मराठी ही अभिजात भाषा होण्यात अडचणी कोणत्या?

पोलिटिकल स्टंट आहेत

केंद्र सरकार फ़ंड देते

मी मराठी माणूस नसले तरी विविध भाषांची जाणकार आणि विविध देशांत आणि संस्कृतीत राहून आले आहे आणि समस्त मराठी परिवाराला हा अनाहूत सल्ला देते कि अभिजात दर्जा वगैरेंच्या नादांत मराठी भाषा प्रेमींनी पडू नये.

मराठी भाषेला कुठल्याही सरकारी दर्जाची आणि शिक्क्याची काहीही गरज नाही. ज्या भाषेची धुरा ज्ञानेश्वर आणि तुकाराम ह्यांनी वाहिली, ज्याला कुसुमाग्रज आणि पु ल देशपांडे ह्यांनी सुशोभित केले त्याला देण्यासारखी काहीही गोष्ट सरकारी खेचरां कडे नाही.

अभिजात भाषा वगैरे शिक्के हे जनतेचा पैसे वळवण्याचे साधन आहे. एकदा हे पैसे हाती आले मग मंत्री संत्री लोक निकृष्ट दर्जाचे साहित्य निर्माण करणाऱ्या आपल्या भाट मंडळींना ते वाटून मोकळे होतात. मग साहित्य संमेलने, अकादमी, सरकारी छापखाने, प्रकाशक इत्यादी मंडळी ह्या पैश्यांचे लचके तोडण्यासाठी अतिशय खालच्या दर्जाला जातात. ह्याचे पर्यवसान शेवटी निकृष्ट दर्जाचे साहित्य, नालायक लेखकांची पब्लीसीटी, शालेय पाठयक्रमात लुडबुड ह्यांत होते आणि मराठी भाषा हि एक बोरिंग आणि आऊटडेटेड भाषा बनते.

ह्या ऐवजी अभिजात साहित्य निर्मितीवर भर द्यावा.

अभिजात दर्जा मिळविलेल्या कुठल्या भाषेने त्या शिक्क्याच्या जोरावर प्रचंड प्रगती केली आहे ? ह्या दर्जाने काय त्यांच्या साहित्यसंपदेत भर पडली ?

मराठी भाषेला कुठल्याही सरकारी दर्जाची आणि शिक्क्याची काहीही गरज नाही. ज्या भाषेची धुरा ज्ञानेश्वर आणि तुकाराम ह्यांनी वाहिली, ज्याला कुसुमाग्रज आणि पु ल देशपांडे ह्यांनी सुशोभित केले त्याला देण्यासारखी काहीही गोष्ट सरकारी खेचरां कडे नाही.

साहना यांचा प्रतिसाद खूपच भावला. दिल्लीत चाळीसहून जास्त वर्षे वास्तव्य असल्याने सरकारी पैसा कुठल्याकुठे कसा गडप होतो, आणि मूळ हेतु/काम जसे च्या तसेच रहाते, हे चांगलेच अनुभवलेले आहे.

अभिजात भाषा म्हणून ठराविक भाषिकांचे तुष्टीकरण करण्यापेक्षा इतर भाषांतही बोली स्थानिक शब्द कसे वाढतील या साठी संबंधितांनी राज्यांना खास निधी द्यावा आणि अभिजात भाषा म्हणून कौतुकाचे लाड थांबवावेत.

महाराष्ट्राचे पक्षी मराठीचे उत्तरे कडील हिंदी भाषिक राज्ये आणि दक्षिणेकडील संघटित राज्ये यांच्या मध्ये सॅण्डविच झालेले आहे.
दक्षिणेकचे उपद्रव मुल्य जास्त असल्याने केंद्रिय सत्ता त्यांना वचकून असते.
महाराष्ट्राने मराठीने एकी दाखवून उपद्रव मुल्य दाखवल्यास अपॉप मराठीसाठी निधी खेचून मराठीसाठी खरोखरच काहीतरी भरीव करता येईल.
..... ..... पण, घोडं इथंच पेण्ड खातंय !

साहना,

तुमच्या इथल्या संदेशाशी हजार टक्के सहमत आहे.

मराठीचा विकास अभिजात नसतांनाही होऊ शकतो. एखादा विचार मनात आला तर तो अचूकपणे व्यक्त करायला मराठीचा आधार घ्यावासा वाटणे, हे माझं लक्ष्य आहे. ही गोष्ट मला मराठी वाचकांच्या मनात ठसवायची आहे. त्याकरिता ज्ञानोबा, तुकाराम यांच्यापासनं आज घडीला पुल, गोळवलकर, सावरकरादि लेखकांची व साहित्यकारांची मांदियाळी उपलब्ध आहे. प्रश्न फक्त मराठी मनांत आत्मविश्वास उत्पन्न करण्याचा आहे. मराठी इंग्रजीहून कोणत्या बाबतीत कमी आहे?

