अवयवदान : श्रेष्ठतम दान !

निव्व्वळ देहदानाची प्रक्रिया सोपी आहे. कुठल्याही शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालयात तुम्ही अर्ज भरू शकता. जरी भरला नाही तरी मृत्युनंतर नातेवाईक लगेच निर्णय घेऊ शकतात.
अवयवदान करून मग देहदान करायचे असल्यास त्याची प्रक्रिया मला माहित नाही.

@ एस,
प्रत्यारोपित अवयव शरीराने स्वीकारणे - न स्वीकारणे हे कोणकोणत्या बाबींवर अवलंबून असते? >>>>>

प्रत्यारोपित अवयव हा अन्य व्यक्तीकडून आलेला असतो. त्यामुळे त्यातील काही प्रथिने ही उत्तेजक (antigen) म्हणून काम करतात. त्यांना प्रतिसाद म्हणून प्राप्तकर्त्याचे शरीर antibodies तयार करते. मग या दोन घटकांची ‘मारामारी’ होऊन प्रत्यारोपित अवयवाच्या पेशींचा नाश होतो. ही झाली मूलभूत theory.

आता हा antigen म्हणून होणारा हल्ला कमीत कमी व्हावा म्हणून आधीच दाता व प्राप्तकर्ता यांच्यात जास्तीत जास्त ‘matching’ केले जाते. पण, त्यालाही काही मर्यादा असतात. यामागे काही जनुकीय भेदही असतात. त्यामुळे काही प्रमाणात तरी ‘rejection’ ची प्रक्रिया अपरिहार्य असते.
प्राप्तकरत्याच्या शरीरात काही प्रमाणात immune tolerance निर्माण होतो आणि त्यामुळे rejection थोपवायला मदत होते.

सुरुवातीला अवयवरोपणानंतर रुग्णाची रोगप्रतिकारकशक्ती नवीन अवयवाला नाकारू नये यासाठी काही औषधे दिली जातात का? त्यांचे साईडइफेक्ट्स होतात का? >>>>

होय, त्या औषधांना immunosuppressants म्हणतात. अर्थातच त्यांचे साईडइफेक्ट्स आहेत. ते असे:
१. मूत्रपिंडावर दुष्परिणाम
२. उच्च रक्तदाब
३. उच्च कोलेस्टेरॉल व TG
४. रक्तक्षय, तसेच रक्तातील पांढऱ्या पेशी व बिम्बिका कमी होणे .

नवनवीन औषधांच्या संशोधनातून हे साईडइफेक्ट्स कमी करण्याचा प्रयत्न केला जातो.

प्रकाश, दुव्यांबद्दल आभार.

अवयवदान व देहदान : काही विचार :

१. अवयवदान केव्हाही श्रेष्ठ. लेखात म्हटल्याप्रमाणे १ दाता ५० रुग्णांचे भले करू शकतो. नेत्रदान तर प्रत्येकाने कराच. श्रीलंकेत मरणोत्तर नेत्रदान सक्तीचे आहे, हे ऐकून मला त्या देशाचा हेवा वाटला.

२. अवयवदानाचा अर्ज वगैरे दुय्यम गोष्टी आहेत. आपल्या मृत्युनंतर घरच्यांनी तातडीने हालचाली करणे सर्वात महत्वाचे. त्यामुळे अर्ज केलेला नसला तरी बिघडत नाही.

३. देहदानाबाबत काही मतांतरे आहेत. वैद्यकाचा पहिल्या वर्षाचा ‘शरीररचनाशास्त्र’ विषय देह-विच्छेदन करून शिकवला जातो. हा पारंपरिक प्रकार आहे. भारतात बेवारस मृतदेह हा प्रकार बऱ्यापैकी मिळतो. त्यात काही लोक देहदान करतात. त्यामुळे हे पारंपरिक शिक्षण जमते.
प्रगत देशांत परिस्थिती तेवढी सोपी नसते. त्यामुळे तिकडे विच्छेदनावरचा भर कमी करून ‘शरीर-प्रतिकृती’ वर शिकवण्याचा भर वाढला आहे. त्रिमितीय संगणक तंत्रज्ञानाने ते अजून सोपे होत आहे. त्यामुळे “देहदान हवेच” हा आग्रह जगभर कमी होत आहे. प्राध्यापकांत मतभेद राहतीलच, पण आता सारासार विचार महत्वाचा.

