वास्को -दा-गामा चे नामांतर आणि गोवेकरांची मानसिकता

हे नामांतरण आजकालचं नसून अगोदरही त्यासंदर्भात हालचाली झालेल्या आहेत असे दिसते, तेव्हा खोडसाळपणा असे म्हणवत नाही.

ढोबळमानाने भारतीय मानसिकतेचे सरळ दोन भाग पडतात. एक अस्मितेचे झेंडे मिरवणारे, दुसरे नेटीवांना शिव्या घालून साहेबांचे गुणगान करणारे. थोडे वंशश्रेष्ठतेच्या अंगाने जाणारे वाटते. तटस्थ भुमिकेतून एखादा काही मत मांडत असेल तरी ते-विरूद्ध-आम्ही असाच सामना असल्याने कुणाच्या तटस्थपणाला काय रंग लागेल सांगता यायचे नाही.

समाजाला प्रगती करायची तर शांतता वा तसे वातावरण लागते असे आपले मत. पण त्याकाळात युरोपखंडातही भारतापेक्षा वेगळी स्थिती होती असे वाटत नाही. म्हटलं तर तेराव्या शतकापासून अठराव्या पर्यंत सगळ्या जगातच अनागोंदी सुरू होती. तरी नेमके युरोपियन्स-इन्ग्लिश माणसे वैज्ञानिक क्रांती कशी करू शकली हे (माझ्या मते) एक गूढ आहे.

बाकी गुप्तकाळातल्या भारतीय प्रगतीबद्दल आपले काय मत आहे?

प्रतिसादातल्या महावंश या शब्दाऐवजी दीपवंस हा शब्द वाचावा.

माहितीपूर्ण प्रतिसादासाठी धन्यवाद!

नागरी आणि सांस्कृतिक बाबीत उदारमतवाद जोपासला

अंशतः सहमत, बर्‍याच बाबतीत त्यांनी निहीत स्वार्थ जपले, एवढेच की असे स्वार्थ जपताना किमान स्वरुपाच्या सभ्यपणा जपला कदाचित इतर युरोपीय सत्ताही स्पर्धेत होत्या म्हणून नेटीव्हांशी पूर्ण वाकड्यात शिरण्याचे टाळले गेले असावे, आमेरीका ऑस्ट्रेलीया आणि आफ्रीका खंडातील युरोपीयनांचे वर्तन आणि आशिया खंडातील युरोपीयनांचे वर्तन यात बर्‍यापैकी फरक जाणवतो तो कदाचित यामुळे असेल. १८५७ च्या धड्याने सुद्धा त्यांना भारतात सांस्कृतीक बाबतीत ढवळाढवळ न करण्याचे जरासे शहाणपण दिले असावे.

निरंकुश ह्या शब्दाचा वेगळाच अर्थ घेतलाय का पैलवानसाहेब? त्याअर्थाने तर मग आजचे भारत सरकारही निरंकुश म्हणायला नको. जगातले कुठलेच सरकार तशा अर्थाने निरंकुश नसते.

निरंकुश म्हणजे दुसरा प्रतिस्पर्धी न उरता एकछत्र अंमल असणे असे म्हणायचे आहे. जरी स्थानिक संस्थानिक असतील तरी ते सर्व मांडलिक होते. राज्यविस्तार करायची त्यांना परवानगी नव्हती. देशात कायदे बनवून राबवण्याचा हक्कही ४७ च्या मध्यरात्रीपर्यंत ब्रिटीशांकडेच होता. आपले स्वातंत्र्यविधान हेही त्यांच्या संसदेत संमत झालेला कायदा आहे.

माझ्यामते, एवढे पुरे...?

भारतात आयायटीची डिग्री घेऊन इंग्लंडात पैसे छापत बसलेला हा गामा पैलवान इंग्रजांविरुद्ध आंदोलन केलेल्या गांधीजींचा 'गांधीने' असा एकेरी उल्लेख करतो.

किती ही निरंकुशता !

माझा मुद्दा अधिक ब्रॉड आहे. भारतात त्याकाळी (१७००-१८०० च्या सुमारास) केंब्रिजसारखी किती अभ्यासाची केंद्रे होती, रॉयल अ‍ॅकॅडेमीसारख्या किती संस्था होत्या, किती जर्नल त्याकाळी भारतातून येत होती इत्यादी इत्यादी. २० व्या शतकाच्या सुरवातीला देशातील आघाडीची व्यक्ती प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थ्यांसाठी पुस्तक लिहित होती हा एक तुलनात्मक मुद्दा म्हणून लिहिला आहे. युरोपात त्यापूर्वी दोनेकशे वर्षांपूर्वी फोरिअर सिरीजसारखे (जी आजही-- २०१५ मध्येही डिग्री लेव्हललाच शिकवली जाते-- प्राथमिक शाळेत नाही) पेपर 'lack of rigor' या कारणाने नाकारले जात होते. अशा प्रकारचे काम भारतात त्यावेळी होत होते का हा प्रश्न आहे. तसे काम युरोपात होत होते आणि त्याचा प्रचंड फायदा त्यांना तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीत मिळाला याविषयी कोणालाच शंका नसावी.

