दुर्योधनादिंना युद्धापूर्वीच श्रीकृष्णाने का संपवले नाही ? आणि अन्य काही प्रश्न

जीवसृष्टी कशी झाली ..

याची उत्तरे प्रत्येक संस्कृतीत स्थानिक पुढारी, गुरू, medicine man इत्यादींना द्यावीच लागली. त्याची उकल न जमल्याने काही पौराणिक कथा निर्माण करण्यात आल्या. आपल्याकडे विष्णूने ब्रह्मा निर्माण केला, त्याने सप्तर्षी (बेंबी नसलेले) निर्माण केले. मग ते एकटे पडू लागले म्हणून आणि मानव प्रजा (स्तुती करणारे कुणी हवेत ना?) स्त्रिया आणल्या. मग त्यातून राजे महाराजे,पासून गरीब किंवा अती गरीब (BPL) झाले वगैरे.

अमूक एका काळी सर्वशक्तिमान गॉडने 'आदम' ला निर्मिले ....... होय. एवढंच काय 'create' शब्दाला त्यांचा विरोध असतो. अगदी 'created robot ' असं म्हणायचं नाही. अंहं.

१. एवढे सगळे झाले त्यातून पांडवांना नेमके काय मिळाले ?
अधर्माचा नाश होवून धर्माचे राज्य स्थापित झाले.

२. समजा, 'सत्याचा' किंवा 'धर्माचा' विजय झाला असे म्हटले तर तो विजय किती काळ टिकला ? त्यामुळे पुढील पिढ्यान-पिढ्या 'सद्गुणी' निपजल्या का ?
धर्माचा विजय झाला आणि सत्याची कास धरली असता धर्माचा विजय होतोच, हेही सिद्ध झाले. बाकी लौकिक अर्थाने महाभारतात काय झाले हे बऱ्याच जणांनी लिहिलंय म्हणून ते परत लिहीत नाही.

विजय किती काळ टिकला किंवा पुढील पिढ्यान-पिढ्या 'सद्गुणी' निपजल्या का या प्रश्नांचा रोख ‘and they lived happily ever after’ प्रकारचा आहे. आधुनिक काळात आपण इतिहासाचा विचार करताना मानवी प्रवास एकरेषीय (linear) म्हणजे प्रगतीकडे (progress) किंवा अधोगतीकडे वा सर्वनाशाकडे (apocalyptic) होणारा असा केला जातो. ‘आपण सगळे समाज म्हणून प्रगतीच्या दिशेने किंवा अधोगतीच्या दिशेने जातो आहोत’, असा इतिहासाकडे पाहण्याची पद्धत आता रूढ होवून बसली आहे. यांत प्रगती अथवा अधोगती ही सामुदायिक असते, शेवट किंवा अंत अपेक्षित असतो म्हणून काळाचा विचार एकरेषीय होतो. परंतु हिंदू विचारानुसार काळ एकरेषीय नाही. जन्माला आलेला प्रत्येक जीव (मनुष्यासहित) आपापल्या स्वतंत्र गतीत आहे आणि ही गती त्या त्या जीवाच्या संचित, प्रारब्ध आणि क्रियमाण या कर्मावर अवलंबून असते. (‘दोन ओंडक्यांची होते, सागरात भेट’...). पुढे वैयक्तिक गतीमुळे जन्म-वृद्धी-मृत्यू हे चक्र सुरू राहते. म्हणजे काळ एकरेषीय नसून चक्रिय (circular) असतो. या पार्श्वभूमीवर ‘पुढील पिढ्यान-पिढ्या 'सद्गुणी' निपजल्या का?’ या प्रश्नाचा विचार केला तर असं लक्षात येतं की हा प्रश्नच गैरलागू आहे. पुढील पिढ्या कशा निपाजणार तर त्यांच्या कर्मानुसार हे उत्तर येते. त्यातही कर्मानुसार म्हणजे धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष या पुरुषार्थाचा प्रत्येकजण कसा अंगीकार करेल त्यावर हे अवलंबून असेल.

