पिंडविधी आणि कावळा ~ दोन अनुभव !!

हे विधी, या परंपरा, रूढी, श्रद्धा यांनी तर रानटी माणसाला सुसंस्कृत बनवलं. या जोखड नसून, यांच्यात सांकेतीक अर्थ आहेत. भावनिक पातळीवर साधलेला संवाद आहे मनामनांचा. नाहीतर मग आहेच की काउन्सिलींग , डॉक्टर्स आणि आधुनिक औषधं.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Music and poetry only reach the ears
of those in anguish.

माझाही अनुभव मला इथे सांगावासा वाटतो-
दरवर्षी सर्वपित्री अमावास्येला आमच्या गॅलरीत कावळा येउन बसतो(दरवर्षी तोच कावळा असतो का वेगळा ते मात्र माहीत नाही). नंतर वर्षभर मात्र तो फिरकतही नाही. हे असे घडण्यामागचं कारण काय असू शकेल? कावळ्यांनाही कालगणनेचं ज्ञान असतं का की जेणेकरून ते 'आज इथे जेवण मिळतं बरं', असं लक्षात ठेवत असतील ????

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(कावळ्यांविषयी विचारणारा) भारद्वाज

अरेच्चा! माझे इथले प्रतिसाद कुठे गेले?

इंद्रजीत राव .. एकदम पाईंट टू पाईंट लिहीलंय बा !! रोक्कड ठोक्कड एकदम आवडेश :)

आपलीच संस्कृती महान म्हणणार्‍यांचं इतकं हसु येतं की आवरता आवरत नाही :) संस्कृतीचं विच्छेदन करायला घेतलं असता त्यात आम्हाला मण भर बग्ज मिळाले :) ते आम्ही आमच्या आई-वडीलांनाही ऐकवले. त्यांना अजुन ते पचलेले नाहीत .... जुणी पिढी आहे ... चेंज ला घाबरतेच !

बाकी काहीकाही चांगल्या गोष्टीही आहेत .. पण त्यावर तुम्ही योग्य टिपण्णी केल्यामुळे तो मुद्दाच नाही :)

- टारेश धर्मबुडवी

माझे सासरे जाऊन दोन -तीन वर्ष झाली असतील .माझे यजमान आणि सासूबाई त्यावेळी बाहेरगावी गेले होते.
पित्रूपंधरवडा सूरू झाला होता. श्राध्द वगैरेचे माझ्या डोक्यात काही नव्हते. मी स्त्री आल्याने माझ्यावर त्याची जबाबदारी ही नव्ह्ती म्हणून असे कदाचित.
एके दिवशी मला रात्री स्वप्नात एक जैन जोडप ( तोंडाला पांढरी पट्टी, अंगावर पांढरे वस्त्र होते) दिसले. त्यांनी मला "अमूक दिवशी कावळ्याला दहीभात दे" असे सांगितले आणि ते मागे फिरून निघून गेले.
सकाळी मी विसरून गेले . कामावरून घरी आले आणि चहा घेताना बाजूच्या भिंतीवरचे कॅलेंडर पाहून मोलकरणीशी काहीतरी ठरवा ठरवी करत होते.
`तो `दिवस पाहिला आणि मी उडाले. जैन जोडप्याने स्वप्नात येउन सांगितलेला दिवस माझ्या सास-यांच्या मृत्यूची तिथी होती.
मी त्या तिथीला कावळ्याला दहीभात ठेवला .
त्यानंतर दरवर्षी ठेवते अथवा यजमानांना आठवण करून देते.

( गेल्या वर्षी इथे अमेरिकेत ही ठेवला. दोन दिवस तो जिथल्या तिथे जश्याच्या तसा होता.)

मीनल.
http://myurmee.blogspot.com/

दोन्ही किस्से चांगले मांडले आहेत आणि त्यातील फोलपणा दाखवण्याचा प्रयत्नही चांगला आहे.

अतिप्राचीन काळी हिंदू लोक प्रवास करीत असताना पाण्याचे ठिकाण शोधून काढण्यासाठी "कावळ्याचा" उपयोग करीत असत. कावळा हा दिशा-दिग्दर्शक या भूमिकेत काम करतो असा समज इतका पक्का झाला की, मृत्युनंतर र्देखील हे जे कोणी "आत्मा" महाशय आहेत त्यांना स्वर्गाचा रस्ता दाखविण्यासाठी "कावळा" मदत करतो, त्यासाठी चांगले अन्न देऊन त्याचे पोट भरणे हे क्रमप्राप्त असते.