जुन्या काळी जी नालंदा-तक्षशिला वगैरे विद्यापीठे होती ती तोपर्यंत बहुतेक नष्ट झालेली होती. परंतु याचा अर्थ असा नाही की ऑल वॉज़ लॉस्ट. चार भाग होते मोस्टलि या काळात जिथे गणित म्हणा किंवा काव्य-व्याकरण-तत्त्वज्ञान अशा पद्धतीचे काम होत असे. उत्तरेत वाराणसी, महाराष्ट्रात वाई-सातारा व पैठण, दक्षिणेकडे तंजावर आणि पूर्वेला बंगाल अशा चार ठिकाणी बरेच काम झालेले आहे. किम प्लोफ्कर यांच्या "मॅथेमॅटिक्स इन इंडिया" या ग्रंथात याचा सारांश दिलेला आहे तो बघून सांगतो.

बाकी १८०० पर्यंत युरोपीय गणितशास्त्र खूपच प्रगत झाले होते यात शंकाच नाही. पण त्याचा प्रवास अंमळ वेगळा आहे. युरोपीय गणिताचे मूळ म्हणजे ग्रीक गणित. अन ग्रीक लोक त्यांच्या भूमितीकरिता व प्रमेय-सिद्धता या पद्धतीकरिता प्रसिद्ध आहेत. पायथागोरसने "प्रूफ" ही कन्सेप्ट शोधून काढल्यापासून युरोपात तिचा प्रभाव राहिलेला आहे. तुलनेने अलजेब्रा-बीजगणित ही शाखा जरा नंतरच तिथे उदयाला आली म्हटले तरी चालेल.

भारतात जे गणित होते त्याला तितकी प्रतिष्ठा नव्हती असे म्हणायला वाव आहे. मॅथेमॅटिक्स या शब्दाचा अर्थ पाहिला तर त्याचा गणित या शब्दाशी काही संबंध नाही. एक ज्ञानशाखा असाच अर्थ आहे. याउपट गणित या शब्दाचा अर्थच एकदम उपयुक्ततावादी आहे- जे गणले जाते ते गणित. यज्ञवेदी बनवण्यासाठी असो किंवा पंचांगासाठी असो, जी आकडेमोड लागते ती म्हणजे गणित. त्याची डिव्हेलपमेंट जशी गरज लागेल तसतशी होत गेली, त्या स्टाईलमध्ये प्रूफ वरती अक्धी स्ट्रेस दिला गेला नव्हता. म्हणजे एखादे प्रमेय दिले तर ते का बरोबर आहे असे सांगणारे स्पष्टीकरण दिले जायचे, पण ग्रीक स्टाईलमध्ये जितके डीटेल्स असायचे तितके डीटेल्स त्यात नसत. आणि हे डीटेल्सही मुख्य ग्रंथात नसून त्यावरील अर्थबोधिनी टीकेतच मुख्यतः असत.

हे विवेचन अशाकरिता दिले की तुम्ही जो रिगरचा मुद्दा काढला तो भारतीय संदर्भात अंमळ गैरलागू आहे. याचा अर्थ असा नाही की भारतीय गणित फक्त ट्रायल अँड एररनेच पुढे जायचे. काहीएक मेथड नक्कीच होती, पण स्टाईल ऑफ प्रेझेंटेशन वेगळी होती. अन रिगर या पैलूवर भर न दिल्यामुळे गणिती रिझल्ट्स काही कमी दर्जाचे किंवा कमी प्रकारचेच मिळाले असे आजिबात नाही. बायव्हॅरिएट क्वाड्रॅटिक इक्वेशनच्या इंटिजर सोल्यूशनचा चक्रवाल अल्गोरिदम ब्रह्मगुप्ताने ६२८ साली शोधून काढला, तो युरोपात इंडिपेंडंटली डिस्कव्हर केला गेला त्यानंतर हजारेक वर्षांनी, शिवकाळाच्या आसपास. अशी अजूनही काही उदाहरणे सांगता येतील.

१८ व्या शतकात गणिती काम तुलनेने थंडावले होते हे जरी खरे असले तरी नवीन "ज्योतिष" (जुन्या काळी अ‍ॅस्ट्रॉनॉमीलाही ज्योतिषच म्हणायचे) हे जुन्या सिद्धांतांच्या चौकटीत बसवायचे काम १८३५ सालीही सुरू होते असे दाखवणारे काही पुरावे आहेत. असो.