वर लेखकाने दिलेल्या दुव्यात शेवटी शेवटी काही रोचक तथ्ये सापडतात :

मराठी एकमेव भारतीय भाषा आहे ज्यामध्ये विज्ञान कथा व वैज्ञानिक साहित्य नियमितपणे लिहिले जातं. मराठी एवढं विपुल कोष वाङ्मय इतर कोणत्याही भारतीय भाषेमध्ये नाही. इंग्रजपूर्व भारतामध्ये मराठी ही एकमेव स्थानिक भाषा होती जी राजभाषा म्हणूनसुद्धा वापरली जात होती. (इतरत्र राजभाषा फारसी होती.)

मला वाटतं की मराठीस इतकी शिदोरी पुरेशी आहे.

आ.न.,
-गा.पै.

दुसरी गोष्ट इथे नमूद करावीशी वाटते ती म्हणजे भाषा अभिजातच हवी हा अट्टाहास का ? मराठी भाषेने जर आगरी, कोंकणी, शौरसेनी आणखीन इतर भाषांतून लोकांना, लोकसाहित्याला आपलेसे करून स्वतःचा तसेच इतर समाजाचा विकास घडवून आणला असेल तर त्यांत गर्वाची गोष्ट आहे.

हे "अभिजात" प्रकरण मला थोडेफार ख्रिस्ती किंवा युरोपिअन प्रभावित वाटते. फक्त बायबल म्हटले म्हणून चालत नाही नक्की "खरे" बायबल वाचले पाहिजे, इथे बदलाव किंवा रिटेलिंग करायला वाव नाही. किंवा इंग्रज वगैरे मंडळी ज्या प्रमाणे "racial purity" ह्या विषयावर भर देत होती रयाच प्रकारचा हा प्रकार वाटतो. "आमच्या कुटुबांत शेकडो वर्षे कुणीच जाती बाहेर विवाह केला नाही हो" ह्यांत वावगे काही नसले तरी गर्व वाटावा असेही काही नाही. ख्रिस्ती धर्म ज्या प्रमाणे २००० वर्षे होता त्याच पद्धतीने फ्रोझन आहे तसा प्रकार भारतीयांत नाही.

मराठी हि शिवाजी महाराजांची भाषा आहे. कुठलाही "राज वंश" नसताना एका लहानग्या पोराने महाशक्तिशाली मुघल साम्राज्याला नष्ट करण्याचे स्वप्न पहिले आणि भविष्यांत निव्वळ स्वतःच्या हिमतीवर स्वतःला छत्रपती घोषित केले. ह्याच वेळी इतर मोठे मोठे "राजे" आपल्या मुलींना मुघलांच्या जनानखान्यात ढकलून मुघलांची चापलुसी करत आपल्या मिशेला पीळ देत होते. आज काल "राजा" म्हटले कि शिवाजी महाराजांची आकृती डोळ्यापुढे येते त्या इतर राजांची येत नाही. "स्वयमेव मृगेंद्रता" म्हणतात ते अक्षरशः हेच. मुघलांनी मराठी साम्राज्याला "राजे" म्हणून ओळखण्यास पुढील १०० एक वर्षे नकार दिला, पण काहीही फरक पडला नाही. मुघल मंडळी गायब झाली, इथे छोटे मोठे पोर सुद्धा सायकलीवर "राजांचा मावळा" स्टिकर लावतात.