हे पहिल्यांदाच वाचले. पाण्याचे ठिकाण आणि स्वर्ग हे दोन्ही जरा सूतावरून स्वर्ग गाठल्यासारखे वाटले.

कावळा बिचारा जे काही मिळेल ते खायला टपलेला असतो म्हणून त्याच्या नावे स्वर्गप्राप्तीचे वगैरे बिल फाडले असावे.

ज्यांना या रूढी पटत नाहीत त्यांनी तरी इतरांच्या भरीस पडून त्या पाळत न राहता त्या सोडून द्यायला हवे.

दोन्ही किस्से रोचक.
श्रद्धा/अंधश्रद्धा हा - अगदी आंतरजालावरचासुद्धा - संवेदनशील विषय आहे. त्यामुळे काय "खरे" किंवा काय "योग्य" अशा प्रकारची विधाने करण्याची चूक न करता "माझे असे मत आहे" इतपत म्हणतो.

तर माझे मत असे : आपल्याला आहे ते शरीर नि मन. आपण विचार करू शकतो, आपल्याला भावना आहेत. मनाच्या नि शरीराच्या गरजा आहेत. हा सगळा केमिकल लोच्या आहे.

आत्मा वगैरे काहीही अस्तित्त्वात नाही. पुनर्जन्म, मोक्ष वगैरेसुद्धा काहीही अस्तित्त्वात नाही.

धर्माचा संबंध पारलौकिकाशी नाही कारण पारलौकिक नावाचा काही प्रकारच नाही. मात्र, समुदायात जगताना, आयुष्याचे नेमनियम ठरवून देणारी एक नियमावली म्हणून धर्म अस्तित्त्वात आलेला आहे आणि या संदर्भात धर्माचे अस्तित्व मला मान्य आहे. मी हिंदू आहे कारण या शब्दाने निगडीत अशा कोट्यावधी लोकांशी माझे बंधुत्त्वाचे असे नाते प्रस्थापित होते. या माझ्या बंधुभगिनींच्या हिताशी कणभर का होईना पण मी निगडित आहे.

कालानुरुप धर्माचे जातीपातींशी असलेले नाते तुटते आहे , रूढींशी असलेले नाते तुटते आहे. आशा आहे, माझ्या आयुष्यात मला माझ्या धर्माचे स्वरूप सकलजनांच्या हिताला जोडणारा दुवा इतकेच शिल्लक राहील. त्यातल्या अनिष्ट प्रथा, भेदभाव, जातीप्रजातींमधला द्वेषभाव लयाला जाईल.

बहुतांश धार्मिक परंपरा या एक प्रकारे उपचार होत. या उपचारांमधला शोषणाचा , अज्ञानाचा , अन्यायादि अनिष्ट गोष्टींचा त्याग करुन जो सामूहिक आनंदाचा , समुदायाशी जोडले जाण्याचा भाग जो उरतो तो माझ्या दृष्टीने इष्ट आणि अतिशय महत्त्वाचा आहे. या संदर्भात मी उत्सवप्रिय, धार्मिक आहे. या माझ्या आनंदात इतर जण माझा विश्वास नसलेल्या ईश्वरादि संकल्पनांमुळे सामील होत असेल तर मला त्याचे दु:ख नाही की त्याबद्दल अनादर नाही. जोवर इतर कुणावर पाय पडत नाही तोवर मला धार्मिक उत्सव हवेत.

वर वर्णिलेल्या माझ्या भूमिकेनुसार, पिंडदानादि गोष्टीवर माझा विश्वास नाही. विशेषकरून त्यातल्या मद्यादि पदार्थांचा समावेश फारच अ‍ॅबसर्ड वाटतो. पण... असे करण्यात जर का कुणाला आर्थिक ताण पडत नसेल आणि मुख्य म्हणजे त्यामुळे मृताच्या सगळ्यात जवळच्या नातेवाईकाना काही समाधान मिळत असेल तर ते करायला माझी हरकत नाही. अशा अनेक प्रसंगी मी मूकपणे सामील झालेलो आहे. लोकांना माझी भूमिका माहिती असते पण मी अशा ठिकाणी कर्तव्यपूर्तीकरता आहे हे त्यांना माहिती असते.

