स्वच्छतेचं सोवळं की सोवळ्यातील स्वच्छता!?

आपण श्रद्धा डोळस असाव्यात यासाठी प्रयत्न करता हे स्तुत्य आहे. सद्द चर्चांमधील मुख्य विषय कोविड१९ वीषाणू पासून सुरक्षीत करण्याच्या दृष्टीने स्वच्छतेचे पालन आणि सामाजिक अंतर हा आहे.

सोवळ्याचा उद्देश्य आणि अंशतः संबंध स्वच्छतेशी होता हे खरे आहे. अर्थात रेशमी वस्त्र धुतलेले नसले तरी सोवळ्यास स्विकार्य समजणे म्हणजे किमतीने भारी गालीच्यावर वीषाणू पसरणार नाहीत असे समजण्यासारखे असावे. सोवळे सुती असो वा रेशमी त्याचे साबणाच्या पाण्याने निर्जंतुकीकरण आवश्यक असावे असे आधुनिक विज्ञान सांगते. आणि अधिक नविन वैज्ञानिक ज्ञान मोकळ्या मनाने स्विकारले जावयास हवेच.

पुर्वी सोवळे पाळणार्‍या व्यक्ती सोवळ्यात नसलेल्या व्यक्तींपासून सामाजिक अंतर पाळत (पण आपापसात पाळत नसत) आता संसर्गजन्य वीषाणू संसर्ग पसरवताना कुणी सोवळ्यात आहे की नाही हे बघत नाही, सोवळ्यातील व्यक्तींनी परस्परात सामाजिक अंतर पाळले नाही आणि त्यापैकी एकास वीषाणूचा संसर्ग असेल तर तो दुसर्‍या सोवळ्यातील व्यक्तीस पोहोचवू शकतोच.

मला वाटते काही अल्कोहोल युक्त हँडसानीटायझर ज्वलनशील असतात (चुभूदेघे) ती पुजादी कार्ये करताना दिव्यांपासून दूर ठेवण्याची दक्षता घेणे श्रेयस्कर असावे.

आणि अगदी निर्जंतुकीकरणाच्या दृष्टीने मुर्तींनाही साबणाच्या पाण्याने धुणे श्रेयस्कर असावे असे वाटते. पुजाकरतानाची पुसण्याची अनेक वस्त्रे प्रत्यक्षात अत्यंत अस्वच्छ असतात तीही साबणाच्या गरम पाण्याने धुऊन घेणे बंधन कारक समजणे श्रेयस्कर असावे.

हे अतृप्त आत्म्या ....
आपल्या लेखातील मूळ मुद्दा बऱयापैकी पटला आणि त्याचं सार मला कळलेलं असे कि
" परंपरा, संस्कृती , धर्म यातून येणाऱ्या काही गोष्टी आणि खास करून आरोग्याशी निगडित असेलेल्या गोष्टी आंधळेपणाने स्वीकारू नयेत? त्यामागे काही तर्कसंगत विचार आहे का? असले तर तो सिद्ध झाला आहे का याचा विचार करावा "
यात न पटण्यासारखेच काही नाहीये खास करून ते भस्माचे उदाहरण... किंवा आपण हवनातील धुराचे उदाहरण म्हणू...
दुर्दैवाने आपल्या समाजात या विषयवार नेहमीच दोन टोकांच्या भूमिका असतात एक तर "आहे ते नं प्रश्न विचारता स्वीकारा किंवा दुसरे टोक म्हणजे "हे धर्मात/ परंपरेत लिहिले आहे ना म्हणजे सगळेच ( यातील "च" वर भर) खोटे आणि फालतू असले पाहिजे "
मध्य गाठणारे पण अनेक आहेत नाही असे नाही पण कमी ....
मग हे असा का? एक सामाजिक प्रश्न म्हणून बघितले तर

