर्थातच नाही, अभिजात भारतीय संगीत हे केवळ आपल्यासाठीच नाही, तर जगासाठी असलेला ठेवा आहे, पण असं बघा, नदीवर जाऊन पाणी आणणं, आणि शेजारच्याच्या विहीरीवरून त्याला न विचारता पाणी उपसणं, यात काही फरक आहे की नाही?

बाकी, काही 'अवीट चवीची' हिंदी-मराठी चित्रपटातली गाणी आणि त्यांची ओरिजिनल्स यांची काही उदाहरणं देणार होतो, पण ते म्हणजे समुद्रातल्या माशांच्या थव्यातले चारपाच मासे दाखवल्यासारखं होईल. अशा गाण्यांच्या साईट्सच्या साईट्स उपलब्ध आहेत. इच्छुकांनी शोधाव्यात. उदा. http://www.itwofs.com

बाकी, थोडाफार फेरफार केला तर ती काही चोरी नाही ठरत, असे म्हणणार्‍या वरच्या काही मंडळींनी मिसळपाववर यापूर्वी बरंच ओरिजिनल लेखन केलं आहे. त्यातलाच एखादा लेख, ललित, कविता कोणी उचलून, पात्रांची नावं बदलून, जरा इकडेतिकडे फेरफार करून आपल्या नावाने प्रसिद्ध केलं तर त्याला चोरी म्हणणार की कसं?

दुसर्‍याच्या निर्मितीचं श्रेय स्वतः घेणं अयोग्य आहे हे निर्विवाद.

पण लेखात दिलेल्या दोन्ही लिंक्स अत्यंत लक्षपूर्वक ऐकल्यावर उल्लेखित गाण्यांच्या केवळ पहिल्या ओळींचा (नगण्य) भास होतो. यावारनं लेखकानं जे दिव्य निष्कर्श काढलेत :

दाल मे जरूर कुछ काला है म्हणून थोड अधिक संशोधन केल . मग कळल की पूर्ण दालच काली आहे .

...सरळ सरळ ढापल आहे ... सही सही नक्कल

ते आश्चर्यकारक आहेत.

आजा सनमचा नुसता पहिला पिक-अप म्युझिक पीस : सां-निसांप, पध़सांनिसां निसांप, पधसांरें/ग़ंरेंसांरेंनिध़पमग़रेसा आणि त्याला जोडून असलेला ही अत्यंत दिलखेचक रचना : मंध़ंमं-सांमंसां / गंपंगं-सांगंसा उल्लेखित सिंफनीच्या किती तरी पुढे आहे.

मोरे साजन ले चल मुझे तारोंके पार, लगता नही है दिल यहां... नंतर लतानं घेतलेली ती जागा... (पध़मप-मध़प) केवळ विलोभनीय आहे.

गाण्याच्या इंटरल्यूडचा तर जवाब नाही. ती दोन्ही इंटरल्यूडस वेगवेगळी आणि तितकीच आकर्षक आहेत. लिंकमधे दिलेली एकसुरी सिंफनी त्यापुढे झक मारते.

कडव्यांबद्दल तर बोलायलाच नको. आणि कडव्यातल्या ओळीतले पिक-अप्स तर लेखकाच्या बधीर श्रवणीयते पलिकडे आहेत.

पुन्हा समेवर येतांना केलेलं काँपोझिशन तर कहर आहे.

एखाद्या गाण्याचा समग्र अभ्यास केला तर अजय-अतुलनं म्हटल्याप्रमाणे `एकेक गाणं एकेक युनिवर्सिटी आहे'.

त्यामुळे लेखाच्या या शेवटाविषयी :

ओपी नय्यर आणि तत्सम संगीत दिग्दर्शक चोर आहेत हे कळल्यावर त्यांच्या भक्तांच्या भावना बदलणार आहेत का ?

इतकंच म्हणावंसं वाटतं, बाळ आधी नीट ऐकायला शिक.

