'फेसबुक'वाल्याची गमतीशीर पण केविलवाणी गोष्टः 'द सोशल नेटवर्क'

ज्यांच्या हुशारीची भीती वाटावी अशी प्रतिभावान माणसं अनेकदा जवळपास ऑटिस्टिक (स्वमग्न) असतात असं मानलं जातं. 'फेसबुक'च्या निर्मितीचं मिथक मांडणारा 'द सोशल नेटवर्क' हा चित्रपट मार्क झुकरबर्ग या फेसबुकच्या निर्मात्याचं असंच काहीसं चित्रण करतो. चित्रपटात सांगितलेली गोष्ट नाट्यमयतेसाठी वास्तवाशी वेगवेगळ्या प्रकारे फारकत घेते असे आरोप झालेले आहेत. पण निव्वळ गोष्ट म्हणून पाहिलं तर एका प्रतिभावान माणसाची गमतीशीर पण केविलवाणी कहाणी या चित्रपटात दाखवलेली आहे.

प्रतिभावानांचा कारखाना असणाऱ्या हार्वर्डसारख्या विद्यापीठात शिकत असलेला मार्क झुकरबर्ग एका मुलीबरोबर डेटला गेलेला सुरुवातीला दिसतो. तो आणि त्याची डेट यांच्यातला प्रचंड फरक या लहानशा दृश्यातसुध्दा जाणवतो. त्यातून निर्माण होणाऱ्या विनोदाला हसू येतं. पण हा निव्वळ ‘मेन आर फ्रॉम मार्स...’ पातळीचा विनोद नाही हेही लवकरच लक्षात येतं. समोरचा माणूस जे बोलतो आहे त्यातले अंतरार्थ मार्कला कळतच नाही आहेत. तसंच आपल्या बोलण्याचा समोरच्या माणसावर होणारा परिणामही त्याला कळत नाही आहे. तो स्वत: हसत नाही, पण त्याचं वास्तव आणि आपल्याला दिसणारं वास्तव यांतल्या फरकामुळे विनोद निर्माण होतो. मार्कच्या व्यक्तिमत्वातलं हेच स्वमग्न सूत्र चित्रपटात पुढे वेगवेगळया माणसांच्या बाबतीत दिसतं. त्यातूनही विनोदनिर्मिती होते पण त्याचबरोबर काही प्रश्नही पडतात.

चित्रपटाची रचना पाहता हे प्रश्न पडणं स्वाभाविक किंवा अपेक्षित असावं असंही वाटतं. मार्क झुकरबर्गवर चाललेल्या दोन खटल्यांची कहाणी हे चित्रपटाचं मुख्य कथासूत्र म्हणता येईल. या खटल्यांत प्रतिपक्षानं केलेले दावे, मांडलेली बाजू, विचारलेले प्रश्न आणि त्यावर मार्कची उत्तरं किंवा प्रतिक्रिया दाखवलेल्या आहेत. त्यात ज्यांची चर्चा होत आहे ते प्रसंग नाट्यमय शैलीत घडताना दाखवलेले आहेत. त्यातून हळूहळू मार्कचं व्यक्तिमत्व आणि आयुष्य उभं राहतं. पण ते होतानाच हळूहळू हे लक्षात येऊ लागतं की मार्कचं वर्तन, त्यानं घेतलेले निर्णय यांद्वारे त्याला समजून घ्यायचा प्रयत्न काही तथाकथित ‘नॉर्मल’ माणसं करत आहेत, अशी रचना करूनच दिग्दर्शकांनी एक गमतीशीर खेळी केलेली आहे. म्हणजे यात एक स्वमग्न व्यक्तिमत्व आणि त्या विरोधात उभं राहिलेलं सामान्य जग असा एक सामना आहे. पण एका पंगू व्यक्तीविषयी प्रेक्षकांना सहानुभूती वाटायला लावणाऱ्या ‘तारे जमीं पर’छाप तद्दन अश्रूदार सिनेमांपेक्षा त्यात एक-दोन मोठे फरक आहेत. एक म्हणजे इथं मार्क कुणी गरीब बिच्चारा वगैरे नाही तर तरुण वयात गडगंज पैसा कमावणारा ‘फेसबुक’चा हेकट, उध्दट, अतिहुशार मालक आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे अनेक प्रसंगांत समोर चाललेलं पाहून हसू येतं. हे हसू कधी मार्कला असतं, तर कधी त्याच्या वागण्या-बोलण्यामुळे हतबुध्द झालेल्या समोरच्या ‘नॉर्मल’ माणसांना असतं. पण मार्कमुळेच ही विनोदनिर्मिती होत आहे हे उघड असतं. म्हणजे जगात वावरायला नालायक म्हणता येईल इतपत बावळट असा एक माणूस आणि एक ‘नॉर्मल’ माणूस यांना एकत्र करून ‘आता पहा यांची मजा’ असा ‘ऑड कपल’ फॉर्म्युला इथं वापरलेला आहे (अधिक माहिती साठी पहा ‘ऑड कपल’पासून आपल्या ‘शोले’तल्या जय-वीरूपर्यंतच्या अनेक ‘मिसफिट’ जोडगोळ्या). फक्त इथं ‘एक नॉर्मल माणूस’ नाही तर (काही अपवाद वगळता) आजूबाजूचे सगळेच आहेत.