भारतीय संस्कृतीत तत्वज्ञानिक दृष्टिकोनातून classical/modern असे प्रकार नाहीत म्हणूनच आम्ही "सनातन" हा शब्द वापरतो. एखादी गोष्ट नवीन सुद्धा असली तरी असंख्य धाग्यांनी ती आमच्या भूतकाळाशी संबंधित आहे हे आम्हाला ठाऊक असते त्यामुळे मराठी भाषेंतून गाथा लिहिणारे तुकाराम सुद्धा वेदांचा वारसा सांगतात आणि आदी शंकराचार्य सुद्धा. श्रीकृष्ण सुद्धा वेदांचा संदर्भ देतात आणि पाणिनी, पतंजली सुद्धा. वेद आहेत आणि नंतर उपनिषदे आणि नंतर इतिहास पुराणे नंतर संत साहित्य. आपण वाचायला गेल्यास कुठलाही लेखक/कवी कुणी आपणच एक नवीन तरी ज्ञान आणले असा आव कुणीहि आणत नाही. ज्ञान हे सगळीकडे आधीपासून आहे आणि आपल्या द्वारे ते लोकांपुढे येत आहे असाच अविर्भाव बहुतेक ऋषी मुनींचा आहे. भारतीय तत्वज्ञानात "नव वेद" असे काहीच नाही पण त्याच वेळी सर्व ज्ञान आमच्या पुस्तकांत असल्याने नवीन काहीच ज्ञानाची गरज नाही असेही नाही. पण नवीन काही लिहिताना सुद्धा आपण एक अत्यंत जुन्या परंपरेची पाईक आहोत हि भावना ठीक ठिकाणी भारतीय साहित्यांत जाणवते. हि जाणीव अत्यंत महत्वाची भाषा आहे.

classical modern हा प्रकार आणि त्यांत क्लासिकल ला वरचा दर्जा द्यायचा हा प्रकार भारतीय नाही. क्लास हाच शब्द मुळांत रोमन प्रांतातील नागरिकांच्या दर्ज्यावरून आला आहे. उच्च दर्जाचे नागरिक, सरकारी बाबू मंडळी वगैरे इथे "क्लास" होती. ह्यांची भाषा, ह्यांचे लेखन आणि ह्यांची कविता आणि नाट्य ह्याला सरकारी मान्यता आणि पैसा. उलट सामान्य जनता, त्यांची भाषा, काव्य, नाट्य हे तितकेच समृद्ध असले तरी त्याला मान्यता नसल्याने इतिहासांत त्याची विशेष नोंद होत नाही आणि "क्लास" वाले लोक त्याला दुय्यम दर्जाने पाहतात. मग भविष्यांत "क्लासिकल" शिकून "क्लास" मध्ये घुसायचा प्रयत्न सगळेच लोक करतात. (ह्यांत वावगे काहीही नाही, पण क्लास वाली भाषा इतर भाषांपेक्षा कुठल्याच अर्थाने श्रेष्ठ ठरत नाही.).

भारतात आज इंग्रजी खऱ्या अर्थाने 'क्लास' वाली classical आहे. बद्धकोष्ठ झाल्याप्रमाणे चेहरा करून सुला वाईन, निकृष्ट दर्जाचे चीज आणि आलापिन्यो (जलपेनो नव्हे) डीप वगैरे घेऊन पार्टीला जाणाऱ्यांची भाषा आहे. तो आहे खरा "अभिजात दर्जा".

भाषातज्ञ म्हणून मला अशी भाषा प्रिय आहे जिथे दळण दळणाऱ्या महिलेच्या ओव्या शेकडो वर्षे जिवंत राहतात, धंदा बुडालेल्या वाण्याचे अभंग साहित्याचा कळस म्हणून ओळखले जातात, जिथे मुलांना पाळण्यात ठेवताना मानण्याचा आपला एक विशेष काव्य प्रकार आहे, जिथे लग्नात सुद्धा वर-वधूला काव्य म्हणावे लागते, इथे चकवा चांदणं हा शब्द आदिवासी भागांतील असल्याने अपभ्रंश किंवा "चुकीचा" म्हणून ओळखला जात नाही तर तर शब्दसंग्रहांत आणि आमच्या ज्ञानात भर घालणारा ठरतो.

उगाच "अभिजात" वगैरे म्हणून मक्ख चेहेऱ्याच्या लोकांचा कॉन्फरन्स मध्ये मराठी भाषेवर "पेपर", "प्रेसेंट" करण्याऐवजी माझ्या मते रिक्षा ड्रॉयव्हरांची शिव्या प्रचुर संभाषणे ऐकण्यांत जास्त मजा आहे आणि त्यांत मराठी भाषेचे भवितव्य सुद्धा सुरक्षित आहे. मराठी अभिजात म्हणून सरकारी पैश्यावर उगाच तामिळ, तेलगू ह्या भाषांची बरोबरी करण्यापेक्षा, अ - अभिजात म्हणून कोंकणी, आगरी आणि तर ज्या छोट्या भाषा आहेत, बोली भाषा आहेत, ज्या बोलणार्यांना कदाचित क्लास वाले लोक कमी लेखत असतील, अश्या भाषांबरोबर मराठी भाषेने मैत्री केलेली मला जास्त आवडेल.

खालील एक वाक्य आठवते :

Do not try to win an argument, try to win.