लेखाचा विषय चांगला आहे, पण मांडणी पोरकट आहे. जी जुनीच माहिती आहे, ती लेखकास नव्याने मिळाल्याने काहीतरी मोठे शस्त्र हाती लागल्यासारखे झाल्याने, लेख अत्यंत आक्रस्ताळा झाला आहे. आणि त्यात अनेक सरसकट वस्तुस्थितीची फारकत घेतलेली विधाने आहेत (उदा. एस. डी. बर्मन ह्यांचे बरेचसे संगीत 'चोरलेले'आहे वगैरे).

कणेकरांनी कुठल्याश्या जाहीर कार्यक्रमात नक्की काय म्हटले, ते 'मुळातून वाचण्यासारखे आहे' म्हणजे ते तुम्ही स्वतः ऐकलेले नाहीत. त्यांनी नक्की काय म्हटले हे माहिती नाही, तरीही तुम्ही जे quote केले आहेत, त्याचा मतितार्थ बरोबर आहे असे मी मानतो. तेव्हाचे संगीतकार अनेक पाश्चिमात्यच काय, अगदी आफ्रिकन वगैरे गीतांवरून आपली (सर्वच नव्हे, काही थोडीफार) गीते बेतत हे अर्धसत्य आहे. अर्धसत्य अशासाठी म्हणतो की, सर्वसाधारणपणे मुखडा तसा बेतलेला असे,पुढील सर्व साज-- गाण्याची इंटरल्यूड्स, त्यांचे अंतरे, त्यांचे ठेके इत्यादी बहुतांश सर्वच-- स्वरचित असे. (एखादे गाणे अगदी शब्दांपासून तसेच्या तसे घेतलेले असे, उदा. 'पप्पा सांगा कुणाचे'-- हे आपण थोडे अपवाद म्हणून सोडून देऊ). तुम्हीच लेखात दिलेल्या दोन गीतांचे अंतरे, त्यांची इंटर्ल्यूड्स, गाण्याच्या स्टाईल्स, अंतर्‍यांच्या चाली, ठेके इत्यादी सर्वच आक्रस्ताळेपणा न करता,नीट ऐकलेत तर हे तुमच्याच लक्षात आले असते! थोडक्यात त्यांचे 'भारतीयीकरण' असे ज्याला कणेकरांनी म्हटले आहे, असे तुम्ही सांगता, ते बरोबर आहे.

चाळीशीच्या दशकाच्या उत्तरार्धापासून, हिंदी चित्रपटसृष्टीत एक नवी लाट आली, ती बहुतांश 'मेलडी'ची होती. पण त्याचबरोबर त्यात अनाहूतपणे अनेक प्रवाहांना सहजपणे समाविष्ट करण्यात आले. शुद्ध हिंदीबरोबरच उर्दूच्या लहेज्यात लिहीणारे लिरीसिस्ट्स, पारंपारीक भारतीय वाद्यांबरोबरच पाश्चिमात्य वाद्यांचा समावेश, इतकेच नव्हे, तर पाश्चिमात्य वाद्यवृंदांच्या संकल्पनांचा वापर, अ‍ॅरेंजमेंट्स, कॉंट्राज, -- ज्यांत प्रामुख्याने गोवानीज ख्रिश्चन वादकांचा पुढाकार होता, असे बरेच काही त्या लाटेत आले. इतकेच नव्हे, पारंपरीक भारतीय लोकवाद्यांना नवी परिमाणे ह्यावेळी मिळाली (ढोलकचा नव्याने होत असलेला वापर, त्यातील प्रयोग इत्यादी), तसेच सतार, संतूर, वगैरे वाद्यांनाही ह्या युगात, सदर संगीतांत स्थान मिळाले. तुम्ही ज्या संगीतकारांना लेखात तुच्छतेने संबोधले आहे, त्या सर्वांचाच ह्यात महत्वाचा वाटा होता.आजच्या हिंदीठीत लिहायचे तर 'त्यांचे योगदान' होते!

त्या काळातील (४५ - ९०) संगीताचा एक चाहता, व त्याविषयी नॉस्टील्जिया बाळगणारा ह्या नात्याने इथे काही उपस्थित केलेल्या प्रश्नांना, व टीकेस उत्तरे देण्याचा प्रयत्न करतो.