पण त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे हा तथाकथित ‘बावळट’ माणूस नव्या पिढीला ज्यावाचून करमत नाही ते फेसबुक सहजगत्या प्रसवून मोकळा झालेला आहे. म्हणजे ‘नॉर्मल’ सामाजिक नातेसंबंध असणाऱ्या माणसांना न दिसणारं, न समजणारं असं काहीतरी त्याला जमलेलं आहे. म्हणजे ज्यांची सामाजिक जडण-घडण त्यांच्या पिढीत सर्वसामान्य, 'नॉर्मल' होती अशांना हे मान्य करावं लागतं आहे की, त्यांच्या सामाजिक चौकटीत ज्याला बसवता येतच नाही अशा ‘मिसफिट’ माणसाला नव्या पिढीच्या सामाजिक जाणीवांविषयी आपल्यापेक्षा काहीतरी जास्त कळतं आहे. आणि हे जे काहीतरी त्यांना अनाकलनीय वाटतं आहे तेच जणू काय ती 'नॉर्मल' माणसं समजून घेत आहेत असं सतत वाटत राहतं. पण म्हणजे असंही म्हणता येईल का की नवी पिढीच स्वमग्न (ऑटिस्टिक) होते आहे? आणि म्हणूनच स्वमग्न मार्कचं फेसबुक यशस्वी ठरलं आहे? आणि नव्या पिढीचं वर्तन जुन्या पिढीला कळत नाही म्हणून त्यांना ते दुर्वर्तन वाटतं आहे?