काही बाबींना पूर्णविराम देणे गरजेचे आहे असे मत मांडले तर त्याला कुणी 'धर्म बुडव्या' म्हणेल काय?

अहो या गोष्टी जरूर बदलायला हव्यात यात कुठे धर्म बुडतो, अशा कालबाह्य प्रथा काहीच न करता ही आपोआप दूर होतील, आज पिंडदान हे समारंभ आधीच्या पिढीच्या समाधाना साठी करतो, यात श्रद्धे पेक्षा वरिष्ठांचा मान राखणे हि भावना असते. व केवळ त्यासाठी या गोष्टी करणे गैर नाही .

मला नाही वाटत यातील कित्येक गोष्टी पुढील पिढ्या करतील. कारण त्यानाही माहीत असेल आपण या गोष्टी केवळ मान राखण्य साठी केल्या होत्या

>काही बाबींना पूर्णविराम देणे गरजेचे आहे असे मत मांडले तर त्याला कुणी 'धर्म बुडव्या' म्हणेल काय?

धर्म ही सन्कल्पना खर म्हन्जे "धारयति माम इति धर्मः" अशी आहे. अर्थात सामाजिक जीवन जगताना सगळ्यान्च्या जीवनात सुसूत्रता यावी म्हणून सगळ्याना "धरुन ठेवणारा तो धर्म". या अर्थी समाजातील बदलानुरूप धर्मसूत्रातही बदल अपेक्शितच आहेत. तरच त्यात अर्थ आहे. ही बाब धर्मकर्त्यान्नाही अपेक्शित असावी.

मी ॠचा
------------------------------------------------------------
र॑गुनी र॑गात सार्‍या र॑ग माझा वेगळा !!

योगायोगाने न्यू सायण्टिस्ट वाचत असताना एका पुस्तकावर ( क्रो प्लॅनेट : इसेन्सियल वीजडम फ्राम द अर्बन वाईल्डरनेस) लिहिलेल्या टिप्पणी वर नजर गेली. त्यातील एक वाक्य इंग्रजीतच लिहितो.. "Crows can distinguish human faces, remembering those who seem dangerous". पण या डेंजरस फेसेस च्या पिंडाला तोंड लावायचा की नाही यावर मात्र तो एक कावळाच ठरवू शकतो...
अर्थात कावळ्याच्या स्मरणशक्तिचा अनुभव लहान असताना सर्व व्रात्य कार्टी घेत असतातच..मी सुद्धा कावळ्याला दगड मारुन घरात पळायचो..पण तो पठ्ठा मी बाहेर आलो रे आलो की बरोबर माझ्यावरच तुटून पडायचा... सोबत कोणीही असो...मग अगदी ड्रेस बदलला तरी तो पिच्छा सोडत नसे..पण ही त्याची Temperory Memory आहे हे मला लक्षात येत असे कारण एक दोन दिवसात तो हे विसरून जायचा ..असे मला वाटायचे..आणि मी पुन्हा एक दगड....

ज्या माणसाने जिवंत असताना त्याच्या कुटूंबाची काही चिंता केली नाही, स्वःताचे कर्तुत्त्व २ मुलांना जन्म देवून सिद्ध केलं, आता त्याची मरणानंतर कुठली ईच्छा उरली असेल? तो मेला आणि सुटला. जिवंतपणी लोकलाजेखातर जी कर्तव्य करावी लागत असतील ती पण आता करायची गरज नाही. म्हणून कावळा लगेच शिवला.

याच्या उलट दुसर्‍या माणसाने कुटूंबासाठी आख्खी हयात घालवली. सगळ्यांना सुस्थितीत ठेवलं. मरणानंतर सुद्धा कुटूंबासाठी किंवा समाजासाठी अजून काहीतरी करायची ईच्छा शिल्लक राहिली असू शकते. म्हणून कावळा शिवला नाही..

असा विचार केला तर रुढी आणि श्रद्धा खर्‍या आहेत असा पण दावा करता येतो.. नाही?