३. हा असा महाविनाश होणार याचा श्रीकृष्णासारख्या दैवी विभूतीला अंदाज आला नव्हता का ? तसेच त्याकाळी भारतात अत्यंत प्रगत अशी अस्त्रविद्या वगैरे होती असे सांगितले जाते, ते सगळे ज्ञान आणि ते ठाऊक असणारे ज्ञानी युद्धामुळे समूळ नष्ट होण्याचा धोका श्रीकृष्णाला ओळखता आला नव्हता का ?
‘महाविनाश होणार याचा श्रीकृष्णासारख्या दैवी विभूतीला अंदाज आला नव्हता का’ – श्रीकृष्ण तर साक्षात सगुण ईश्वर! त्याचे राहूद्या, पण महात्मा विदुर, गांधारी अगदीच गेला बाजार धृतराष्ट्र आणि कुरूदरबारातले विविध रथी-महारथी यांना सुद्धा महाविनाश होणार याचा अंदाज होताच. प्रत्येकाने वेळोवेळी दुर्योधनाला याबद्दल सांगितले होते आणि त्याने त्याच्या अधर्मी वृत्तीत बदल करावा यासाठी दुर्योधनाची प्रसंगी कानउघाडणी, प्रसंगी समज दिली होती.

‘युद्धामुळे समूळ नष्ट होण्याचा धोका’ – युद्ध सुरू होण्यापूर्वी कृष्णाने कौरव पक्षाशी चर्चा करुन हे युद्ध टाळण्यासाठी प्रयत्न केले. सर्व चर्चा, शांतिपूर्ण प्रस्ताव आणि कृष्णशिष्टाई अयशस्वी झाल्यावर युद्ध होणे अपरिहार्य होते. कृष्णाने, विदुराने आणि शेवटी धृतराष्ट्रानेही दुर्योधनाला समजवायचा प्रयत्न केला पण सर्व प्रयत्न व्यर्थ ठरले. पांडवांनी शेवटी फक्त पांव गावं मागितली होती. एकेकाळी रानावनात असलेल्या इंद्रप्रस्थचं पांडवांनी जे नंदनवन केलं होतं ते दुर्योधन विसरला नव्हता. त्याला पांडवांच्या कर्तूत्वाचा पूर्ण अंदाज होता म्हणूनच पाच गावं द्यायला दुर्योधन तयार नव्हता. पांडव त्यांच्या अस्तित्वासाठी आणि न्याय्य मागणीसाठी लढायला तयार झाले होते. हा मोठा कथाभाग बराचसा माहीत असूनही ‘महाविनाश होणार’, ‘समूळ नष्ट होणार’ हा धोका ओळखता आला नव्हता का हा प्रश्न अप्रस्तुत आहे.