भारतीय विद्याभ्यासाचा अस्त होत होता त्याच सुमारास युरोपीय ज्ञान अधिकाधिक गतीने प्रगत होत गेले ही वस्तुस्थिती नाकारण्यात काहीच अर्थ नाही. माझा मुद्दा इतकाच आहे की काहीशे वर्षे अगोदर (मी १५००च्याही नंतर, काही केसेसमध्ये अगदी १७५० पर्यंत सांगतोय) युरोप आणि भारत यांमधील गणिती ज्ञान तुल्यबळ होते, काही बाबतीत युरोपच्या वरचढ होते. पण नंतर युरोपने खूपच मोठी मजल मारली. त्या काळाच्या अगोदर तुम्हांला अपेक्षित असलेली इकोसिस्टिम अस्तित्वात होती पण वेगळ्या स्वरूपात. ऑक्सफर्ड काय किंवा केंब्रिज काय, या संस्थांना अव्याहतपणे रॉयल सपोर्ट होता. मुस्लिम काळात अगोदरची विद्यापीठे नष्ट झाली, त्यांची जागा लोकल स्कूल्सनी घेतली. पण असे असूनही बौद्धिक औटपुटमध्ये फार मोठा फरक पडलाय असे कुठे दिसत नाही. फार लांब कशाला जा, भास्कराचार्य स्वतः कुठल्या तत्कालीन मोठ्या युनिव्हर्सिटीत शिकल्याचे दिसत नाही. तेव्हा सेंट्रलाईझ्ड नसली (विंडोज किंवा मॅक ओएस) तरी लिनक्ससारखी एकोसिस्टिम भारतात नक्कीच होती आणि तिचा औटपुटही तितकाच उत्तम होता असे दिसून येते. फक्त ही सिस्टिम १८ व्या शतकात या शाखेपुरते पहायचे तर तितकीशी चालली नाही. याचा अर्थ त्याच्या अगोदर काही नव्हते असा नव्हे. मी बर्‍याचदा हाच पॉइंट मांडतो आहे कारण १८ व्या शतकात जे होते त्यावरून सार्वकालिक अनुमाने काढण्याची चूक होऊ नये.

अशा थोडक्यात राहिलेल्या गोष्टीचा काहीच उपयोग नसतो. पाणी ९० अंशापर्यंत तापवले तर ९०% वाफ कधीच मिळणार नाही.

सगळ्या भारतीयांना अडाणी म्हणण्यात मला आनंद वाटतो आणि त्या हेतूने मी हे सगळे लिहिले आहे असा गैरसमज कुणाचाच नको.पण मी जे काही कॅल्क्युलसमध्ये अभ्यासले आहे त्यात भारतीय नाव अभावानेही दिसत नाही.डोक्यात ग्रे मॅटर असूनही, कष्ट घ्यायची तयारी आणि कुवत असूनही कुठल्याना कुठल्या कारणाने आपले लोक मागे पडले असे मला वाटते.पण आपले लोक मागे पडले होते हेच अनेकांना मान्य नसते.

आयला, उपयोग नसतो म्हणजे काय? कॅल्क्युलसचा शोध कोण लावला याबद्दलचा वाद थोडीच आहे हा. त्या विषयाशी काही पायाभूत संशोधन भारतीयांनी युरोपच्या अगोदर केले होते इतकाच मुद्दा आहे. न्यूटन-लेबनिझ द्वयीचे क्रेडिट अशासाठी की त्यांनी डेरिव्हेटिव्ह आणि इंटिग्रल याची नवीन थेरी मांडली आणि त्या आधारे अनेक प्रॉब्लेम्स सोडवू शकले. पण त्याच्या अगोदरच्या काही स्टेपवर भारतीय पुढे होते हे कळाले तरी बास झाले. अगोदर लोकांना हे माहितीच नसते. भारतीय गणित = (स्युडो)वैदिक (स्युडो)गणित असे समीकरण मांडत बसतात. त्यांना नेमके आपल्या लोकांनी काय केले हे सांगणेही तितकेच आवश्यक आहे. आणि त्यासोबतच आपण मागे पडलो हे सांगणेही.

मी स्वतः भारतीय आहे म्हणून आपले लोक मागे पडले किंवा युरोपिअन तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत आपल्यापेक्षा पुढे होते हे म्हणायचेच नाही आणि तसे कोणी म्हटले तर भारतीयांना शिव्या घालण्यात त्या माणसाला आनंद मिळतो वगैरे दुराग्रह तर मी नक्कीच बाळगत नाही हे तर नक्कीच.