ITWOFS साईट मी सुमारे १०- १२ वर्षांपूर्वी पाहीली असावी. त्यानंतर अशी माहिती येतच राहिली. त्यामुळे शंकर जयकिशन सारख्या संगीतकारांविषयीचा माझा आदर अजिबात कमी झाला नाही. कारण वर नमूद केलेच आहे-- ती गाणी तशीच्या तशी, सर्वच मूळ बाजासकट घेतलेली अजिबात वाटत नाहीत. त्यांच्या मुखड्यांवरून स्वतःचे संस्कार घडवून ते आपलेसे करणे हे कसब होते. नुसतीच येथून तिथून गाणी 'ढापणारे' हे संगीतकार असते, तर त्यांच्या गाण्यांवर त्यांचा स्वतःचा ठसा उमटता नसता. आजही आपण 'हे गाणे 'एस-जे'चे, हे 'ओ-पी'चे, हे सलील चौधरींचे 'हे सहज ओळखू शकतो. त्यांचेत्यांचे स्वतःचे संस्करण त्या गीतांवर झाले आहे, हे अगदी सहज जाणवते.

'तेव्हाचे संगीतकार 'चोर' होते' तसेच 'आताचे संगीतकार फालतू आहेत' अशा अर्थाची सर्वच विधाने पोरकट आहेत. काळानुसार आवडीनिवडी बदलतात, नवे येते, जुने मागे पडते, आपापल्या आवडीनिवडीनुसार आपणास हवे ते घ्यावे. मी त्या जुन्या गीतांत, त्या संगीतात रमलेला माणूस आहे असे मी म्हणतो, पण त्याचबरोबर मी असेही म्हणतो की आताचे संगीत मला आवडत नाही, कारण त्याच्या माझ्याशी सांधा जुळत नाही- त्याविषयीची माझी टीका इतकीच आहे. आपल्या परीने आजचे प्रथितयश संगीतकारही आपापल्या तर्‍हेने सर्जनशील असतीलच, तसे ते नसते, तर ते काँपिटीशनमधे इतके पुढे येते ना!

मात्र हिंदी चित्रपट संगीताचा एक अभ्यासक म्हणून मला जे जाणवते तेही इथे नमूद करतो. अगदी सुरूवातीपासून पाहिले तर ह्या वाटचालीचे चार खंड पडतात. पहिला, अगदी भारतीय शास्त्रीय संगीतांवर आधारीत, तबला इत्यादी निवडक प्रमुख वाद्यांनी नटलेल्या गीतांचा कालखंड. दुसरा, १९४५ च्या सुमारास सुरू झालेला, मेलडी प्रमुख बलस्थान असलेला कालखंड (ज्यातील बलस्थानांचे मी वर थोडे सविस्तर वर्णन केलेले आहे). कणेकरांनी ह्या कालखंडावर सुंदर टिपण्णी केली होती ती अशा अर्थाची, की तेव्हा हिरो बावळट होता, हिरोईन बर्‍यापैकी 'बोल्ड' होती (माझे शब्द, कणेकरांचे नव्हेत), चित्रपट हिरॉईन्सभोवती चालायचे, तेव्हा त्यांच्या मेलडीयुक्त गीतांना चित्रपटाच्या बलस्थानात महत्व होते. तिसरा कालखंड सत्तरीच्या सुरूवातीस आलेल्या 'दिवार' व 'जंजीर' पासून सुरू झालेला. हे अमिताभ युग, ज्यात हिरो 'मॅचो'झाला. चित्रपट त्याच्या ह्या मॅचोगिरीभोवती फिरू लागले. मेलडीयुक्त गीतांचे महत्व कमी झाले. ते तसे कमीकमीच होत गेले. गाणी बहुतांश त्याच पारांपारीक पद्धतीची येत गेली, पण त्यांवर चित्रपटांचा धंदा आता अवलंबून नसल्याने, ती secondary importance ची झाली. हा प्रामुख्याने भप्पी लाहीरीचा जमाना. हळूहळू चौथा कालखंड येऊ घातला होता, हा नव्वदीच्या दशकापासून सुरू झालेला visual महत्वाचा जमाना. आता गाण्याची (केवळ) श्रवणीयता राहिली नाही, कारण visual अंग आता महत्वाचे ठरू लागले. गाणी पडद्यावर कशी सादर केली गेली आहेत, ते आता महत्वाचे ठरू लागले. सध्या सुरू असलेला जमाना हाच होय.