महाभारताच्या आदिपर्वात अंशांवतरण उपपर्वात पृथ्वीमातेची कथा आहे. त्यात महाभारत युद्ध होवून संपूर्ण संहार होणार व कमानवी जीवन चक्र पुन्हा सुरू होणार याचं वर्णन आहे. भगवान परशुरामांनी एकवीस वेळा पृथ्वी नि:क्षत्रिय केल्यानंतरच्या काळात अनेक क्षत्रिय स्त्रिया पुण्यशील ब्राहमणांशी वंशसंरक्षणासाठी ऋतुकाली संग झाल्या. यथावकाश त्यांच्या संततीने धर्माचरण करून पराक्रमी क्षत्रियवर्ण वृद्धिंगत केला. धर्मांचारणाने वागणाऱ्या क्षत्रिय वर्णाने इतर वर्णांना सुयोग्य संरक्षण दिल्याने पृथ्वीवर संपन्नतेचे आणि समृदधी चे दिवस आले. या भरभराटीमुळे एकंदर प्राणी आणि मनुष्य यांची संख्या वाढून पृथ्वीला तो भार सहन होईना. हळूहळू संततीसंपत्तीचा उन्माद होवून पराक्रमी क्षत्रिय वर्णात दानव राजे जन्माला आले. त्यांनी अन्याय आणि अधर्माने वागून सर्वांना भंडावून सोडले. अशा प्रकारे अधर्माचा शिरकाव झाला. आता हा सहन न होणारा भार कसा कमी होणार या विवंचनेत पृथ्वी माता ब्रह्मदेवांकडे गेली. त्यांनी तिला अभय दिले आणि त्यांनी सर्व देवांना ‘भूमीचा बहार हरण करण्यासाठी आणि भारमूलक राक्षसांचा संहार करण्यासाठी तुम्ही पृथक अंश घेवून पृथ्वीवर अवतीर्ण व्हा’, असा आदेश दिला. भगवान विष्णूंनी याला ‘तथास्तु’ म्हणत आशीर्वाद दिला. यातून भारती युद्धाची पार्श्वभूमी समजते. ‘धर्माच्या आचारणामुळे मानवी जीवन भरभराटीला येते. परंतु मोहाधारीत कर्म धर्माच्या सूक्ष्मतेची समज कमी करते आणि अधर्माचा प्रसार होतो, त्यातून अन्याय वाढतो व अशा अधर्माचा नाश करण्यासाठी भगवान पुन:पुन्हा अवतार घेतात व समूळ नाश हा मार्ग अपरिहार्य बनतो. अशा महाविनाशातून पुन्हा धर्माची स्थापना होते व हे चक्र सुरू राहते’, हे सूत्र महाभारताची एक शिकवण आहे. युद्ध कसं अपरिहार्य होतं याचं उत्तर या चक्रिय काळगणनेत मिळते.

४. कुरुवंशाच्या दोन शाखांमधील दुर्योधन आणि युधिष्ठीर या दोघांपैकी हस्तिनापुराच्या लहानशा राज्याचे स्वामित्व कुणाला मिळाले पाहिजे असा कौटुंबिक तिढा सोडवण्यापायी अखिल भारतातील लाखो-करोडो लोकांना - ज्यांना खरेतर त्या तिढ्याशी काहीच घेणे-देणे नसणार- युद्धात का सहभागी व्हावे लागले ? त्यांचा असा कोणता 'नाईलाज' होता?
आपण ‘लहानशा राज्याचे स्वामित्व’ आणि ‘कौटुंबिक तिढा’ म्हणत भारती युद्धाचे क्षुल्लकीकरण (trivialization) केलंय. तसेच ‘अखिल भारतातील लाखो-करोडो लोकांना’ म्हणून महाभारतातील विविध राजे व त्यांची राज्ये वगैरे सारा पट नाहीसा केलाय. याप्रकारचा विचार म्हणजे भारती युद्धाला ‘ग्लोबल सिटीजन्स’, ‘ओपन बोर्डर्स’ टाईप आधुनिक परिमाण लावून विचार करणे. तुम्हाला कदाचित हा ‘बाकी सगळं ठीक आहे पण संहार कशाला केला?’ हाच परिणाम साधायचा आहे असं दिसतंय. मूळ महाभारत वाचलं तर लक्षात येतं की पांडवांच्या बाजूने उभे असलेले योद्धे हे अन्यायाविरुद्ध लढायला सिद्ध झाले होते आणि दुर्योधनाच्या बाजूने जे उभे होते ते, एकतर पांडव द्वेष्टे होते किंवा कृष्णद्वेष्टे. बलराम आणि रुकमी तटस्थ राहिले. आज आपण जसे multi-polar जग बघतो तसंच काहीसं महाभारताचं तत्कालीन चित्र होतं.