यांवरून एक विधान आठवले ( यात पूर्व आणि पश्चिमेकडील विचारसरणी तील फरक दाखवला आहे )
त एम्हणजे = पूर्वकडची विचारसरणी म्हणजे "आधी विश्वास ठेवा, अनुभव घ्या आणि मग ठरवा "
आणि पश्चिमेकडची विचारसरणी म्हणजे = " आधी सिद्ध होतंय की नाही ते पहा , मग अनुभवा आणि मग ठरवा कि विश्वास ठेवायचा कि नाही तो "
यातील कोणता विचार अंगिकार्याचा ते प्रतेय्कने ठरवावे

पारंपरिक औषधी वैगरे मध्ये तर्कसंगत चाचण्या ना असण्यामागची जुनी करणे अनेक आहेत ..
१) खोल अभ्यास करून निष्कर्ष काढयनासाठी लागणार वेळ आणि पैसे कदाचित नवहता
२) तंत्रन्यान नवहते
हे मुद्दे आता जरी सोपे झाला असले तरी स्वार्थ आडवा येत असेल म्हणजे .. एखादा बलाढ्य "पारपरंपरिक " औषधे बनवणारा उद्योग . कशाला "मूळ संशोधनावर " पैसे खर्च करेल .. चालतंय ना गल्ला जमतेय ना चालू द्या...
(अर्थात यात ऍलोपॅथी चे उद्योग सुद्धा काही कमी पापी नाहीयेत... एकाच पॅरासिटामोल त्याला पाठीसाठीचे वेगळे, हाडांसाठी वेगळे असे करून पैसा कसा जास्त मिळेल असले उद्योग करीत असतो आणि रेग्युलेटर कधी कधी पकडतो हि )
आता थोडे ना पटणारे :
ना पटणारे असे नाहीच फक्त एक टीका होऊ शकते ती का होईल ते मात्र समजवून घ्या
ती टीका म्हणजे " हा बरोबर आहे पण मग हे हिंदूइतर धर्मावर आधारित उपाय योजनांवर पण हे चालते मग त्याबद्दल का नाही लिहिले?
अशी टीका जर कोणी केली तर ती रास्त ठरते असे मला वाटते
मान्य आहे कि आपण कदाचित वयसायिक पत्रकार नाही त्यामुळे हे बंधन आपल्यावर नाही आणि आपल्याला कदाचित युनानी वैगरे औषधी वर काय होते याची माहिती नसावी
पण विचार करूयात कि हा ल्लेख जर मिपा पेक्षा मोठा वाचक वर्ग असलेल्या एखाद्या ब्लॉग किंवा व्यावसायिक वर्तमान पत्रात/ मासिकात कोणी "पत्रकाराने" लिहिला तर?
तर मग मात्र यात "युनानी" आणि चिनी धर्म/ समाज/ परंपरेचा पण गोषवारा घेणे हि त्या "पत्रकाराची" वयवसायिक जबाबदारी ठरते.. नाहीतर कोण्ही म्हणाले कि "बघा हिंदूंनाच बडवतात सारखे" तर ती टीका यौग्याचा ठरेल
बरेच पत्रकार लेखाला असे शीर्षक देतात कि " समाजातील वाईट चालीरीती" आणि लेखात भर असतो तो एकाच धर्मातील चालीरीतींनवर आणि वरती असे भास्वततात कि "हि समतोल पत्रकारिता आहे " ( हि टीका आपल्यावर नाही )

यावर चर्चा आणि संशोधन होणे गरजेचे आहे.