तेव्हा जसजश्या गरजा बदलत गेल्या, तसतशी गाण्यांनी नवनवी वळणे घेतली. माझ्या (जुनाट माणसाच्या) मते ह्यात 'बरेवाईट' असे काही नाही. 'तो' एक जमाना होता, 'हा' आताचा जमाना आहे, इतकेच मी समजतो.

विषय जिव्हाळ्याचा असल्याने प्रतिसाद बराच पसरट झाला असल्याची शक्यता आहे.

तद्दन बिनडोक आणि पोरकट लेख.
अभ्यास वाढवा !
आणि महत्वाचे म्हणजे मोठे व्हा* !!!

*कै श्रामोंची अनुज्ञा आहे असे धरुन

नैतिकता वैग्रे १२ गडगड्यांच्या व्हिरीत घाला.

पण सगळे भामटे आजच उपटले अन पूर्वी कोणीही उधार उसनवार करीत नव्हते असा काङ्गावा चूक आहे हे मान्यच.

तरीही मी म्हणेन- पूर्वीही चोरी चालायची पण उस मे कुछ दम जरूर था. फक्त व्हर्बॅटिम चोरी नव्हती. थोडे ट्वीकिंगही असावे. पण जे काही होते ते ऐकायला आजही उत्तम वाटते. नैतर अलीकडे पहा, थोडे अपवाद वगळले तर गाणी श्रवणीय नसतात-चोरी ऑर नो चोरी.

तस्मात अलीकडच्यांना शिव्या घालायच्या तर चोरतात म्हणून नाही तर डोके वापरत नाहीत म्हणून घालायला हव्यात.

बाकी प्रदीप यांचा प्रतिसाद लैच आवडल्या गेला आहे. हॅट्स ऑफ!!!! _/\_

तुम्ही ज्या साईट चे रेफरन्स दिले तिथुन हा लेख चोरला तर नाही ना?

हा धंदा आहे. त्यात नैतिक - अनैतिकतेचे प्रश्न उपस्थित करणे हे दर्शकांना परवडण्यासारखे असले तरी पदरचे पैसे घालून चित्रपट बनवणाऱ्यांना परवडत नाही. मुळात चित्रपट संगीत हा संगीताचा दुय्यम प्रकार आहे. दुय्यम ह्या अर्थाने की चित्रपटात संगीत येते ते कथेची गरज म्हणून (निदान पूर्वीच्या चित्रपटांत तरी :) ). कणेकरांच्या "गाये चला जा" ह्या पुस्तकात सी. रामचंद्र ह्यांनी आधी चाल तयार करून मग त्यावर शब्दरचना करणाऱ्यांची शेलक्या शब्दांत लाज काढली आहे. पण ह्याच सी. रामचंद्र ह्यांनी स्वत: "ये जिंदगी उसीकी है" हे गाणे "मूर्तिमंत भीती उभी" ह्या मराठी गाण्यावरून घेतल्याचे मान्य केले आहे. आता कोणी कोणाकडे बोट दाखवायचे असा प्रश्न उपस्थित होतो.
बहुतेक सुधीर फडके ह्यांच्या चरित्रात वाचलेला हा प्रसंग आहे:-
बाबूजी आणि सी. रामचंद्र लोकल ट्रेन मधून प्रवास करत होते. बाबुजींनी मोठ्या उत्साहात सांगितले की आम्ही पंधरा दिवसांत एक गाणे तयार केले. त्यावर सी. रामचंद्र ह्यांनी चेहऱ्यावर तुच्छ भाव आणून सांगितले की आम्ही एक गाणे दीड दिवसात तयार करतो!
जिथे मुळात संगीत ह्या प्रकारालाच मुख्य भूमिका नाही तिथे ओरिजिनल आणि ड्यूप्लिकेट ह्यांची पर्वा कोणाला आहे?