४. युद्धाच्या अगदी शेवटी भीम-दुर्योधनाचे द्वंद्व - गदायुद्ध झाले तसे ते युद्धापूर्वीच करून प्रकरणाचा सोक्षमोक्ष नसता का लावता आला ?
‘भीम-दुर्योधनाचे द्वंद्व’ करून युद्ध निर्णय म्हणजे पुन्हा युद्धाचे क्षुल्लकीकरण करण्याचा प्रकार किंवा हॉलीवूड वेस्टर्न चित्रपटात काऊ-बॉइज कसे अमोरासमोर गन-फाईट करून निर्णय लावतात. त्यात कुणीतरी एक मरतो, पण बाकीचे सुरक्षित अंतरावरून मजा बघतात असा काहीसा सुर दिसतोय. मजेशीर विचार आहे खरा...

५. 'कृष्ण-शिष्टाई' च्या प्रसंगी दुर्योधनाने श्रीकृष्णाला जेंव्हा बंदी बनवण्याचा घाट घातला, त्यावेळी दुर्योधन - दुश:सनादि जे काही पाच-सात मुख्य 'खलनायक' तिथे असतील, त्यांचा श्रीकृष्णाने सुदर्शनचक्राने तात्काळ शिरच्छेद केला असता, तर पुढला सगळाच अनर्थ टळला असता, परंतु त्याने तसे का केले नाही ?
श्रीकृष्ण 'कृष्ण-शिष्टाई' च्या वेळी एक प्रकारे राजदूत अथवा वकील या नात्याने गेला होता. व्यावहारिक पातळीवर त्याने तिथे राजदूतांचा धर्म पाळला. आणि युद्ध टाळण्याची जवाबदारी सतत पांडव आणि कृष्णावर असा अट्टाहास करण्यापेक्षा पुढचा अनर्थ समजूनही युद्धाची खुमखुमी असलेला दुर्योधन, जमेल तेंव्हा आपल्या दुरवर्तनी मुलाची बाजू घेणारा धृतराष्ट्र आणि राज सत्तेपुढे मिंधे असलेले भीष्म, द्रोण वगैरे यांचा असा काय ‘नाईलाज’ होता हे समजणे महत्त्वाचे आहे. महाभारताची एक महत्त्वाची शिकवण ‘लौकिक सुखात असताना अधर्म कसा माजतो’ ही आहे.

७. महाभारत युद्धानंतच्या काळात विविध राज्ये, प्रदेश, आणि तिथले लोक यांचे जीवन कसे होते, जनजीवनावर या युद्धाचे काय काय परिणाम झाले, याविषयी महाभारतात काही उल्लेख आहेत का ?
भारती युद्धानंतर पांडवांनी छत्तीस वर्षे राज्य केले आणि परीक्षिताचा राज्याभिषेक केला. पुढे स्वर्गारोहण पर्व होवून महाभारताची कथा संपते. विविध राज्ये, प्रदेश, आणि तिथले लोक यांचा फारसा उल्लेख इथे येत नाही पण यादव कुल संहार हा एकप्रकारे मिनी-महाभारत म्हणावे असा कथाभाग आहे. भारती युद्धाचे फलित म्हणजे ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवती भारत अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥‘ याची प्रचिती आणि भारतीय संस्कृतीत ‘धारयति इति धर्म’ ही शिकवण पुन:पुन्हा उजळून निघाली. हिंदू समाजातली सेल्फ-करेक्शन करून धर्म पुनरस्थापित करत राहण्याची प्रेरणा हा महाभारत युद्धाचा सर्वात मोठा परिणाम आहे असे मला वाटते.

धर्म म्हणजे काय इथपासून सुरुवात करायची म्हणता.

धर्माची व्युत्पत्ती माहित नाही मला.
पण धर्म माणसाला त्याचं अंतिम ध्येय सांगतो. धर्म म्हणजे जीवनपद्धती नव्हे. चांगलं जगावं हे सांगते ती जीवनपद्धती. चांगलं का जगावं हे सांगतो तो धर्म.