(वरील प्रतिसादात कुठ्ल्याही श्रद्धेची/रुढीची मी वकिली करत नाही आहे. विचारांचा एक वेगळा अँगल दाखवायचा प्रयत्न केला आहे..

असं एक्स्प्लिसिटली सांगितलेलं बरं असतं नाहीतर अंधश्रद्धा आणि विज्ञानवाले वेळ-प्रसंग-चर्चा काही न बघता वसकन चावायला येतात :SS
)

एकाच प्रथेची दोन रुपे व्यवस्थित दाखवली आहेत. मरणानंतर इच्छा पूर्ण झाल्यास कावळा शिवणे वगैरे भाकडकथा आहेत. शक्य असल्यास अशा प्रथा पाळू नयेत. असेच काहीसे लग्न व इतर समारंभांबाबतही म्हणावेसे वाटते.

मी नमस्कार केला म्हणून आस्तिक ठरत नाही, किंवा केला नाही म्हणून नास्तिक मानला जात नाही. हे एक प्रमाण आहे. त्याच अनुषंगाने "कावळा शिवणे" या प्रकाराकडे पाहिले पाहिजे. जी दोन उदाहरणे दिली त्याचे सार असे आहे कि, ज्याचा पिंडाला कावळा चटकन शिवला तो "पुण्यवान, कोणतीही इच्छा न उरलेला आत्मा " आणि ज्याचाकडे ढुंकूनही पहिले नाही तो "पापी, अजून त्याच्या इच्छा आहेत असा आत्मा"; ही समजूत त्या दोन व्यक्ती जे जीवन जगल्या त्यांच्याशी तपासून पाहिले तर सत्यतेत उतरतात का?

वरील चर्चा ही मानवाच्या दृष्टीकोनातून चाललेली आहे. ते स्वाभाविकही आहे. मी कावळ्यांच्या बाजूने विचार करू इच्छितो. कारण एका पिंडाला तो किंवा त्याचे जमलेले भाईबंद तात्काळ चोची मारुन व दुसऱ्याला अगदी काही फुटाच्या अंतरावरील शेजारच्या पिंडाला एकाही कावळा ढुंकून न पहायला असे काय कारण असावे?
सामान्यपणे 'शाका किंवा मांसा' असे भेद आपण केले त़री कागांच्या दृष्टीने ते दोन्ही खाद्य आहे. मग एका पिंडाला खाणे आणि दुसऱ्याला नाकारणे याचा भेद त्यांनी का करावा? असा भेदभावपूर्ण पसंतीचा त्यांचा स्वभाव धर्म असतो का ?
अन्य वेळा सामान्य भोजनातही त्यांना असे भेदभावाने खाणे पसंत असते का?
पिंडदानाच्या वेळेला ते तसा ते करतात. आपण जातीने लक्ष ठेवून असतो म्हणून हे अनेकदा अनुभवाला येते.
... त्यानंतर सामाजिक विचारवंतांनी कावळे का येत नाहीत - नसावेत यावर काही आडाखे मांडले असावेत. त्यानुसार आपण कावळ्यांचे शिवणे किंवा ना शिवणे मानवी वासनापुर्तीशी, पाप-पुण्याच्या जोडगोळीशी लावणे सोईचे ठरल्याने जोडले असावे.
पण तेच एक कारण असेल असे नाही.
मात्र भक्ष्य म्हणून जे पिंडदानाचे अन्न दिले जाते ते सोडता कावळ्यांची भक्ष्याबाबत मानसिकता काय असते. हा विषय घेऊन पक्षी तज्ञांनी याचा खुलासा अपेक्षित.
या शिवाय काही प्रश्न
१) फक्त कावळेच पिंडाचा स्वीकार करतात का? अन्य पशु-पक्ष्यांना ते खायला चालते. अनेक पशु-पक्षी जवळ आले तर त्यांना नो एंट्री करून फक्त कावळ्यांना ते खाऊ घातले जाते का ते आपणहून खायला जात नाहीत?
२) पक्षितीर्थ या ठिकाणी एक पक्षाचे जोडपे दुपारी बाराच्या सुमाराला विवक्षित भागात येते व ठेवलेले अन्न चाखून परतते. याचे प्रत्यक्ष पुरावे साईटवरून मिळतात.गेल्या काही वर्षांपासून ते तसे येणे बंद झाल्याचे ही वाचायला मिळते.
३)ते पक्षी कोणते? फक्त एकच जोडी का येते?
४) दरवेळा तीच जोडी येते की आलटून पालटून जोड्या येतात?
५) रोज विवक्षित वेळी अन्न मिळतेय असे दिसते तर त्याच प्रकारच्या वा अन्य पक्षांना तेथे जावेसे का वाटू नये किंवा जाता येऊ नये?
४) अनेक पक्षी तज्ञशोधकर्ते विविध जनावरांच्या जगतातील जीवनरहस्ये शोधून त्यातील माहिती रंजकपणे सादर करतात त्यांनी यावर आपले कार्य केले असेल तर यावर अधिक प्रकाश पडेल...

