"अमर-अकबर-अँथनी" आणि लग्नाची पद्धत!

दुव्याबद्दल धन्यवाद.

मला वाटते यालाच रजिस्टर्ड मॅरेज म्हणत असावेत. रजिस्टर्ड मॅरेज हा पर्याय मान्यच आहे. पण ज्यांना तो मान्य नाही अशांसाठी धार्मिक पद्धतीने विवाह करता यावा हे देखील गृहीत धरलेले आहेच. आता या विशिष्ठ केस मध्ये असे दिसते आहे की, या दोघांची चुकून्/मुद्दामून लग्न लावणार्‍या दलालाकडून दिशाभूल झाली आणि वैदीक पद्धतीने लग्न लावले गेले (जो या दोघांचाही कायद्याने धर्म नव्हता).

वास्तवीक या संदर्भात मला वाटते (required आहे का नाही माहित नाही पण) : लग्न कसे का केले असले तरी प्रमाणपत्र मिळवले असले तर काय फरक पडतोय? (खाली ज्ञानोबाचे पैजार आणि श्रीरंग_जोशी यांच्या प्रतिसादांत हाच मुद्दा आलेला दिसला.)

जर न्यायव्यवस्थेअंतर्गत घटस्फोट हवा असेल तर त्याच व्यवस्थेअंतर्गत लग्न व्हायला हवे हा आग्रह चुकीचा कसा?

चुकीचा नाहीच आहे... प्रस्थापित कायद्याप्रमाणे असे अनेक प्रश्न उद्भवू शकतात आणि त्यामुळे न्यायालयाने निर्णय देणे हे तारेवरच्या कसरतीसारखे होऊ शकते.

'बेकायदेशीर' म्हणतात त्यांच्या अधिकारक्षेत्रातील व्यवस्थेत बेकायदेशीर असाच त्याचा अर्थ आहे.

+/-...कुठलिही गोष्ट कायदेशीर आहे का नाही हे गरज पडली तर केवळ न्यायालयेच ठरवू शकतात, इतर कोणि नाही (अगदी राष्ट्रपती देखील अधिकृतपणे ठरवू शकतील असे वाटत नाही. अपवाद, संसदेने कायदाच बदलला तर). आणि त्यामुळेच येथे एक गडबड होत आहे. लग्न होऊन अनेक वर्षे झाली आहेत. ते झाले हे समजण्यात, "मियाँ - बिबी राझी" आहेत... सर्व व्यावहारीक पातळीवर ते लग्न मान्य केले असावे असे समजण्यास जागा असावी. त्यातून त्यांना एक अपत्य देखील झाले आहे. आता प्रश्न असा आहे की हे सर्वच बेकायदेशीर ठरणार आहे. त्यातून अनेक प्रश्न निर्माण होऊ शकतात. विशेष करून आधीच आंतर्धर्मीय दांपत्याची मुलगी म्हणून असलेल्या मुलीच्या संदर्भात अधिकच प्रश्न होऊ शकतात.

म्हणूनच, मूळ प्रश्न हा न्यायालयाचा निर्णय योग्य आहे का नव्हता. तर लग्न आणि एकंदरीतरच नागरी जीवन हे कायद्याच्या भाषेत समान मानणे ह्या संदर्भात होता. कारण ते नसण्याचे इतर (बाजूने अथवा विरुद्ध) अनेक तात्विक कारणांव्यतिरीक्त unintenede consequences पण असू शकतात असे वाटते.

मी येथे धर्मावरून अथवा फिलॉसॉफिकली (पवित्र बंधन, सात जन्मांचे सोबती वगैरे) बोलत नाही. पण नागरीक शास्त्र म्हणून विचार केलात तर लग्न म्हणजे केचळ स्त्री-पुरूष संबंध इतकेच मर्यादीत नसते.
असा विचार करा :

एक जोडपे विवावाशिवाय एकत्र रहात आहे. त्यात त्यांनी श्रमविभागणी केली - म्हणजे एक कमावत आहे तर एक घराची (कुटूंबाची) काळजी घेत आहे. थोडक्यात घर चालवणारी व्यक्ती ही पैशासाठी कमवत्या व्यक्तीवर अवलंबून आहे. आता या कमवत्या व्यक्तीस नोकरीमध्ये ज्या कुटूंबासाठीच्या सुविधा मिळतात, उ.दा. मेडीकल इन्श्युरन्स असेल, भविष्य निर्वाह/पेन्शन असेल तर त्याचे वाटेकरी हे कायद्याने जी जोडीदार आहे तीच व्यक्ती असणार. कारण कंपन्यांना (अथवा सरकारला) त्यांच्या कर्मचार्‍याच्या जोडीदाराबद्दल अधिकृत कल्पना कशी असणार? आज एक - उद्या अजून कोणी असे झाले तर? त्यात अजून पुढे जात - यांना संतती झाली अथवा मूल दत्तक घेतले, तर त्यामुलाचे पालक कोण असणार? उद्या ते विभक्त झाले तर त्या मुलाची जबाबदारी कोणी आणि कशी सांभाळायची? जर लाईफ इन्श्यूरन्स काढला असला तर त्यावर ज्यांचे नाते नाही अशा व्यक्तींचे (म्हणजे लिव्ह-इन मधील पार्टनरला) नाव नॉमिनेट करता येईल का?
वरील केवळ एक उदाहरण आहे, अशी अनेक विविधांगी उदाहरणे होऊ शकतात.