चांगला व स्फूर्तीदायक अनुभव.

बरोबर. Marrow च्या बाबतीत म्याचिंग सर्वात अवघड असते. त्यामुळे इम्मुनो सप्रेशन काही प्रमाणात लागणारच.

डिसेंबर २०१७ मध्ये जगातील पहिल्या हृदय प्रत्यारोपणा ला ५० वर्षे पूर्ण झाली. त्या अभूतपूर्व घटनेची काही वैशिष्ट्ये रोचक आहेत:
१. ते प्रत्यारोपण डॉ बर्नार्ड यांनी द. आफ्रिकेत केले होते.

२. या कृतीसाठी जगभरात तीव्र स्पर्धा होती. मुद्दा होता मृत दाता मिळण्याचा. “मृत” याची व्याख्या द आफ्रिकेत तुलनेने सोपी होती. त्याचा पुरेपूर लाभ बर्नार्डनी उठवला.

३. नंतर हृदय-प्राप्तकर्त्यास जालीम immunosuppressants देण्यात आली.

४. त्यामुळे रुग्णाची प्रतिकारशक्ती खूप खालावली. १८ दिवसात तो तीव्र न्यूमोनिया ने वारला.

५. या ऐतिहासिक शस्त्रक्रियेमुळे बर्नार्डना त्या देशात क्रमांक २ ची व्यक्ती मानले गेले.

अलीकडे प्रत्यारोपण-विश्वात क्रांतिकारक घटना घडत आहेत. त्यापैकीच ही एक.

श्वासनलिकेच्या (trachea) कर्करोगाने पिडीत रुग्णांसाठी नवीन श्वासनलिका बसवण्याचे प्रयोग या दशकात चालू आहेत. सुरवातीस त्यासाठी कृत्रिम नलिका वापरली जाई. परंतु असे रुग्ण दगावले.

मग फ्रेंच सर्जन E Martinod यांनी एक अभूतपूर्व प्रयोग यशस्वी केला आहे. त्यांनी मृताच्या शरीरातून महारोहिणी (Aorta) काढली व तिचे रूपांतर श्वासनलिकेत करून त्याचे प्रत्यारोपण केले.

आतापर्यंत 12 रुग्णांवर हे प्रयोग यशस्वी झाले आहेत. अजून एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे या रुग्णांना प्रत्यारोपणा नंतरची suppressant औषधे कायम घ्यावी लागत नाहीत असेही दिसले आहे.

आज जागतिक नेत्रदान दिन.
आपल्या मृत्यूनंतर आपले नेत्रदान केले जाईल यासाठी आपण आपल्या माणसांचे प्रबोधन करूयात.

अंधांसाठी भरीव काम करणाऱ्या सर्व संस्थांना मानाचा मुजरा आणि शुभेच्छा.

१८/५/१८ रोजी अमेरिकेत जन्मलेल्या Georgia Bowen या बालिकेला जन्मतःच हार्ट अटॅक आला होता. तिच्यावर या अभूतपूर्व प्रत्यारोपणाचा प्रयोग केला गेला.

तुम्हाला वाटेल की लगोलग दुसरे हृदय मिळाले काय ? नाही ! हे एक आगळेवेगळेच प्र आहे.

तिच्याच पोटाच्या स्नायूतून १ अब्ज mitochondria काढण्यात आले आणि मग ते अधू हृदयात सोडण्यात आले. अन मग काय तिचे हृदय लागले की धकधक करायला !

काय प्रकार आहे हा mitochondria ? हे अतिसूक्ष्म अवयव म्हणजे आपल्या पेशींची ऊर्जानिर्मिती केंद्रे होत. त्यामुळे एखाद्या मरत्या पेशींना जर ती पुरवली तर त्या पेशींना संजीवनी मिळू शकते.