शशिकांत

.....पक्षितीर्थ या ठिकाणी एक पक्षाचे जोडपे दुपारी बाराच्या सुमाराला विवक्षित भागात येते व ठेवलेले अन्न चाखून परतते.......
बरेच वर्षांपूर्वी आम्ही या ठिकाणी (जागेचे नाव विसरलो, दक्षिण भारतातले होते) हा प्रसंग प्रत्यक्ष बघितलेला आहे.
एका उंच डोंगरावरील एका मंदीराच्या गच्चीवर ठेवलेला भात अगदी ठरल्या वेळी अचानक एक पक्षी उडत येऊन चाखून गेला..... तो रामेश्वरम हून येतो, असे सांगितले गेले, परंतु निसर्गात मोकळेपणे वावरणारे पशु पक्षी जसे तजेलदार, टवटवीत दिसत्तात, तसा तो नसून झू मधील पिंजर्‍यात वर्षानुवर्षे ठेवलेल्याप्रमाणे निसत्व, शक्तिहीन असा वाटला....
कुठेतरी त्याला पिंजर्‍यात ठेऊन ठराविक वेळी सोडत असावेत, असे त्यावेळी वाटले होते.
आता तो न येण्याचे कारण म्हणजे तो मरण पावला असेल.

माझ्या मागच्या जन्मी मी कावळा होतो. तेंव्हा माझा अनुभव ऐका.
पिंडाला शिवायला आम्हाला कोणी अडवत नाही. पण तेच तेच कितीवेळा खायचं, कंटाळा येतो. आम्हाला आवडणार्‍या डिशेसचा कधी विचार केलाय ? एक बेडका (चांगला खाकरुन काढलेला) किंवा एखादा मेलेला उंदीर टाकून पहा! लगेच तोंड लावू आम्ही! दहीभात हे काय खाणं झालं ?

हर शख्सको अपना बनाके देख लिया
मिलेंगे ना किसीसे ये दिलमें ठानी है|

कावळ्यांविषयीच्या श्रध्दा, समजुती, प्रथा फक्त भारतीय समाजातच नाही तर अनेक देशांमध्ये बर्‍याच शतकांपासून पाहावयास मिळतात. संदर्भ : http://en.wikipedia.org/wiki/Crow
एखादी प्रथा अनिष्ट कशी, त्याचे काय तोटे आहेत, त्यातून कावळा, पर्यावरण, अन्य प्राणी, माणूस ह्यांना काही धोका/पीडा आहे का याविषयी विस्ताराने लिहिलेत तर तो लेख अधिक अर्थवाही होईल.
तशी श्राध्द, पिंडदान, ऊदकशांत वगैरे विधींमधून जी मानसिक व भावनिक सांत्वना मृत व्यक्तीच्या जवळच्या लोकांना मिळत असेल त्याने त्यांना त्या दु:खातून सावरायला मदत होत असावी असे मला वाटते. अर्थात त्यांचे अवडंबर नकोच वाटते!! केवळ समाजरुढी म्हणून किंवा समाजातली पत सांभाळायला म्हणून मनाविरुध्द जबरदस्तीने असे विधी करणे किंवा करवून घेणे हे तर थांबलेच पाहिजे.

अरुंधती

http://iravatik.blogspot.com/

खूप छान लेख. वाचताना वाटले की माझेच मत मी वेगळ्या शब्दात वाचत आहे!