शास्त्रीय संगीत ह्या प्रकारात चोरी करताच येत नाही. कारण तिथे संगीत ह्या विषयाबद्दलची स्वत:ची समज किती आहे हे मांडायचे असते. जिथे सूर महत्वाचे असतात आणि शब्द दुय्यम असतात ते खरे संगीत! कुमार गंधर्वांनी बालगंधर्वांची गाणी म्हटली होती पण ती स्वत:ची म्हणून नव्हे तर बालगंधर्वांना आदरांजली म्हणून. थोडक्यात म्हणजे फिल्मी संगीत ही कलाकृती आहे आणि शास्त्रीय संगीत ही कला आहे. कलाकृती चोरता येते पण कला चोरता येत नाही!

काही वर्षांपूर्वी अमेरिकेत एका वृद्ध जोडप्याबरोबर प्रवास करत असता त्यांच्या गाडीतील रेडियोवर तिकडल्या कोणत्यातरी कार्यक्रमातील बरीच गाणी ऐकायला मिळाली. ती ऐकून मी अगदी थक्क झालो, कारण त्यापैकी जवळ जवळ प्रत्येक गाण्यावरून बेतलेले एकेक हिंदी गाणे मला आठवू लागले. आता त्यापैकी एकही लक्षात नाही, पण ती आपल्या इकडली उत्कृष्ट गाणी होती. खरेतर मला त्या भारतीय संगीतकारांचे फार कौतुक वाटले, कारण मूळ रचनेतील किंचितशी छटा घेऊन, त्याआधारे कल्पनाविस्तार करून, आपल्या शैलीचा साज चढवून जे काही मिश्रण त्यांनी केले होते, ते केवळ अद्भुत होते. त्या अमेरिकनांना मी म्हणालो, की या संगीतकारांचे आमच्यावर फार उपकार आहेत. माझ्यासारख्या हजारो-लाखो लोकांचा पिंड या संगीतावर पोसला गेलेला आहे, आणि त्याबद्दल आम्ही त्यांचे सदैव ऋणी राहू. हे ऐकून त्यांना फार आश्चर्य वाटले, त्यांच्यामते ते चौर्य होते. मी त्यांना म्हणालो, की माझ्यासारखे लहान शहरात, खेडेगावात लहानपण गेलेले जे लाखो लोक भारतात आहेत, ते कुठे स्पॅनिश, अरबी, मेक्सिकन, सांबा, जॅझ वगैरे किंवा मोझार्ट वगैरेंचे संगीत ऐकू शकत होते? (तेही त्याकाळी, जेंव्हा रेडियो सुद्धा फार कमी जणांकडे असायचे). हिंदी चित्रपट संगीतामुळे आम्हाला अनायसे हे सर्व ऐकायला मिळाले, आमची सांगीतिक अभिरूचि समृद्ध झाली. आज मी पाश्चात्त्य वा अरबी संगीताचा आनंद घेऊ शकतो, त्याचेशी समरस होऊ शकतो, याचे मूळ मी लहानपणी ऐकलेल्या त्या फिल्मी गाण्यांत आहे.
खरेतर कोणतीही कला हळूहळू समृद्ध होत जाते, त्यात पूर्वसुरींचा वाटा मोठा असतो. एकमेकांच्या खांद्यावर उभे रहात कलावंत आणखी उंच उंच जात असतात, नवनवी क्षितिजे सर करू शकतात. संगीत, चित्रकला, भाषा, विज्ञान आदि शिकताना शेकडो वर्षांपासून जे ज्ञान मोठ्या कष्टाने पूर्वसुरींनी मिळवलेले असते, ते आधी आत्मसात करावे लागते, मग त्या आधारे आपल्या स्वतःच्या रचना, शोध इ. करणे शक्य होत असते. आधुनिक काळात मात्र पूर्वीचे सरसकट नाकारून काहीतरी वेगळे, नवीन करण्याकडे प्रवृत्ती दिसून येते. उदाहरणार्थ संगीत अजिबात न शिकता एकाद्याने हार्मोनियम घेऊन त्याच्या पट्ट्यांवर कसेही हात मारले, तर काहीतरी ध्वनि हा निर्माण होणारच. हेच माझे संगीत. मी पूर्वीचे सगळे नाकारतो. असे म्हणून चार टाळ्या पिटणारे गोळा करून आपले प्रस्थ वाढवत नेऊन बघता बघता पुरस्कारादि मिळवणे, असेही प्रकार घडतात.
अर्थात कल्पकता आणि प्रयोगशीलता या कोणत्याही कलेच्या विकासासाठी अत्यंत महत्वाच्या बाबी होत, हे खरेच.