सत्यनारायण पूजा, वास्तूशांत, विवाहातील रुढी परंपरा आणि मृत्यूपश्चात कर्मकांडे याबाबतीत जनमानसात जी धारणा किंवा तर्कसंगती असते तीच यावेळी स्वच्छतेच्या बाबतीत पुढे येत आहे. मात्र मनातील स्वतःविषयीची तथाकथित सुधारक ही भुमिका बाजूला ठेवली आणि लोकांच्या काही अतिरंजित दाव्यांकडे दुर्लक्ष केले तर आपल्याकडे स्वच्छतेचं महत्व आधीपासूनच होतं हे लक्षात येईल. सोवळ्याचा मूळ हेतू आरोग्यविषयक स्वच्छता हाच असावा. (मला hygiene ला मराठी शब्द सुचत नाही) नंतर पुढे कधीतरी त्याचे अतिकठोर कर्मकांडात रुपांतर झाले असावे.

एक उदाहरण देतो. आमच्या लहानपणी शौचास जाऊन आलो की आम्ही बाहेरच हात पाय स्वच्छ धूवून आलो की नाही हे आमची आजी कटाक्षाने पाहत असे. तिला असं का हे विचारलं की ती म्हणायची शौचास जाऊन आल्यावर हात पाय स्वच्छ न धूता तसेच घरात वावरल्यास घरात कली शिरतो. तिचे हे उत्तर अर्थातच हास्यास्पद होते मात्र शौचास जाऊन आल्यावर हात पाय स्वच्छ न धूणे आरोग्याच्या दृष्टिने किती अत्यावश्यक आहे हे आपल्याला माहीतीच आहे. तीच गोष्ट नमस्काराची, आपले त्यामागील स्पष्टीकरण काहीही असले तरी दुसर्‍या व्यक्तीला अभिवादन करताना त्या व्यक्तिच्या शरीराशी थेट संपर्क होत नाही. पर्यायाने स्पर्शाने होणारा जंतू संसर्ग टळतो ही वस्तूस्थिती आहे. किंबहूना ती कोरोनाच्या साथीमुळे अधोरेखीत झाली आहे आणि जगाने स्विकारली आहे.

सत्यनारायण पूजा, वास्तूशांत, विवाहातील रुढी परंपरा आणि मृत्यूपश्चात कर्मकांडे वगैरे गोष्टी करुन त्याची प्रसारमाध्यमाध्यंमध्ये जाहीरात करणार्‍या व्यक्तीने सोवळे या बाबतीत टीकेची झोड उठवणे हास्यास्पद आहे. असे का बरे असेल? नो मनी देन नो हनी?

(पुन्हा आम्ही असें युक्तिवाद केले की "तुम्ही गुरुजी/पुरोहित असून(?) स्वतःच्याच धर्माविरुद्ध कसे बोलता?" हा मनभावी परंतु अज्ञानी,उर्मट,माजोरडा प्रश्न येतोच! जणू काही पुरोहित जेव्हढा जास्तीत जास्त अंधश्रद्ध तेव्हढा तो धार्मिक जनतेला अधिक आदर्श,असा या लोकांचा {आत्मप्रतारक} समजच आहे... असो!)

अज्ञानी,उर्मट,माजोरडा प्रश्न ??? तुम्ही स्वतःला काय समजता हो? हे तीन शब्द तुमच्यातील टोकाच्या अहंकाराचे प्रतिक आहे. सुधारक असणारी व्यक्ती कधीही लोकांप्रती अशा अपशब्दांचा वापर करणार नाही. तुमच्यासारख्या ढोंगी सुधारकांमुळे खरे सुधारक बदनाम होतात.

जेव्हा तुमचे यजमान तुमच्याकडून एखादी पूजा किंवा विधी करुन घेतात तेव्हा "आपण देवाचे काही करतोय" ही त्यांची प्रामाणिक भावना असते. तेव्हा सारे विधी किंवा पूजा प्रथेप्रमाणे व्हावेत आणि ते करण्यार्‍या पूरोहीताचीही तीच भुमिका असावी अशी त्यांची अपेक्षा असली तर त्यांचे काय चुकले? त्यांचा "अज्ञानी,उर्मट,माजोरडा प्रश्न" अशा शब्दांत पूरोहिताने अपमान करणे कितपत योग्य आहे?