आपल्याला मार्कचा हेवा वाटावा अशी चित्रपटाची रचना नाही, हे खरंच आहे. उलट सुरुवातीला तो अँटि-हिरो वाटतो. त्याला बरे कपडे घालता येत नाहीत; बोलण्या-वागण्याचे सामान्य संकेत पाळता येत नाहीत. मुलींना त्याच्यात रस वाटावा असं काही त्याच्यापाशी नाही. त्याला फारसे मित्र नाहीत. तो कधीकधी वूडी अ‍ॅलनच्या बावळ्या पण हुशार ज्यूची आठवण व्हावी असा आहे. त्याउलट ‘आमच्यासाठी एक वेब-साईट बनव’ असं त्याला सांगणारे आणि नंतर ‘आमची कल्पना पळवली’ म्हणून कोर्टात खेचणारे जुळे भाऊ गर्भश्रीमंत कुटुंबातले आणि कमावलेल्या शरीरांचे खास ख्रिश्चन-अमेरिकन आहेत. हळूहळू फेसबुक मोठं होतं तसं ‘डेव्हिड-गोलिआथ’च्या गोष्टीतल्याप्रमाणे तो त्यांच्यावर आणि इतरांवर मात करतो आहे असं दिसतं. म्हणजेच तो खरा ‘हिरो’ आहे की काय, असं वाटू शकतं. पण मिळालेल्या गडगंज पैशाची त्याला काडीचीही किंमत नाही (फेसबुकच्या यशाचा माज मात्र आहे!) त्याला असलेल्या खटल्याच्या पार्श्वभूमीमुळेही दिग्दर्शक त्याला ‘हिरो’सारखा मुलामा लागू देत नाहीत. चित्रपट संपतो तेव्हा एखाद्या ग्रीक शोकांतिकेचा नायक शोभावा अशा मार्कची कहाणी उलगडत गेली असं लक्षात येतं. म्हणजे नक्की काय होतं ते सांगत नाही कारण मग चित्रपट पाहण्याची मजा निघून जाईल. पण शोकांतिकेतला नायक ज्या गुणांमुळे ‘नायक’ असतो त्याच गुणांमुळे त्याची शोकांतिका होते. किंबहुना त्याच्या नाशाची बीजंच त्याच्या या गुणांमध्ये असतात. तसंच काहीसं इथं सुचवलेलं आहे.

या सगळ्याला वास्तवाधार किती ते माहीत नाही. प्रत्यक्षातल्या मार्कला ते रुचणार नाही हे उघड आहे. त्याला सुखात्म नायकच व्हायचं आहे; शोकात्म नाही. शिवाय आपल्याला त्याचं हसू यावं आणि त्याच्याविषयी कणवही वाटावी असं त्याचं अजागळ, बावळट, विनोदी रूपही खऱ्या मार्कला आवडणार नाही. हलकटपणानं असंही म्हणता येईल की मार्कच्या बुद्धिमत्तेचा आणि व्यक्तिमत्वाचा विनोदासाठी वापर करून घेऊन, अंतिमत: त्याला पराजित दाखवून त्याला समाजवादी वाकुल्या दाखवल्या आहेत (कारण तो यशस्वी आहे; त्याला यशाचा माज आहे आणि सर्वसामान्यांविषयी कणव नाही; मग पहा इतका यशस्वी होऊन कसा तो बिच्चारा आहे!)

पण मला असं वाटलं नाही. मार्कच्या कहाणीतून हसू-आसूची नाट्यनिर्मिती होते. आपण मार्कला हसू; त्याच्या हुशारीला आणि उध्दटपणाला दादही देऊ. चटपटीत प्रसंगांची आणि फटकेबाज संवादांची जुगलबंदी त्याला पूरक आहे. पण अंतिमत: आपल्याला अशा व्यक्तीविषयी कणवही वाटावी अशी चित्रपटाची रचना आहे. म्हणजे अगदी ‘तारे जमीं पर’ छाप अश्रूढाळू कणव नाही, पण एका पंगू माणसानं पुष्कळ काही कर्तृत्व गाजवलं तरीही अंतिम श्रेयस त्याला प्राप्त होऊ शकलं नाही असं दाखवत आपल्या हृदयाला हात घालण्याचा हा प्रयत्न म्हणता येईल. त्यामुळे मार्क झुकरबर्गच्या आणि त्याच्या फेसबुकच्या मिथकावर स्वार होऊन त्याची गोष्ट रंजक पध्दतीनं सादर केली आहे असं म्हणता येईल. आयुष्याविषयी फार गहन काही कळून न घेता करमणूक करून घ्यायची असेल तर ती अपेक्षा ‘द सोशल नेटवर्क’ पूर्ण करेलच, पण स्वमग्न माणसाच्या दृष्टीकोनातून एक वेगळं जगही दाखवेल.