धागा आवडला.
चर्चेतील प्रतिसादही आवडले.

सब जो गय बाग मेरा बुढ्ढा मी चला गया ' या संगम मधील गीतातील य ओळींची चाल हीच " हम तो त्तेरे आशिक है सदियो पुराने" या ओळींची आहे पण..... पण अंतर्‍यांची चाल, इंटरल्यूडस या बाबतीत हम तो तेरे आशिक है हे गीत सर्वस्वी वेगळे आहे व का करू राम मुझे बुढ्ढा मिल गया इतकेच लोकप्रिय झाले होते. म्हजे एल पी नी एस जे ची नक्क्ल केली म्हणायची का ? मी तरी म्हणेन फक्त 'बीज" उचलले..
जाता जाता- निरागस मनाचे स्नेहल भाटकर यानीही मग चोरी केली असे म्हणावे लागेल. त्यांचे हेमंतकुमारनी गायलेली " लहरोंपे लहर" या गीताच्या मुखड्याची चाल भाटकरानी पाश्च्यात चालीवरून घेतली आहे.( अरूण उगवला प्रभात झाली उठ महागणपती वाले भाट्कर ते हेच) पण त्याच गीतातील अंतरा ऐका....तो भाटकरांच्या मेंदूचाच अविष्कार आहे.

तेंव्हा आय माय स्वारी बुवा .आपण तर गीतातील पूर्णतेला संगीतकाराची निर्मीती मानतो.एखादे बीज वा रिदम उचलला
त्यासाठी श्रेय नामावलीत मूळ बीजाचे ऋण मान्य करायची गरज नाही पण....." दया घना " ची चाल मी बाबानी दिलेल्या पूर्वी रागातील एक चीजेवर आधारित केली आहे "असे मोकळेपणे सांगण्याचा मनाचा मोठेपणा ह्रुदयनाथ मंगेशकर दाखवितात तसा इतर " लीजंड" संगीतकारानी दाखवावयास हवा होता हे नक्की !

ह्या असल्या उचलेगिरीत संगितकार नौशाद अली मोडत नसावेत.निदान त्यांची बरीचशी गाणी ऐकून तरी तसे वाटते.
म्हणूनच अनेकदा मुलाखतीत ते 'मला चाली द्यायला खूप वेळ लागायचा.' असे म्हणत.वर्षाकाठी जास्तीत जास्त २ वा ३ चित्रपटांना त्यांनी संगीत दिल्याचे दिसते.

एकदम सहमत आहे. माझ्याकडेही असा खुमखुमीतून जमवलेला थोडकाच, पण जुन्या चोरलेल्या गाण्यांचा साठा आहे. तुम्ही म्हटलेल्या गाण्यांपासून ते मेहबूबा मेहबूबा पर्यंत अनेक भारी गाणी त्याकाळच्या इंग्लिश गाण्यांवरून चोरलेली आहेत. त्यामुळे.... ते सांगूच नये कुणी. एवढचं काय ह्रुदयनाथ मंगेशकरांनीही अनेक बंदिशींच्या चाली जशाच्या तशा आपल्या गाण्यांना वापरल्या आहेत. जुन्या तमाम संगीतकारांची अनेक ओरिजिनल गाणीही आहेत; पण म्हणून त्यांनी चाली चोरल्याच नाहीत असा दावा..... ha!ha!ha... नकोच.

having said that; हे असं आहे; म्हणून प्रीतम किंवा आतिफ अस्लम सारख्यांना झुकतं माप मिळू नये. they are as bad as they can get. अर्थात आवडीचा भाग आहे तो.