धर्माचं मुख्य काम हे माणसाला सन्मार्गावर ठेवणं हे आहे. त्यासाठीच यम, नियम सांगितलेले आहेत. ह्या यम, नियमांच्या पालनानं चित्तवृत्ती शुद्ध होत शाश्वत ध्येयाकडे वाटचाल करणे अपेक्षीत आहे. यालाच आत्मोन्नती (स्व उन्नती) म्हणतात. ही भौतिक उन्नती नाही, तर मूळ स्वभावातील बदल/उन्नती आहे.

ही उन्नती साध्य होण्यासाठी आपापल्या स्वभावानुसार, शारिरीक क्षमतेनुसार वेगवेगळे मार्ग सांगीतलेले आहेत. तेच म्हणजे ज्ञानमार्ग, योगमार्ग, कर्ममार्ग, भक्तीमार्ग. यातील प्रत्येक मार्गावर मार्गक्रमण करण्यासाठी अनेक मार्गदर्शनपर दर्शने आहेत. अगदी सोप्या भाषेतलं बघायचं असेल तर स्वामी विवेकानंदांनी या चारही मार्गांविषयी लिहिलेलं वाचणं पुरेसं आहे. शिवाय त्यांचं राजयोगावरचं पुस्तकही अत्यंत उपयुक्त आहे. त्यांच्या सांगण्यातून त्यांचा अनुभवसिद्ध अधिकार जाणवतो.

आपल्या धर्माला हिंदू धर्म का म्हणतात, त्याचं कारण काय हा एक वेगळा चर्चाविषय आहे. त्यामुळे ते असो.

पण प्रथम, धर्माचा विचार हा माणसाला मुळातून आला पाहिजे. त्यासाठी -
उदा. धर्म ही संकल्पनाच बाजूला ठेवावी. स्व उन्नतीसाठी प्रत्येकानं काय करणं योग्य असायला हवं, याचा आपणच सखोल विचार करावा. जे आपल्याला सुचेल ते वरील यम, नियमांशी ताडून पहावे. त्यामागचा अतिगहन विचार आपल्याला आपोआपच समजून येईल.

यातलं काय अनुसरावं, काय नाही किंवा आणिक काही वेगळं करायची ईच्छा असल्यास तसं वागणं; हा प्रत्येक मनुष्याचा स्वभावाधिकार आहे. केवळ या गोष्टी वाचून, शिकून पुरेसं नाही. आपल्या मूळ स्वभावात अपेक्षीत बदल होणं महत्त्वाचं, ते जर होत नसेल तर महानतम साधक होऊनही पुरेसं नाही.

इत्यलम्

आणि

रोचक संशोधन .....

एस एल भैरप्पा यांच पर्व नावाची कादंबरी आहे. ती वाचा. महाभारत आणि त्या काळाबद्दल वेगळा विचार सापडतो त्यात.

नमस्कार वाचकहो,

या विषयाबाबत मला काय वाटतं ते यथाशक्ती व यथाबुद्धी सांगतो. पहिल्यांदा लेखकाचे प्रश्नं घेतो.

१. एवढे सगळे झाले त्यातून पांडवांना नेमके काय मिळाले ?

राज्य मिळालं खरं, पण ते उपफळ होतं. प्रमुख फळ म्हणजे द्रौपदीच्या अपमानाचा बदला.

२. समजा, 'सत्याचा' किंवा 'धर्माचा' विजय झाला असे म्हटले तर तो विजय किती काळ टिकला ? त्यामुळे पुढील पिढ्यान-पिढ्या 'सद्गुणी' निपजल्या का ?

हा धर्म वा सत्याचा विजय नसून जे विजयी झालेत ते धर्माच्या बाजूने आहेत असं म्हणायला हवं.