विधी/पुजा सर्व करायच्या, फक्त त्यात थोडेसे फेरफार करुन त्याला सुधारणा असे गोंडस नाव द्यायचे आणि समाजात सुधारणावादी म्हणून मिरवायचे ही दांभिकता आहे. ज्याक्षणी सुधारणा म्हणजे काय हे खर्‍या अर्थाने तुम्हाला कळेल त्याक्षणी तुम्हाला दुसरा व्यवसाय शोधावा लागेल.

अतृप्त आत्मा,

तुम्ही विचारलंय की :

जर धर्मातल्या सगळ्या सोवळ्या ओवळ्या कथित साधनशुचितेचा हेतू फक्त स्वच्छता हाच होता तर पूजेला बसताना मग स्वच्छ धुतलेले कपडे हे तेव्हढ्याच स्वच्छ (नेसायाच्या) सोवळ्यापेक्षा कमी दर्जाचे किंवा कट्टर सनातनी मतांनुसार अयोग्य कसे होतात?

प्रश्न रोचक आहे. माझ्या मते केवळ स्वच्छता हा हेतू नाही. सैनिकाने वा अग्निशामक जवानाने गणवेश घातल्याने तो जास्त पराक्रम गाजवतो का? मग गणवेशावर इतके पैसे का खर्च करायचे? अशा प्रकारची ऐहिक कारणमीमांसा असावी.

अध्यात्मिक कारणमीमांसा सध्यातरी सांगत नाही.

आ.न.,
-गा.पै.

शुचिता - hygiene ला मराठी शब्द

मुळात रितीरिवाज करण्यासाठी कोणत्याही वैज्ञानिक रॅशनलायझेषनची काय गरज आहे ? इतर कोणाला इजा होत नसेल तर तार्किक दृष्ट्या कितीही निरुपयोगी वाटणारा विधी आपण निव्वळ आनंदासाठी का ना करावा ?
उदा- तुम्हाला द्रोण आणि पत्र्यावळ्यांमध्ये जेवायला आवडतं तर जेवूनच टाका !

लेख वाचताना अगदी अगदी झालं. एक गोष्ट खूप वर्षपूर्वी ऐकली होती.

एका नवीन लग्न झालेल्या मुलीचा नवरा तिला म्हणतो कि माझी आई एक प्रकारचं धिरडं खूप छान बनवते. ती मुलगी ते शिकून घ्यायला सासू कडे जाते. सासू तिला धिरडं घालून दाखवते आणि तव्यावर टाकल्यावर ती त्याच्या कडेचा एक तुकडा कापते. सून तिला विचारते कि तुकडा का कापला, सासू म्हणते, माझ्या सासूने हे धिरडं मला शिकवलं, तिने मला सांगितलं तुकडा काप म्हणून मी तुकडा कापते. सुनेला ते पटत नाही. तिची आजेसासू अजून हयात असते, ती आणि सासू  तिच्याकडे जाते, आणि विचारतात कि का बाई तुकडा कापायचीस. आजेसासू म्हणते आग माझ्या तव्याला एक भोक होत तिथे धिरडं करपायचं आणि तेल पण वाया जायचं म्हणून मी ते कापायची. सासू ने आजेसासू ला कधीच प्रश्न न विचारल्याने (किंवा कधीच स्वतः विचार न केल्याने)ती एक गरज नसलेली रूढी आयुष्यभर पाळत अली. सुनेने फक्त प्रश्न विचारल्याने ती त्या अनावश्यक रुढितून मोकळी झाली. 

