उपनिषदे (४)

===================================================================

उपनिषदे :
(१)... (२)... (३)... (४)... (५)... (६)... (७) उपनिषदांनी आम्हाला काय दिले ?... (८) ईशावास्योपनिषद...
(९) केनोपनिषद... (१०) अविद्या... (११) मुंडकोपनिषद... (१२) प्रश्नोपनिषद-१... (१३) प्रश्नोपनिषद-२...
(१४) कठोपनिषद-१... (१५) कठोपनिषद-२... (१६) ऊर्ध्वमूलमध:शाखमश्वत्थं...

===================================================================

अंतरंग -३
ब्रह्म (अ)

आत्मा ह्या प्रमुख विषयानंतर आता "ब्रह्मा" कडे वळू.

सर्व धर्मांत "ईश्वर" ही संकल्पना आढळते. प्राय: हा मानवसदृश असतो. भले मग तुम्ही त्याला चार हात वा हत्तीचे मुख द्या. तर या ईश्वराचे मनुष्यत्व बाजूला ठेवून केवळ निर्गुण, निराकार, सर्वशक्तिमान अशा "ब्रह्मा" ची कल्पना माणसाच्या प्रतिभेची उत्तुंग भरारी आहे. तत्वज्ञानदृष्ट्या विकसित विचाराचे ते एक आकर्षक फळ आहे. आपण पुढे ईश्वर व ब्रह्म यातील फरक पाहूच.

बृह = वाढणे, मोठे होणे या धातूपासून "ब्रह्म" हा शब्द बनला आहे. शांकर मताच्या आचार्यांनी "ब्रह्मा"ची व्याख्या करतांना म्हटले आहे :देश, काल व वस्तु यांनी सीमित होणारे, अनित्य, परिवर्तनशील, गुणरहित, दोषयुक्त, ज्ञानरहित, परतंत्र, असे जे जे ते सर्व अल्प होय. याच्याहून उलट अर्थात अनादी, अनंत, नित्यशुद्ध, बुद्ध व मुक्त ते ब्रह्म होय. छांदोग्योपनिषदात (७.७.२४) म्हटले आहे "यो वै भूमा तदमृतमय यदल्पं तत्मर्त्यम् " (भूमा= ब्रह्म्) ( जे ब्रह्म ते अमृत आणि जे अल्प ते मर्त्य होय.)

ब्रह्माची तटस्थ व स्वरूप अशी उभयविध लक्षणे आहेत. जगताचा जन्म, स्थिती व लय यांना कारण असणे हे ब्रह्माचे तटस्थ लक्षण होय. तैत्तिरीय उपनिषदात म्हटले आहे(३.१.५)
यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते ! येन् जातानि जीवन्ति ! यत्प्रवत्यभिसंविशन्ति ! तद्विज्ञातस्व तद् ब्रह्म ! (ज्यापासून जग निर्माण झाले. झालेले सर्व प्राणी ज्यामुळे जगतात, त्यात विलीन होतात, ते जाण. ते ब्रह्म होय)

कोणत्याही वस्तूची दोन कारणे असतात. उपादान व निमित्त. घटाचे उपादान कारण माती व निमित्त कारण कुंभार असतो. उपादान कारण हे वस्तूची सामुग्री असते व निमित्त कारण कार्याला गती, आकार, प्रयोजन प्राप्त करून देणारे असते. ब्रह्म हे जगताचे अभिन्न उपादान व निमित्त कारण आहे. ईश्वरवादात जगताची उपादान कारणता नसते. ब्रह्म निराळे व ईश्वर निराळा.
तैत्तिरीयात (२.१) ब्रह्माचे स्वरूप लक्षण दिले आहे " सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ! " (ब्रह्म हे सत्य, ज्ञान व अनंत आहे.) मागील भागात आपण पाहिले की "अनंत" ऐवजी "आनंद" असा बदल करून सत, चित व आनंद असेही ब्रह्माचे लक्षण दिले आहे. ही तीन लक्षणे ब्रह्माला परिपूर्णता देतात.

ब्रह्मकल्पनेचा विकास
ऋग्वेदात देवस्तुतिविषयक सूक्तांना ब्रह्म म्हटले आहे. या सूक्तांनी देवांचा उत्साह व सामर्थ्य वाढते, त्यांचे पोषण व संवर्धन होते. सूक्ते रक्षण करतात. देवतांपेक्षाही मंत्र जास्त सामर्थ्यवान, (रामसे रामानाम भारी) असे म्हणत ब्रह्म जास्त जास्त प्रभावी होवू लागले. ऋग्वेदात ब्रह्म विश्वशक्तीचा स्रोत आहे, त्याच्या ठिकाणी अद्भुत सामर्थ्य आहे ते विश्वाचे प्राणभुत तत्व आहे इथप्रयंत पोचले.

या पुढची पायरी अथर्ववेदात दिसते. तेथे ब्रह्माला प्रथम म्हणजे सर्वात ज्येष्ठ असे म्हणून वर्णनात्मक बीजभूत तत्वे अशी दिली आहेत.
(१) मानव शरीरात ब्रह्म प्रविष्ट झाले आहे.
(२) ब्रह्म हे स्कंभ म्हणजे सर्वांचे नियंत्रण करणारी शक्ती आहे.
(३) ब्रह्म हे सर्वात ज्येष्ठ आहे.
(४) ब्रह्म हे विश्वात्मक आहे.

आता उपनिषद्कार ऋषींना मूलभूत तत्वे मिळाली होती व त्यांनी या वरूनच आपले विचार विस्तारले. आत्मा व ब्रह्म हे एकच हा विचार सर्वात महत्वाचा.

ही झाली ब्रह्माची पूर्वपिठीका. पुढील भागात निरनिराळ्या उपनिषदात ब्रह्माबद्दल काय म्हटले आहे ते पाहू.

शरद