सुमारे ३ वर्षांपूर्वी उपक्रम या मराठी संकेतस्थळावर हिंदू धर्मातील श्राध्द संकल्पना ही चर्चा झाली होती. त्या चर्चेचा विषय साधारणपणे या चर्चेच्या विषयाशी मिळताजुळता असल्याने त्या चर्चेवर मी लिहिलेल्या प्रतिसादाचा काही भाग खाली चिकटवत आहे--

"शाळेत असताना संस्कृतमध्ये 'गतानुगतिको लोका:' म्हणून एक गोष्ट धडा म्हणून होती. थोडक्यात त्या गोष्टीचा सारांश असा: एकदा राणीच्या दासीचे लाडके गाढव मरते.त्यानंतर ती दासी मोठमोठ्याने रडू लागते.राणीला तिची दासी रडत आहे ही बातमी कळते. त्यानंतर राणी त्या दासीच्या घरी जाऊन रडू लागते.मग राजा,सेनापती, सरदार, दरबारातील इतर मानकरी आणि असे करत करत शहरातील सर्व लोक दासीच्या घरी जाऊन रडू लागतात.नक्की काय झाले आहे हे विचारायची कोणीही तसदी घेत नाही आणि केवळ दुसरा माणूस रडत आहे म्हणून मी पण रडणार या 'गतानुगतिक' मनोवृत्तीमुळे सर्व लोक तिथे जाऊन रडायला लागतात.बाजूने काही परदेशी पर्यटक चाललेले असतात.त्यांना कळत नाही की शहरातले सगळे लोक का रडत आहेत! ते त्या रडणार्‍या माणसांपैकी एकाला कारण विचारतात. तो माणूस म्हणतो,'मला माहित नाही.माझा शेजारी इथे येऊन रडायला लागला म्हणून मी पण आलो'.शेजारी तिसर्‍या माणसाकडे बोट दाखवतो. असे करत करत कोणालाही कारण माहित नसते आणि शेवटी सेनापती राजाकडे, राजा राणीकडे आणि राणी दासीकडे बोट दाखवते.शेवटी दासीचे गाढव मेले हे कारण होते हे कळताच सगळ्यांची चांगलीच फजिती होते.

आपल्या समाजातही कमी-अधिक प्रमाणात असाच गतानुगतिकपणा आढळत नाही का?केवळ शास्त्रात लिहिले आहे म्हणून आपण अनेक गोष्टी कारण न समजता करत असतो.त्या कारणामुळे अनेक रूढी परंपरा पिढ्यानपिढ्या आपण जोपासत आलो आहोत.मला वाटते श्राध्द-पक्ष-पंचक या गोष्टी त्याचाच एक भाग आहेत.

...आणि दुसरा प्रश्न म्हणजे भगवद्गीता आणि श्राध्द-पक्ष यासारखी कर्मकांडे एकाच हिंदू धर्माचा भाग कशा होऊ शकतात? की काही हजार वर्षांच्या काळात पुरोहित वर्गाने आपल्या स्वार्थासाठी (दक्षिणेची सोय व्हावी म्हणून) अशी कर्मकांडे बेमालूमपणे शास्त्रांमध्ये घुसडून दिली आहेत?आणि २००७ च्या जगातही आपण त्यामागचे कारण न विचारता गतानुगतिकासारखे त्या कर्मकांडांचे पालन करत आहोत? दशमीच्या दिवशी कोणी मरण पावले की लागले पंचक. उपाय काय? पंचक शांती करा म्हणजे पुरोहिताला दक्षिणा द्या! मूळ नक्षत्रावर मुलीचा जन्म झाला तर त्याची शांती करा म्हणजे पुरोहिताला दक्षिणा द्या! आपल्या हातून मांजर मेले तर पापाचे परिमार्जन म्हणून पुरोहिताला दक्षिणा द्या! अशा अनेक गोष्टी आहेत की त्याचे खरे कारण धर्माच्या नावावर कशाचातरी बागूलबोवा दाखवून लोकांना लुबाडणे हे आहे असे मला वाटते.माझे तरी मत बनले आहे की स्वतःच्या स्वार्थासाठी तत्कालीन ब्राह्मणांनी (त्यात माझे पूर्वजही आले) अशा अनेक गोष्टी शास्त्रांमध्ये घुसडून दिल्या आहेत.काही हजार वर्षांच्या काळात त्या गोष्टी इतक्या बेमालूमपणे शास्त्रात मिसळून गेल्या की मूळ काय आणि घुसडलेले काय हे ओळखणे कठिण झाले.अन्यथा भगवद्गीतेसारखे उच्च तत्वज्ञान आणि इतरांना लुबाडणारी कर्मकांडे एकाच धर्माचा भाग कसे होऊ शकतात याचे कारण देणे कठिण आहे.