आतापर्यंत असे सुमारे 11 प्रयोग बालकांवर झाले आहेत.
Georgia सध्या तरी बरी आहे पण कदाचित तिला दुसरे हृदय बसवावे लागू शकेल. बघायचे काय होतेय ते.

तूर्त Boston येथील संबंधित डॉ च्या चमूचे अभिनंदन !

शरीरातील एखाद्या अवयवापासून ते एखाद्या जनुकापर्यंतचे प्रत्यारोपण आता नित्याचे आहे. त्यात आता भर पडली आहे ती एका निरोगी व्यक्तीची विष्ठा दुसऱ्या आजारी व्यक्तीस औषध म्हणून द्यायची.

आपल्या विष्ठेतील उपयुक्त जिवाणू हे खालील रोगांवर उपचारासाठी वापरता येतात:
१. पचनसंस्थे चे आजार
२. allergies
३. मज्जासंस्थेचे आजार.
४. कर्करोग

या दानासाठी ‘दाता’ निवडायचेही काही निकष आहेत. एखाद्या निरोगी व्यक्तीची 3 महिने पूर्ण तपासणी करून मगच तिची निवड होते. यासाठी दाता मिळवणे वाटते तितके सोपे नसते. लोक सहजासहजी तयार होत नाहीत !
सध्या असे ‘दान’ आपल्या जवळच्या नातेवाईकासाठी करताना लोक आढळतात.
वैद्यकीय संशोधनातील हा एक नवा टप्पा आहे ज्यात नैसर्गिक ‘टाकाऊ’ गोष्टीचा औषध म्हणून वापर केला जात आहे.

मूत्रपिंडाचे प्रत्यारोपण आता मोठ्या प्रमाणावर होते. त्यासाठी बरेचदा जिवंत व्यक्तीही आपले एक मूत्रपिंड दान करते. अशा दात्यांना पुढील आयुष्यात काही समस्या येतात का यावरही संशोधन चालू असते. त्यातून एक महत्वाचा मुद्दा पुढे आला आहे.

अशा दात्यांमध्ये उच्चरक्तदाबाचा धोका वाढतो असे काही अभ्यासांत आढळून आले आहे. त्याचे कारण मात्र अद्याप स्पष्ट झालेले नाही. अशा प्रकारे जेव्हा रक्तदाब वाढतो त्याचा उरलेल्या मूत्रापिंडावर अधिकच दुष्परिणाम होतो. एकदा हा तो होऊ लागला की मूत्रपिंड आजाराची शेवटची स्थितीही लवकर येऊन ठेपते.

काही ठराविक अभ्यासांतून काढलेला हा प्राथमिक निष्कर्ष आहे. अधिक संशोधनाची अर्थात गरज आहे.

........ भविष्यात या प्रत्यारोपणासाठी मृत की जिवंत दाता यावर विचारमंथन करावे लागेल.

रोमन व नितीन या दोन्ही रुग्णांना त्यांच्या आजारामुळे नव्या मूत्रपिंडाची आवश्यकता होती.
या प्रत्येकाच्या बायकोची त्यासाठी दानाची तयारी होती. पण, या दोन्ही जोड्यांत नवरा व बायकोचे रक्तगट व अन्य घटक जुळत नव्हते.

आता पुढचा योगायोग पहा. रोमन ची बायको व नितीन यांचे घटक एकमेकांशी जुळले. तसेच नितीनची बायको व रोमन यांचेही जुळले !

त्यामुळे दोन्ही कुटुंबांनी एकमेका साह्य करू याप्रकारे बायकांनी दुसऱ्या पुरुषांना हे अवयवदान केले.
सदर शस्त्रक्रिया २ महिन्यांपूर्वी मुंबईत पार पडल्या.

इंद्रिय प्रत्यारोपण तंत्रज्ञानात अलीकडे कृत्रिम अवयवांचे रोपण हाही एक पर्याय उपलब्ध आहे.

कृत्रिम हृदयाचे चित्र :

मानवी हृदयाच्या प्रत्यारोपणासाठी दाते गरजेपेक्षा कमीच पडतात. त्यादृष्टीने अन्य प्राण्यांची हृदये जनुकीय बदल करून माणसात प्रत्यारोपण करण्याचे प्रयोग गेले काही वर्षे चालू आहेत.

