जोगेश्वर महादेव मंदिर,देवळाणे

दिवाळीनंतर काही महत्वाच्या कामानिमित्त आमच्या मूळ गावी जाणे झाले. सकाळी लवकर निघून नाशिक-मालेगाव-धुळे मार्गे संध्याकाळपर्यंत जळगांव भागात पोहचणे असा नेहमीचा प्रवास. यावेळी आदल्या रात्री नाशिकला मुक्काम झाल्याने आम्हाला पुढच्या प्रवासासाठी भरपूर मोकळा वेळ मिळणार होता.
सकाळी साडे आठला नाशिक सोडले . एक दीड तासात चांदवड पर्यंत आलो .
चांदवडचे डोंगर

चांदवडचा घाट उतरून मालेगावजवळ आलो आणि या परिसरातील एका प्राचीन मंदिराची आठवण झाली . काही वर्षांपूर्वी मिपाकर दुर्गविहारी यांचा या मंदिराविषयी लेख वाचला होता आणि तेव्हाच माझ्या भटकंतीच्या यादीत या स्थळाची नोंद झाली होती.
दुर्गविहारी यांच्या लेखाचा दुवा
नकाशाप्रमाणे मालेगावपासून हे ठिकाण एक तासापेक्षाही कमी अंतरावर दाखवत होते . गाडी रावळगावमार्गे पुढे निघाली . (थोडे आधी आठवले असते तर नाशिक - सटाणा - देवळा असा मार्ग घेता आला असता )
रस्त्याच्या दुतर्फा डाळिंबाच्या बागा दिसत होता , झाडे फळांनी लगडलेली होती .

थोड्याच वेळात पोहचलो देवळाणे येथील जोगेश्वर महादेव मंदिराजवळ. या मंदिराची खासियत म्हणजे दगडात कोरलेली शिल्पकला जी मानवी जीवनातील सृजन, प्रेम, आणि अध्यात्म यांचा संगम दाखवते.
मंदिराला दगडी प्राकारभिंत आहे . प्राकाराच्या बाहेरून दिसणारे मंदिराचे पहिले दृष्य.

मंदिराच्या आवारात प्रवेश केल्यावर दिसणारे मंदिर . हे संपूर्ण मंदिर काळ्या दगडातील असून ते मंदिर हेमाडपंथी शैलीत बांधलेले आहे . मंदिर दगडी जोत्यावर बांधलेले असून दगडांच्या सांध्यांमध्ये चुन्याचा वापर नाही .

मंदिर बांधणीतील जोत्याच्या वर पहिला थर आहे तो हंस पट्टी ,हंस माला किंवा हंस फेरी . हंस हा ब्रह्माचे वाहन म्हणून ओळखला जातो; त्यामुळे तो सृष्टीच्या प्रारंभाशी जोडला जातो तसेच हंस भारतीय शिल्पकलेत शुद्धता, ज्ञान आणि विवेक यांचे प्रतीक आहे. हंसमालेच्या वर अजून दोन पट्टीका आहेत त्यामध्ये भौमितिक. फुले वगैरेंच्या आकृती आहेत . अतिशय कलात्मक रित्या सूक्ष्म कोरीवकाम केले आहे .

मुखमंडपा समोरील शीर विरहीत नंदी . पाठीवरचे अलंकारिक पट्टे आहेत .

मुखमंडपात अजून एक सुंदर अलंकारित नंदी दिसतो . गळ्यात घंटा, हार आणि शरीराभोवती सुबक दोरखंड नक्षीकाम.

शिखरावर श्रकृष्ण-गोपिका शिल्प खूपच लक्षवेधी आहे . कृष्णाचे नटवर रूप असून तो गोपिकांमध्ये नृत्यरत असा हा प्रसंग.

मंदिराचे नक्षीकृत खांब

अतिशय सुबक प्रमाणात कोरलेले भारवाहक .

गर्भगृह व शिवलिंग

सभागृहाच्या दोन्ही बाजूस व छताकडील भितींवर अनेक सुंदर शिल्प आहेत .

बाह्य भिंतींवर देवदेवता, मातृका , अप्सरा, नर्तक, संगीत वादन करणारे कलाकार यांची जिवंत वाटावी अशी शिल्पे कोरलेली दिसतात .

मकरशिल्प

मंदिराच्या बाह्य भिंतीवर अनेक मिथुन शिल्पे कोरलेली आहेत . या शिल्पांमध्ये पुरुष आणि स्त्री यांच्या स्नेह, नृत्य, आलिंगन, सौंदर्य आणि कौटुंबिक जीवनाचे विविध पैलू दाखवलेले आहेत ज्यांना अश्लील नव्हे तर भावपूर्ण आणि सांस्कृतिक प्रतीक म्हणता येईल आणि त्यांच्याकडे देवत्व , कला आणि सृष्टीचे दर्शन म्हणून पाहता येईल .

नाग मिथुन शिल्प

या शिल्पांमधून मध्ययुगीन कलाकारांनी जीवनातील आनंद, प्रेम आणि संतुलन यांचे दर्शन घडवले आहे. नाशिक -धुळे भागात कधी येणे झाल्यास आपल्या संस्कृतीचा हा जिवंत वारसा पाहण्यास विसरू नये .