बायबलमध्ये सूर्य पृथ्वीभोवती फिरतो असे म्हटले आहे.त्याविरूध्द मत मांडले म्हणून कोपर्निकस आणि गॅलिलिओ यांना धर्मगुरूंनी तुरूंगात डांबले होते.निदान इतिहासाच्या पुस्तकात तरी असेच लिहिले होते. २००७ च्या जगात काही कट्टर लोक सोडले तर सूर्य पृथ्वीभोवती फिरतो असे कोणीच म्हणणार नाही.जर एक समाज म्हणून ख्रिस्ती लोकांनी बायबलमध्ये म्हटलेली एखादी गोष्ट नाकारायचे धैर्य दाखवले असेल तर आपण आपल्या शास्त्रात न पटणार्‍या गोष्टी असतील तर त्या का नाकारू शकत नाही?पण दुर्दैवाने तशी नीरक्षीरविवेकबुध्दी आपण दाखवत नाही."

माणूस जन्मल्यापासून मरेपर्यंत अशी अनेक कर्मकांडे करावीत असा सामाजिक संकेत (किंवा परंपरा) आहे. आणि अशा प्रत्येक कर्मकांडाच्या ठिकाणी हे देवाचे स्वयंघोषित एजंट पुढे असतात. विवाहप्रसंगाचे उदाहरण घ्यायचे तर या एजंटांनी मंत्र म्हटले नाहीत, सप्तपदी केली नाही किंवा मंगलाष्टक म्हटली नाहीत तर वधूवरांचे नक्की काय बिघडेल? मुंज केली नाही तर नक्की बिघडेल? माझे स्वत:चे उदाहरण द्यायचे झाले तर माझी मुंज केल्यानंतर माझ्यावर संध्या करायची सक्ती होती. आणि क्रिकेट खेळणे, मित्रांबरोबर मजा करणे यासारख्या त्या वयानुरूप आकर्षण असणाऱ्या गोष्टी करायचे सोडून संध्या करायला लागणे ही माझ्यासाठी मोठी शिक्षा होती. बरं हे का करायचे या प्रश्नाला ’ब्राम्हण घराची परंपरा’ याव्यतिरिक्त मला कोणीही कसलेही उत्तर कधीही देऊ शकले नाही. वरील गोष्टीतील गतागतिक लोकांचे वागणे आणि केवळ परंपरा जपण्यासाठी उगीचच कुठचेतरी अगम्य मंत्र म्हणून आचमन करणे यात नक्की फरक काय? मुंज या प्रकाराविषयी माझ्या मनात भयंकर तिटकारा तेव्हापासून निर्माण झाला तो आजतागत तसाच आहे.

मला एका गोष्टीचे सर्वात जास्त नवल वाटते. हे भारतीय संस्कृतीचा अभिमान धरणारे मोठ्या तोंडाने ’आमची संस्कृती किती सहिष्णू आहे’ असे नेहमी म्हणत असतात. मग अशा लोकांपुढे हा विषय काढला की त्यांचा सहिष्णूपणा कुठच्याकुठे पळून जातो. मी लहान असताना असे प्रश्न विचारले की ’तू अजून लहान आहेस’ किंवा ’चार पैसे मिळवायची अक्कल नाही आणि आलाय मोठा शहाणपणा शिकवणारा. आम्ही सांगतो तसे मुकाट्याने कर’ अशा स्वरूपाच्या प्रतिक्रिया ऐकल्या आहेत. मी आंतरजालावरील अनेक वेगळ्या चर्चेच्या व्यासपीठांवर हे प्रश्न उपस्थित केले आहेत. अशा प्रश्नांना उत्तर द्यायच्या ऐवजी ’तू ख्रिस्ती की मुसलमान’ असा उलटा प्रश्न विचारलेलाही मी बघितला आहे. म्हणजे मला जर एखादे मत मान्य नसेल आणि तसे मी म्हटले तर मी अहिंदू ठरतो का? आणि अशीच मंडळी सहिष्णूपणाचे गोडवे गाऊ लागली तर तो दांभिकपणा नाही का?