बट धाग्यातील मतांशी मी सहमत.

गाईड या चित्रपटातील दोन गाणी..
"मोसे छल किये जाय..." आणि "क्या से क्या हो गया...."

एकाच चालीची दोन गाणी. एक आनंदी मूडमधील..दुसरे दु:खी.

एकाच सिनेमात एकाच चालीची पण दोन वेगळ्या गतीची, वेगळ्या मूडची गाणी देणार्‍या संगीतकारांच्या प्रतिभेबद्दल
" केवळ सुरावट एकच आहे " या आणि इतक्याच मुद्द्यावर बोलणार्‍यांनी पोलीस सेवेत दाखल व्हावे...

पंचनामा [ म्हशीचे एक शिंग दुसर्‍यापेक्षा ३ इंचे लहान होते वगैरे वगैरे..] करण्यासाठी पोलीसदलात अशा लोकांची नितांत गरज असते..

तेरे प्यारका आसरा चाहता हू हे एन दत्ता यानी स्वरबद्ध केलेले लोकप्रिय गीत सर्वानी ऐकलेके असेलच याच चालीचे एक गीत अनिल विस्वास यानी त्या अगोदरच केले आहे. मग कोणी म्हणेल दत्तानी अनिल यांची कॉपी केली. नाही असे नाहीये.कारण अनिल विश्वास यानी हीच ती चाल उचललेलीच आहे. बिसमिल्लाखान ही धुन त्यांच्या सनईतून वाजवीत असतात. मग ही बिसमिल्ल्ला यांची रचना आहे का ? तर नाही .ती एक पारंपारिक धून आहे. तरीही एन दता , अनिल विश्वास , बिल्समिला यांच्या तीनही कलाकृती अत्यंत स्वतंत्रच वाटतात व उत्तम जमलेल्या आहेत. ये बात ४०-७० वाल्या संगीतकारांची आहे बाबानो !

मस्त विश्लेशण अमोल.

खरे तर अनुल्लेखाने मारण्याच्या योग्यतेचा लेख.
त्या निमित्ताने रसिक अभ्यासूँचे प्रतिसाद वाचायला मिळाले हा एक फ़ायदा

एक गाणे ज्याची चाल एका मराठी गाण्यावरुन उचलली आहे
धूल का फूल मधले आशा भोसलेने गायलेले झुकती घटा गाती हवा सपने सजाए हे गाणे "फांद्यावरी बांधियले मुलीनी हिंदोळे" हे गजानन वाटव्यांच्या गाण्यावरुन. अगदी तीच चाल.

जुन्या गाण्याबद्दलचा अजून एक मुद्दा म्हणजे त्यांचे दीर्घ आयुष्य. त्या गाण्यांच्या अंगभूत गुणांमुळे ती गाणी ४०, ५०, ६० वर्षे उलटून गेली तरी ऐकली जातात. आजची किती गाणी इतकी वर्षे टिकतील? १९८० वा १९९० च्या दशकातील किती गाणी आज ऐकली जातात?

मिपावरचे अनेक धागे पाहून आम्हालापण असं काहितरी खळ्ळबळ्ळजनक लिहून शतकी जिल्बी पाडण्याची सुर्सुरी आली आहे...

कोणि शिक्वणि घेणर कं?

नॉस्टेल्जियाचे उमाळे या शब्दप्रयोगामुळे अनेकांना राग आलेला दिसतो आहे. माझ्या मते लेखकाचा मुद्दा असा की इतर गाण्यांवरून चाली बेतण्याची परंपरा कायमच चालत आलेली आहे. सर्वांनीच ते केलेलं आहे. अशा चाली प्रेरणा म्हणून घेणं आक्षेपार्ह किंवा कसं हे स्वतंत्रपणे ठरवावं. पण आवडत्या संगीतकारांनी ते केलंच नाही, कारण ते थोर होते आणि आजकालचे तसलं करतात म्हणून ते कमी दर्जाचे असं म्हणण्यात एक दुटप्पीपणा आहे.