त्याच प्रमाणे मराठी भाषेंत नवीन नवीन साहित्य कसे निर्माण होईल, वाचकवर्ग, लेखक वर्ग इत्यादी कसा वाढेल, ह्या सर्वाना पोषक असे आर्थिक वातावरण कसे निर्माण होईल ह्यावर भर द्यावा आणि भाषेचे भविष्य आमची मुले पाहून घेतील !

फडणवीस सरकार मराठी भाषेचे व शाळांचे नुकसान करत आहे , अशा आशयाचे अनेक धागे तुम्ही काढले होते, उदा
http://www.misalpav.com/node/42865

आताची परिस्थिती काय म्हणते ?

लोक नारळाचे झाड नारळ मिळावेत म्हणून लावतात , पण काही रिकामटेकडे लोक नारळाच्या फांद्या काढून त्याची लांब पाने गुंफून कलात्मक शो च्या आकर्षक वस्तू तयार करतात,

तशी भाषा ही नारळाच्या झाडांगत आहे , रोजच्या व्यवहाराला भाषा उपयोगी पडणे हे म्हणजे नारळ मिळण्यागत आहे

आणि लेखक , कलावंत , कवी , अभिजात साहित्य वगैरे म्हणजे त्या पानाच्या वस्तू आहेत,

संस्कृत म्हणजे बिन नारळाचे झाड आहे , रोजच्या उदर भरणाला 0 उपयोग आहे ,

तुम्ही मराठी आणि कोकणी साहित्याची तुलना करताय म्हणजे त्या पानाच्या वस्तूंची तुलना करतात , नुसत्या पानाला भुलून लोक बिना नारळाचे झाड लावणार नाहीत

कदाचीत त्यांच्या व्यवहाराला ते कोकणी भाषा , आपण मराठी वापरतो त्यापेक्षा कितीतरी जास्त वापरत असतील

आहे त्या महाराष्ट्रात भाषा चालवा , उगाच बेळगाव अन गोव्यात काड्या कशाला करायच्या ?

साहना,

तुमचा इथला प्रतिसाद पूर्णपणे पटला. काही विधानं कायमस्वरूपी कोरून ठेवायला हवीत. उदा. :

१. भाषा अभिजातच हवी हा अट्टाहास का ?

२. ख्रिस्ती धर्म ज्या प्रमाणे २००० वर्षे होता त्याच पद्धतीने फ्रोझन आहे तसा प्रकार भारतीयांत नाही.

३. स्वयमेव मृगेंद्रता" म्हणतात ते अक्षरशः हेच.

४. भारतीय संस्कृतीत तत्वज्ञानिक दृष्टिकोनातून classical/modern असे प्रकार नाहीत म्हणूनच आम्ही "सनातन" हा शब्द वापरतो

५. एखादी गोष्ट नवीन सुद्धा असली तरी असंख्य धाग्यांनी ती आमच्या भूतकाळाशी संबंधित आहे हे आम्हाला ठाऊक असते

६. भाषातज्ञ म्हणून मला अशी भाषा प्रिय आहे जिथे दळण दळणाऱ्या महिलेच्या ओव्या शेकडो वर्षे जिवंत राहतात, ....

७. मराठी भाषेंत नवीन नवीन साहित्य कसे निर्माण होईल, वाचकवर्ग, लेखक वर्ग इत्यादी कसा वाढेल, ह्या सर्वाना पोषक असे आर्थिक वातावरण कसे निर्माण होईल ह्यावर भर द्यावा आणि भाषेचे भविष्य आमची मुले पाहून घेतील !

धन्यवाद!

आ.न.,
-गा.पै.

नुसतेच खळ्ळ खट्ट्याक करुन वा मराठीची जबरदस्ती करुन मराठी टिकुन ठेवण्याचा प्रयत्न फारसा यशस्वी होणार नाही असे वाटते. वर जो हॅरी पॉटरचा उल्लेख आला आहे त्याप्रमाणे जोपर्यंत वाचनीय साहित्य निर्माण होत नाही तोपर्यंत भाषावृध्दी होणे कठीण आहे. चंद्रकांता कादंबरीबद्दल असेही ऐकले आहे कि तिची लोकप्रियता इतकी होती कि काही अ-हिंदी भाषिक केवळ ती कादंबरी वाचता यावा म्हणुन हिंदी शिकले.अश्या प्रकारचे साहित्य जर एखाद्या भाषेत सातत्याने निर्माण होत राहिले तर भाषावृध्दी आपोआपच होत राहिल.