मलाही दुराग्रह बाळगण्यात काही राम वाटत नाही. पण या प्रश्नाच्या दोन्ही बाजू समोर येणे आवश्यक आहे. जुन्या लोकांनी जे केले त्याप्रमाणे त्याचे माप त्यांच्या पदरात टाकणे आणि जिथे इतरांपेक्षा ते मागे किंवा पुढे होते त्याची कबुली देणे हे आवश्यकच आहे.

जाता जाता एक छोटासा मुद्दा: भारतीय गणितावरचे ग्रंथ पाहिले तर ती प्रेसेंटेशन स्टाईल किती किचकट आणि गैरसोयीची होती हे लक्षात येईल. आणि ब्रिटिश काळात आलेली स्टाईल तुलनेने किती सोपी होती हे कळाल्यावर मग युरोप्यन स्टाईलचा अंगीकार का विनासायास झाला हे लगेच समजून येईल.

सर्वांत अगोदर म्हणजे हिंदूंची धर्माची आणि शास्त्रांची कॉमन भाषा = संस्कृत. गणितग्रंथ बहुधा याच भाषेत लिहिले जात. त्यामुळे संस्कृत येणे आवश्यक होते. पण ते ठीक आहे. युरोपातही १८०० च्या अगोदर सगळे शास्त्रीय ग्रंथ लॅटिनमध्येच लिहिले जात.

ग्रंथ लिहायचा तर तो पद्यातच अशी जुनी रूढी होती. त्यामुळे वृत्ते, पद्यरचना, समानार्थी-विरुद्धार्थी शब्द, इ. चे ज्ञान असणे आवश्यक.

आता गणितग्रंथ आहे म्हटल्यावर त्यात आकडे येणार हे ओघाने आलेच. त्यामुळे आकडे (एक, द्वि वगैरे) वृत्तात बसले पाहिजेत. त्यासाठी ३ सिस्टिम्स होत्या:

पहिल्या सिस्टिममध्ये १ = आकाश, २ = पाय, ४ = वेद वगैरे कन्व्हेन्शन्स होती. म्हणजे वेद हा शब्द लिहिला तर त्याजागी ४ हा आकडा अभिप्रेत आहे.

दुसर्‍या सिस्टिममध्ये १ ते ० साठी वेगवेगळी अक्षरे. उदा.

१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ ०
क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ
ट ठ ड ढ ण त थ द ध न
प फ ब भ म

म्हणजे १ साठी क, ट, प यांपैकी कुठलेही अक्षर, ९ साठी झ किंवा ध, वगैरे.

तिसरी सिस्टिम आर्यभटाने वापरलेली. बाकी कुणी फारशी वापरलेली दिसत नाही. त्यात प्रत्येक स्वर आणि व्यंजनाला किंमत होती, उदा. जर न = ३ आणि ई = ४ तर नी = ७ वगैरे. (नक्की असेच नाही पण अशा प्रकारचे)

तर असा सगळा बोंगा घेऊन, संस्कृत व्याकरणाचे टनभर नियम पाळून ते वृत्तांच्या सांगाड्यात बसवायचे. गद्य विवेचनासाठी वेगळी टीका लिहीत असत. त्यात एक्सरसाईझेसचे हिंट्स & सोल्यूशन्स वगैरे असत. मुख्य ग्रंथ मात्र एकदम गोळीबंद असे. बाकी अगदी भूमितीवरील विवेचनातही हस्तलिखितांत क्वचितच डायग्रॅम वगैरे दिलेल्या सापडतात.

तुलनेने इस्लामिक व युरोपियन ग्रंथांत मात्र नेहमीच साध्या गद्यात स्पष्टीकरण दिलेले असते. पाहिजे तिथे डायग्रॅम्सही भरपूर असतात. त्यांचा भर भूमितीवर असल्याने ते साहजिकही आहे, पण बाकी पद्य वगैरे भानगड नाही.

सारांशः भारतीय स्टाईलची काही लिमिटेशन्स नक्कीच होती आणि काही वर्षांत भारतीय नक्कीच मागे पडले. पण त्याअगोदर आपले काँट्रिब्यूशन्स खरेच अतिउत्तम आहेत. मजा म्हणजे जे लोक भारतीय संस्कृती हीच सर्वश्रेष्ठ संस्कृती वगैरे बोंबा मारत बसतात त्यांना खर्‍या अभिमानास्पद इतिहासाशी काही घेणेदेणे नसते असेच दिसून आलेले आहे. फालतू वैदिक गणिताच्या नावाने सगळीकडे मिशी पिळणार्‍ञांना आपल्याकडे नक्की काय काय भारी होते हेच कळत नाही त्यामुळेही ते डोक्यात जातात. असो. प्रतिसाद विस्कळीत झालाय बहुधा.