३. हा असा महाविनाश होणार याचा श्रीकृष्णासारख्या दैवी विभूतीला अंदाज आला नव्हता का ? तसेच त्याकाळी भारतात अत्यंत प्रगत अशी अस्त्रविद्या वगैरे होती असे सांगितले जाते, ते सगळे ज्ञान आणि ते ठाऊक असणारे ज्ञानी युद्धामुळे समूळ नष्ट होण्याचा धोका श्रीकृष्णाला ओळखता आला नव्हता का ?

तत्कालीन क्षत्रियांना ब्रह्मदेवाचा ( की इंद्र वा इतर कोणाचा ) शाप की वर होता की एकमेकांचा नाश करून तुम्ही स्वर्गास प्राप्त व्हाल.

बाकी कुलीन क्षत्रिय नष्ट पावल्याने धर्माचा ऱ्हास होणार हा अंदाज भीष्मास आला होता. गीतेच्या प्रारंभी अर्जुनानेही वर्णसंकराची भीती व्यक्त केली होती. हा अंदाज सर्वांनाच होता. मात्र त्या काळी क्षत्रियांनी दुर्बलांना लुटण्याचं प्रमाण वाढलं होतं. उदाहरणार्थ विराटाचं गोधन पळवणं.

विराटासारख्या राजाची ही स्थिती होती, तर य:कश्चित ब्राह्मणास कोण विचारतो. त्या बिचाऱ्यास मग थेट अर्जुनाचं दार ठोठवावं लागलं. त्यापायी युधिष्ठीर व द्रौपदी यांचा एकांतभंग झाला आणि अर्जुनास १२ वर्षं वनवासात जावं लागलं. अर्थात, ही घटना विराटाच्या गोधनहरणापूर्वी घडलेली आहे. पण मुद्दा स्पष्ट व्हावा. ब्राह्मणास दिलासा द्यावयास इतर कोणी सरकारी अधिकारी नव्हते का? की राज्यात सर्वत्र मरगळ आली होती ....?

४. कुरुवंशाच्या दोन शाखांमधील दुर्योधन आणि युधिष्ठीर या दोघांपैकी हस्तिनापुराच्या लहानशा राज्याचे स्वामित्व कुणाला मिळाले पाहिजे असा कौटुंबिक तिढा सोडवण्यापायी अखिल भारतातील लाखो-करोडो लोकांना - ज्यांना खरेतर त्या तिढ्याशी काहीच घेणे-देणे नसणार- युद्धात का सहभागी व्हावे लागले ? त्यांचा असा कोणता 'नाईलाज' होता?

युद्धाची पर्वणी आली आहे तर हात धुवून घ्या, असा साधा विचार अनेकांनी होता. कुरुवेतर राजांची तत्कालीन राजनीती यासंबंधी कुण्या हिंदी भाषिक विद्वानाने एक पुस्तक प्रकाशित केलं आहे. नावं आठवंत नाहीत.

५. युद्धाच्या अगदी शेवटी भीम-दुर्योधनाचे द्वंद्व - गदायुद्ध झाले तसे ते युद्धापूर्वीच करून प्रकरणाचा सोक्षमोक्ष नसता का लावता आला ?

असं केलं असतं तर मृत व्यक्तीच्या आप्तांनी काहीतरी कारण काढून परत लढायला आव्हान दिलं असतंच.

६. 'कृष्ण-शिष्टाई' च्या प्रसंगी दुर्योधनाने श्रीकृष्णाला जेंव्हा बंदी बनवण्याचा घाट घातला, त्यावेळी दुर्योधन - दुश:सनादि जे काही पाच-सात मुख्य 'खलनायक' तिथे असतील, त्यांचा श्रीकृष्णाने सुदर्शनचक्राने तात्काळ शिरच्छेद केला असता, तर पुढला सगळाच अनर्थ टळला असता, परंतु त्याने तसे का केले नाही ?

श्रीकृष्णाने ज्यांना ठार मारलंय त्यांना कुठल्या तरी प्रकारची मुक्ती मिळाली आहे. दुर्योधानादि कौरवांचं मुक्ती मिळवण्याइतपत कर्तृत्व नव्हतं.