नुकतेच अशा एका प्रयोगाला अमेरिकेत यश आलेले आहे. डुकराच्या हृदयात जनुकीय बदल करून ते एका रुग्णात प्रत्यारोपित करण्यात आले. आता या रुग्णाचे निरीक्षण करीत राहावे लागेल.
जर असे हृदय मानवी देहाने चांगल्यापैकी स्वीकारले तर तो एक चांगला पर्याय उपलब्ध होईल.

डोळ्याच्या काही गंभीर आजारांमध्ये दृष्टीसंवेदना असलेला पडदा (retina) निकामी होतो. परिणामी संबंधित व्यक्तीची दृष्टी खूप कमजोर होते. अशा काही रुग्णांसाठी कृत्रिम रेटिनाचे प्रत्यारोपण हे नवे संशोधन प्रगतिपथावर आहे.

इथल्या बातमीनुसार संबंधित रुग्ण या प्रकारचे प्रत्यारोपण स्वीकारणारी जगातील पाचवी रुग्ण आहे.

संशोधक डॉक्टरांचे अभिनंदन आणि भावी प्रगतीसाठी शुभेच्छा !

कृत्रिम कॉर्नियाचे प्रत्यारोपण : नवे उत्साहवर्धक संशोधन

कॉर्नियातील दोषामुळे अंधत्व येते. अशा प्रकारचे सुमारे 1.30 कोटी लोक जगभरात मानवी कॉर्निया मिळण्याच्या प्रतीक्षा यादीत आहेत.
परंतु सध्याच्या मानवी नेत्रदानातून ७० गरजूंपैकी फक्त एकाची गरज भागते.

हा प्रश्न सोडवण्यासाठी वैज्ञानिकांनी कृत्रिम कॉर्निया बनवण्याचे अन्य प्रयत्न चालू ठेवलेले आहेत. त्यापैकी एका प्रयोगात डुकराच्या त्वचेपासून एक प्रथिन वेगळे काढून त्यापासून कॉर्निया तायार करण्यात आला. त्याचे प्रत्यारोपण भारत व इराणमधील मोजक्या रुग्णांवर करण्यात आले. ते यशस्वी झालेले आहे. यातून पुढील संशोधनास गती मिळेल.
सर्व संबंधित वैज्ञानिक व डॉक्टरांचे अभिनंदन !

https://www.nature.com/articles/s41587-022-01408-w

गेल्या दोन वर्षात कोविडमुळे अवयवदान थंडावले होते. आता या प्रक्रियेने पुन्हा वेग घेतलेला आहे.

पुण्यातील ही एक बातमी:
38 मृतमेंदू रुग्णांच्या नातेवाईकांकडून अवयवदानाला परवानगी मिळाली. त्यातून शंभर अन्य रुग्णांना जीवदान मिळाले आहे.

(छापील सकाळ : 5 नोव्हेंबर, 2022)

एक अत्यंत वाईट बातमी लिहिताना दुःख होत आहे.

विरार येथील इंडियन मेडिकल असोसिएशनचे अध्यक्ष डॉ. विनीत दंडवते यांचा मुलगा साकेत याचे मोटरसायकल अपघातात निधन झाले. त्यानंतर कुटुंबाने स्वतःचे दुःख मनात ठेवून साकेतच्या विविध साकेत चे गरजूंना दान केलेले आहे.
त्यातून 11 गरजूंना असा लाभ झालेला आहे:
३ : यकृत, २ मूत्रपिंडे, २ डोळे,
२ मुलांना हृदयाच्या झडपा आणि
अन्य २ : त्वचा.

अवयवदानाच्या या श्रेष्ठतम दानाबद्दल संबंधित कुटुंबाचे कौतुक.
साकेतला आदरांजली !

सुरतेत ५ दिवसाच्या बाळाचे अवयवदान

भारतातील पहिली आणि जगातील दुसरी घटना

आठ वर्षाच्या मुलाचे अवयवदान केल्यानंतर मृत्युपश्चात त्याचे शासकीय इतमामात अंत्यसंस्कार
अभिवादन व आदरांजली !