माझ्या माहितीत खालच्या गोष्टी फार उलट सुलट आहेत :
१. रिकाम्या पानात भात वाढायचा नाही, कारण दहाव्याला तसा वाढतात. आता जर वाढला भात रिकाम्या पानात तर बऱ्याच घरात फार मोठा गहजब उडतो. जस काय भात वाढला म्हणून कोणाचातरी दहावा घालायला लागणार आहे. 
२.तीच गोष्ट तांदुळाच्या खिरीची, माझ्या ओळखीत ३-४ घरामध्ये तांदुळाची खीर आवडत असूनही करत नाहीत (बाहेर जाऊन फिरनी खातात बर का ) 
३. बाळांतीणील शेक शेगडी करायला पाहिजे म्हणून माझ्या एक मैत्रिणीला तिच्या सासूने भर मे  महिन्यात , मुंबईत शेक घ्यायला लावलं, ज्यामुळे तिला घामोळं होऊन प्रचंड त्रास झाला. कदाचित हे जेव्हा करायला सुरवात केली असेल तेव्हा भरपूर जंगल असल्यामुळे हवा थंड असेल, त्यामुळे हे बाळंतिणीला बर वाटाव म्हणून करत असतील. 
४. बाळाला सतत डायपर घातला तर त्याचं चालणं बिघडेल, पायात बिघाड येईल. आपल्याकडे पायाला मजबूती यावी म्हणून वाळे घालतात. - या लोकांना "मग भारतीय धावपटू (किंवा खेळाडू ) प्रत्येक खेळात पुढे का नाहीत", जगभरात लोक डायपर वापरतात, आणि वाले घालत नाहीत, तरी व्यवस्थित चालतात. यावर उत्तर नसत. आपले पूर्वज हुशार, त्यांना सगळं माहिती होतं, आम्ही कधी असले प्रश्न विचारले नाहीत अशा प्रकारची उत्तरं येतात. 

माझा अनुभव असा आहे कि आपण ज्याला प्रश्न विचारतोय त्याला उत्तर माहित नसेल किंवा स्वतः कधी प्रश्न विचारलाच नसेल तर "शास्त्र असतं ते " वाल उत्तर येत. काही लोकांना आपल्या ठराविक कोशात राहायला खूप आवडतं. तो कोष मोडण्याची कल्पना पण करवत नाही. आणि दुसरा कोणी तो मोडायचा प्रयत्न करत असेल तर ते फारसं आवडत नाही. ते त्यांच्या दृष्टीने बरोबरही आहे म्हणा. जर विचार करणारा माणूस बरोबर आहे हे मान्य केलं तर, आपण इतकी वर्ष विचार केला नाही हे हि मान्य करावं लागतं आणि ते फार गैरसोयीचे असू शकत. 

माझ्या बघण्यात अजून एकपण माणूस नाही जो आपल्या रूढी - परंपरा आजच्या काळात १००% उपयोगी आहेत हे पटल्यामुळे त्या पाळतोय. तो एखादी रूढी का पळतोय ह्याच संपुर्ण तार्किक उत्तर त्याच्याकडे आहे आणि तर्कावर विचार करणाऱ्या कुठल्याही माणसाला तो ते पटवू शकेल. 

ना पाळल्याने काही आकाश कोसळत नाही परंतु पाळल्या तरीही काही आकाश कोसळत  - 
हे आकाश कोसळणं - न -कोसळणं प्रत्येक माणसावर अवलंबून असतं. अजून एका नात्यात घरातले लोक सांगतात कि आम्ही जास्त देव-धर्माचं स्तोम माजवत नाही. जेवढं जमेल तेवढं करतो. त्यांच्या घरातली प्रथा म्हणजे दिवाळीचा फराळ (किंवा कुठलाही खास पदार्थ) करताना देवाचं नाव घ्यायचं आणि मगच पदार्थ करायला सुरवात करायची. आता काय साधीच तर प्रथा आहे, कुठे जास्त काय करायचंय. पण त्यांच्या घरात नवीन आलेली सून विसरली, आणि नेमका पदार्थ बिघडला. आता ह्यांचे पदार्थ कधी देवाचं नाव घेऊन सुद्धा बिघडले नसतील का, पण घरात प्रत्येकाने बोलून दाखवलं कि देवाचं नाव नाही घेतलं ना :P . एरवी शिक्षित आहेत, काय वाईटहि नाहीयेत माणसं एरवी, पण आपल्या प्रथेला कुठलाही तर्काधार नाही हे कळत नसेल का. पण पाळली न गेल्यावर मनात चुकचुकलं. आणि ह्या गोष्टी थांबवल्या नाहीत तर वाढत जातात. आणि घरात ते न मानणाऱ्या माणसाला त्रास होतो आणि प्रथा पाळली गेली नाही कि मानणाऱ्या माणसाला त्रास होतो :). 