पूर्वीच्या संगीत दिग्दर्शकांनीही चोऱ्या केल्या. मूळ गाणं ऐकल्यानंतर एस डी बर्मनने 'हम थे वो थी और समा रंगी, समझ गये ना' हे गाणं ढापलेलं नाही असं जर कोणी म्हणत असेल तर त्यांच्याशी चर्चा करण्यात काही अर्थ नाही. चोरीला सरळ चोरी म्हणावं आणि चांगल्या गाण्याला चांगलं गाणं म्हणावं. दोनमध्ये गल्लत करू नये. जुन्यातलंही काही कचकड्याचं सोनं होतं हे मान्य करावं. त्यामुळे आपल्याला माहित नसताना चोरून सादर केलेल्या गाण्याने जो आनंद मिळाला तो हिरावला जात नाही.

फक्त इतकेच माहीती कि:

• मी घरी (माझ्या/मित्राच्या/नातेवाईंकाच्या) बनविलेल्या खाद्यपदार्थांचा आस्वाद घेताना हे कुणाचे पाहून (नक्कल) म्हनून बनविले हे पाहात नाही. काही पुस्तकात पाहून/जालावर वाचून अगदी हुकुमबर्हूकुम बनविले असतील तरी,बल्ल्वाचर्य्/र्यीचे हातगुण त्या पदार्थांवर संस्कार करतातच.

• तत्द्वत हाटेलातून पदार्थ आणून ते घरीच केले आहेत असे भासविणार्यांच्या पंगतीत मि वरच्या नक्कल कारांना बसविणार नाही

पहिल्यामधल्यांनी किमान अक्कल्/श्रम्/प्रयत्न केलेले असतात दुसरयानी फक्त दिखावा (श्रेयासाठी)

आणि हो तिळगुळ घ्या गोड बोला.
घरोघरीच्या तिळगुळात मुख्य घटक तेच असले तरी प्रत्येकाची चव वेगळी असते,तोच दृष्टीकोण बेतलेल्या गाण्यांबाबत ठेवायला काय हरकत आहे?
बेतलेल्या हा शब्द हे दिलेल्या दुव्यावरिल इन्स्पायर्ड चे स्वैर भाषांतर आहे.
जागोजागी हाच शब्द वापरला आहे.

रेहमान आणि अस्लम चोर नाहित आणि बर्मन आणि ओपी होते हा मुद्दा नसुन सगळेच चोर आहेत. उगाच दोघाचौघांना वेगळे काढुन कशाला मारता असा उद्गिरकरांचा सूर आहे जो माझ्या मते चुकीचा नाही. सगळेच चोर आहेत. फक्त इतकेच की काहिंनी अवीट गोडीच्या काही ओरिजिनल चाली पण दिल्या तर काहिंनी आयुष्यभर उष्टे खाण्यातच समाधा मानले. अन्नू मलिक नावाच्या एका महाभागाने तर एकाच गाण्यावरुन चोरलेली धून साधारणपणे एकाच वेळेस प्रदर्शित होणार्‍या दोन वेगवेगळ्या चित्रपटातल्या गाण्यांना देउन धमाल उडवुन दिली होती.

सचिनदेव बर्मन ह्यांची कारकिर्द चोरलेल्या गाण्यांवर आधारीत होती हे वाचुन लेखकाच्या बुद्धीची कीव आली. त्यांनी, शंकर जयकीशन, कल्यांणजी-आनंदजी नी प्रत्येकी काही शे चांगली गाणी दिली आहेत. त्यातली १०-२० असतील चोरली, तर काय विषेश?

कारकिर्द चोरलेल्या गाण्यांवर आधारीत होती हे जरा जास्त आहे पण तरीही आपण जर का काही चाली उचलल्या तर त्या सांगायला पाहिजेल होत्या हां खरा मुद्दा आणि तो मान्य करण्यात फार कोणाला त्रास नसावा.

उद्गीरकरांनी नवा आयडी घेतला वाटतं आणि मुहुर्ताच्या मागे लागले की काय ;)

अभियांत्रिकीला असताना मास्तर म्हणायचे-दुसर्‍याची drawing sheet GT मारा,कॉपी करा पाहिजे तर! पण नीट समजून् घेवून .बिनडोकपणे कॉपी नको.

१००