आता तुम्ही (अथवा इतर कोणी) म्हणू शकाल की मग "लिव्ह-इन" संदर्भात कॉन्ट्रॅक्ट करता येईल. माझ्या म्हणण्यानुसार त्यालाच तर लग्न म्हणतात! कधीकाळी अग्नीला - देवा-ब्राम्हणाला साक्षीस ठेवून, अथवा चर्चमध्ये पाद्र्याला आणि मुसलमानांमधे काझीस साक्षीस ठेवून (तेच इतर अनेक - अनंत पद्धतीने) पण कॉन्ट्रॅक्टच होयचे. आता तेच कॉन्ट्रॅक्ट हे अधुनिक पद्धतीने होणे देखील महत्वाचे आहे - ज्यात धर्माने तुम्ही कसेही लग्न करा, काही फरक पडत नाही, तो तुमचा हक्क आहे, पण कायद्याने लग्न मांडण्यासाठी समान पद्धती असणे - अर्थात रजिस्टर्ड लग्न असणे महत्वाचे आहे.

त्या व्यतिरीक्त इतर अनेक गोष्टी आहेत ज्या धर्मामुळे येतात आणि चुकीच्या असू शकतात (पॉलीगॅमी संदर्भात बोलत नाही) पण विषयांतर होईल म्हणून तुर्तास येथेच थांबतो.

सदर धाग्यातून असे सूचित होत आहे की वेगवेगळ्या धर्माधारित वैयक्तिक कायद्यामुळे हा प्रश्न निर्माण झाला आहे आणि सर्वांसाठी एकच विवाह कायदा असता तर असा प्रश्न आला नसता. (चूभूदेघे).

तसे म्हणलेले नाही. तुम्ही ज्याला धर्माधारीत वैयक्तिक कायदा म्हणत आहात त्याला, शब्दच्छल वाटेल, पण फारतर मी सामाजीक परंपरा अथवा पारंपारीक नियम म्हणेन. कारण एकदा का कायदा म्हणले की त्याबरोबर तो न पाळणार्‍यास प्रायश्चित्त देण्याचा हक्क देखील येतो आणि कायद्याचे रक्षक पण येतात. माझ्या माहितीप्रमाणे आज भारतात कायद्याने/घटनेने, कुठल्याच धर्मात आणि त्यातील धर्ममार्तंडांना अशा पद्धतीचे रक्षक होऊन कुणास प्रायश्चित्त देण्याची सवलत देण्यात आलेली नसून, त्यांच्या धर्मातील परंपरा पाळायचे स्वातंत्र्य देण्यात आले आहे जे बरोबरच आहे. शिवाय हिंदू - मुसलमान - ख्रिश्चन ह्या प्रमुख धर्मियांमधे देखील समाजांतर्गत अनेक फरक असतात ...

चर्चाप्रस्तावात दिलेल्या उदाहरणामधून आणि एकंदरीत झालेल्या चर्चेतून काय दिसते तर कुठल्याही नागरीकास मिळालेले मर्यादीत स्वातंत्र्य. आता एखादा हिंदू घरात जन्माला आला असला, पण कुठलाच धर्म मानत नसला आणि लग्न ख्रिश्चन मुलीशी केल्याने, तिच्या मताला मान देत चर्चमधे केले, अर्थात ख्रिस्ती धर्मपद्धतीने केले आणि तसेच ते रजिस्टर्ड केले तर त्याचे पण परीणाम या निर्णयाचा विचार केल्यास भोगायला लागू शकतील.

म्हणून माझे म्हणणे (या विशिष्ठ संदर्भात) असे आहे, की ज्याला ज्या पद्धतीने लग्न करायचे आहे त्याला तसे ते करूंदेत. जर रजिस्टर्ड करणे आवश्यकच असेल तर ते केवळ लग्न म्हणून करावे, "सात फेर्‍या" मारल्या काय अथवा "आय डू " म्हणले काय, न्यायालयाला ह्याचे काय देणे घेणे असावे? तो वैयक्तीक मामला झाला आणि स्वातंत्र्य झाले. पण तसे होऊ शकत नाही, कारण कोर्टाला धर्माच्या नजरेतून बघावे लागते, जे माझ्या लेखी सेक्यूलॅरीझमच्या विरोधात आहे.

तथाकथित समान कायद्यात सुद्धा - दोघांनी लग्न केले आहे, दोघांना लग्न केल्याचे मान्य आहे पण त्या तथाकथित कायद्यानुसार ते अवैध आहे- अशी परिस्थिती उद्भवू शकते. त्याही वेळी न्यायाधीश लग्न अवैध असल्याने घटस्फोट शक्य नाही असाच निकाल देतील.

अशा एखाद्या तथाकथीत परीस्थितीचे उदाहरण देऊ शकाल का? जर कायद्याने लग्न म्हणजे (in addition to or independent of धार्मिक पद्धतीने केलेले लग्न) रजिस्टर्ड विवाह. जो कोर्ट, कोर्टाने नेमलेला जस्टीस ऑफ पीस, अथवा तत्सम पद्धतीने केलेली नोंदणी. असेच इतरत्र (इतर देशांत) चालते. आता परत एक तथाकथीत केस बघूया: चर्चेमधील उदाहरणातील जोडपे हे जसे केले गले तसे लग्न स्विकारून जर नंतरच्या काळात अमेरीका अथवा इतर प्रगत (सेक्यूलर) राष्ट्रात स्थायिक झाले असते आणि कोर्टात गेले असते, तर तिथल्या कोर्टाने हे लग्न आणि नंतर न पटल्याने मागितला गेलेला काडीमोड हे दोन्ही मान्य केले असण्याची शक्यताच जास्त होती. कारण जोडप्याकडे आणि लग्नाच्या सर्टीफिकेटकडे बघताना त्यांचा धर्म काय आणि लग्न लास वेगास मध्ये केले का कुठल्या प्रार्थनालयात केले याचा काहीच संबंध ठेवला नसता.

असो.