असो. एक चांगला चर्चाप्रस्ताव अत्यंत खुसखुशीत शैलीत लिहिल्याबद्दल धन्यवाद.

माझ्या ब्लॉगवरुन -

परंपरा या माणसाने केलेल्या एखाद्या कृत्यापासून सुरु झालेल्या असतात. परंपरा तयार होतात कारण त्या काळात सलग काहीवेळ त्या कृत्यापासून माणसाला फायदा झालेला असतो. आत्ता तसा होईल हे परमेश्र्वरपण सांगू शकत नाही. मग का पाळल्या जातात ह्या परंपरा ? मला वाटते त्या माणसाच्या अहंकाराला वाट देतात, अनेक अर्थहीन गोष्टींची त्यामुळे उत्तरे द्यावी लागत नाहीत. परंपरेकडे बोट दाखवले की काम भागते. याने तुम्ही थोरामोठ्यांची तोंडे एका झटक्यात बंद करु शकता. परंपरा वाईट चालींचीसुद्धा असू शकते. उदा. सतीची चाल, बगाड्याची चाल, गोटेमारीची परंपरा. परंपरा हा एक जगन्नाथाचा गाडा आहे. तुम्ही त्याची यात्रा बघितली आहे का ? तो गाडा ओढताना शंभरएक माणसे मेली तरी काही फरक पडत नाही. त्यांना परंपरेने स्वर्गाचे व्दार खुलेच असते. त्यांच्या बायकापोरांकडे ह्या जगात कोणी बघत नाही हे वेगळे. अशा ह्या परंपरा.
खय्याम म्हणतो स्वर्ग स्वर्ग काय करतोस मी देतो तुला स्वर्ग ! त्यासाठी तुला गाडा ओढायची गरज नाही..
तो म्हणतो –

सोड त्या परंपरा, आणि आज्ञा !
तुझा घास नको रोखूस कोणापासून !
वेदना आणि ठेच नको देऊस कोणाच्या ह्रदयाला
मी तुला स्वर्गाची हमी देतो. जा ! मद्य आण !

मद्य = मद्य
मद्य = संसार.

जयंत कुलकर्णी.
त्यांच्याकडे उत्तर नसते तेव्हा मी गप्प बसतो. त्यांची अडचण होऊ नये म्हणून !
www.omarkhayyaminmarathi.wordpress.com

तुमचा मुद्दा कळतोय साहेब... श्रद्धा जपताना डोळसपणा अत्यावश्यकच आहे. पण तुम्ही जे दोन उदाहरणं दिलीत त्यात कावळा शिवायला/न शिवायला जी कारणं दिलीत त्यात गफलत वाटते... दोन्ही व्यक्तिंच्या मरताना काय इच्छा असाव्यात वा असु नये याचं अनुमान कसं काढलं तुम्ही ?? जो माणूस शेवट्पर्यंत आपल्या कुटुंबाबाबत बेफिकीर राहिला तो मरताना सुद्धा का चिंतीत होईल ? आणि जो समजुन उमजून जीवन जगला त्याचा जीवनाबद्दलचा उत्कट भाव मरताना देखिल शाबुत राहिल ना...

(श्रद्धाळू) अर्धवटराव
-रेडि टु थिन्क

पवार साहेबांच्या या कथेत एक मोठा लोचा आहे असं वाट्तंय...

हिंदुधर्मात पिंडदान जे करतात (दहाव्या दिवशी) त्यात कावळ्याचा नैवेध्य फक्त तांदळाच्या पिंडांचा असतो. त्यामध्ये साग्रसंगीत जेवण नसतं. कोल्हापुरात वेगळी प्रथा आहे कां? :)

हिंदुधर्मातील क्रियाकर्मांचं नेमकं प्रयोजन काय आहे याचा खोलवर अभ्यास केल्याशिवाय त्यावर केलेली टीका पटली नाही बुवा.