७. महाभारत युद्धानंतच्या काळात विविध राज्ये, प्रदेश, आणि तिथले लोक यांचे जीवन कसे होते, जनजीवनावर या युद्धाचे काय काय परिणाम झाले, याविषयी महाभारतात काही उल्लेख आहेत का ?

यावर आपला पास.

----x----x----

काही स्पष्टीकरणे :

१. युधिष्ठिर द्यूतात सर्वस्व हरलेला नाही : याचं कारण म्हणजे द्रौपदीच्या वस्त्रहरणाच्या पश्चात धृतराष्ट्राची चांगलीच टरकली. द्रौपदी शापवचन बोलेल की काय या भीतीने त्याने तिला ३ वर देऊ केले. तिने पहिल्या वराने युधिष्ठिरास दास्यत्वातनं मोकळं केलं. दुसऱ्या वराने उर्वरित चार पांडवांना मोकळं केलं. आणि तिसरा वर घेतलाच नाही. कारण की क्षत्रिय केवळ दोनंच वर मागू शकतात. यावर धृतराष्ट्राने आपणहून जिंकलेली सगळी संपत्ती परत दिली. पांडव जेव्हा तिथनं निघाले तेव्हा परिणामत: त्यांची संपत्ती पूर्वीइतकीच राहिली होती.

हे दुर्योधनास कळलं तेव्हा त्याने बापाला गळ घालून आजून एक द्यूताचा डाव खेळायची परवानगी मागितली. त्यानुसार हरलेल्या पक्षाने १२ वर्षं वनवास व १ वर्ष अज्ञातवास पत्करायचा. या डावास अनुद्यूत म्हणतात. हा डावही युधिष्ठिर हरला. परिणामी पांडवांना १३ वर्षं अनागर वनवास स्वीकारावा लागला. तांत्रिक दृष्ट्या वनवासास अनुद्यूत कारणीभूत ठरलं, द्यूत नव्हे.

२. महाभारतीय युद्धाचं निमित्त : हे युद्ध राज्यासाठी झालं असं मानतात. मात्र हे राज्य हस्तिनापुराचं नसून इंद्रप्रस्थाचं आहे. पांडवांना हस्तिनापुरात काहीही रस नव्हता. त्यांना फक्त इंद्रप्रस्थ परत हवं होतं. ही मागणीही नंतर त्यांनी सोडली आणि फक्त ५ ग्रामांवर तडजोडीस सिद्ध झाले. त्यामुळे महाभारतीय युद्धाचं तात्कालिक निमित्त पंचग्रामे होत.

३. युधिष्ठिर निर्दोष आहे : जरी त्याने द्यूतात द्रौपदीस पणास लावलं असलं तरीही त्यास पांडव व द्रौपदीने निर्दोष मानलं आहे. त्यानं तिला पणास लावलं ते शकुनीच्या सूचनेवरून. यावरनं युधिष्ठिर अतिथीधर्माचं पालन करीत होता असं म्हणता येतं. पाहुण्यांवर दबाव टाकून स्वत: मात्र कपटद्यूत खेळणारे कौरव द्रौपदीच्या मते खरे अपराधी होय.

----x----x----

असो. जमलं तितकं लिहिलं आहे.

- नाठाळ नठ्या

अरे वा! बर्याच दिवसांनी मिपावर बौध्दीक हाणामार्या झाल्या.

मान्यता आहे की एकदा फटका बसला तर पुन्हा तीच गोष्ट एक तर करू नये किंवा करायलाच लागली तर नुकसान होणार नाही काळजी घ्यावी.
सध्याच्या काळात इस्रायलने पॅलेस्टाईन लोकांना आत्ता पर्यंत ५ वेळा हे लोक सुधारतील म्हणून सोडून दिले. आता पुन्हा इस्रायलला चपराक बसली. पाहू आता तरी जागे होऊन साक्षमोक्ष लावतात का ते..