माझ्या मते केवळ स्वच्छता हा हेतू नाही. सैनिकाने वा अग्निशामक जवानाने गणवेश घातल्याने तो जास्त पराक्रम गाजवतो का? मग गणवेशावर इतके पैसे का खर्च करायचे? अशा प्रकारची ऐहिक कारणमीमांसा असावी. 

मलातरी कारण विशेष पटलं नाही  - कुठलाही गणवेश हा त्या समूहाचा आपण भाग आहोत हा मानसिक परिणाम करत. एकदा गणवेश घातला कि तुम्ही घरी कोणीही असा इथे तुम्ही सगळे सारखे आहात आणि तुमच्या कर्तृत्वावर तुमच्या गणवेशावर तारे लावायला मिळतील हा मानसिक परिणाम करत. अग्निशमन दलाचा गणवेश दिसला कि आसपासच्या लोकांनाही कळतं कि जवळपास लागलेली आग विझवायला हे लोक आले आहेत, तो मानसिक आधार साधे कपडे घालून मिळेल असं वाटत नाही. टीम वर्क, टीम स्पिरिट वाढवायला गणवेश मदत करतो. 

आणि घरात ते न मानणाऱ्या माणसाला त्रास होतो आणि प्रथा पाळली गेली नाही कि मानणाऱ्या माणसाला त्रास होतो :).

मग अश्या वेळी करायचं काय? वीणाजी?
वरील उदाहरणात जर सुनेने तिला माहित नसताना केले असेल तर त्याचे लगेच खापर "देवाला नमस्कार ना केल्याने झाले" असे फोडणे हे अन्यायकारकच आहे
आणि पुढल्यावेळेल्स दोन्ही बाजूनी तडजोड कार्याला हवी.. पण एकूण जीवनात माणसाचं प्रयत्नाचा अपमान श्रद्धाळू लोकांनी करू नये असे वाटते .

मी अशी उद्धरण पहिली आहेत कि जीव तोडून एखादा नोकरी मिळणे/ उद्योग निर्माण करणे याची धडपड करीत असतो... आणि त्यावेळीस ते प्रयत्न हेच महत्वाचे असते ...बाकी गोष्टी गौण असतात .. पण अश्या वेळी काही मित्र/ नातेवाईक अशी काही विधान करताना ना... "अरे त्याने या या गुरूंकडे जायला पाहिजे होते.. किंवा बघ सुरवात करताना नामस्मरण नाही केले .. वैगरे" हे बोलून तो माणूस किती दुखावला जात असेल त्याची या लोकांना कल्पना तरी असते का..?
हा मान्य आहे कि खडतर प्रयत्न करिताना मनुष्याला मनशांती साठी काही मानधारण, चिंतन/ योग करून फायदा होऊ शकतो किंवा एखाद्या जाणत्या अनुभवी माणसाशी नुसत्या गप्पा मारून फायदा होऊ शकतो .. पण याचे रूपांतर जेव्हा काही लोक बघ "श्रद्धा नाही म्हणून यश नाही" असे करतात ना तेव्हा तो मला तरी हलकटपणाच वाटतो...(येथे मी अनिस सारखात्यांशी १०० % सहमत आहे मनुष्य आणि त्याचे प्रामाणिक प्रयन्त "इतुकेच खरे ")