गुजरात........७ - मोढेरा...सूर्यमंदीर...

गुजरात........७ - मोढेरा...सूर्यमंदीर...

मी आधीच कबूल केले आहे की प्रवासवर्णन (वाचकांना आवडू शकेल असे) लिहिणे फार अवघड आहे. पण परत परत मी तो प्रयत्न का करतो याला कारण आहेत उत्कृष्ट प्रवासवर्णने लिहिणारे मिपाकर. त्यांची प्रवासवर्णने वाचून मी परत परत चांगली प्रवासवर्णने लिहिण्याचा प्रयत्न करतो व परत परत तोंडघशी पडतो. तेव्हा दोष द्यायचा झालास तर खालील मिकाकरांना द्यावा लागेल. श्रीमती मधुरा देशपांडे, श्री श्रीरंग जोशी, प्रचेतस नावाचा वल्ली, डॉ. म्हात्रे, श्री. विशाल कुलकर्णी, श्री. देर्देकर, श्रीमती अजया, श्री मार्गी आणि असे अनेक, ज्यांची नावे राहिली आहेत त्यांनी उदार अंत:करणाने क्षमा करावी किंवा त्यांचे नाव येथे घेतले आहे हे गृहीत धरावे.

प्रवासवर्णन लिहिल्यावर परत वाचले असता मला सतत यात आपण काय विशेष लिहिले असे वाटत रहाते कारण त्यात खरोखरच विशेष काही नसते. बहुतेक वेळा मी तर फोटो टाकण्यासाठी प्रवासवर्णनाचा आसरा घेत असतो. तेही बरोबर नाही कारण प्रवासवर्णन हा साहित्यातील अत्यंत महत्वाचा, उपयोगी, करमणूकप्रधान, व उत्कंठा वाढविणारा एक साहित्यप्रकार आहे. प्रत्येक पानाच्या शेवटी किंवा प्रकरणाच्या शेवटी आता पुढे काय वाचण्यास मिळणार किंवा आता बहुदा असे असे असेल असा विचार करावयास लावणारे प्रवासवर्णन हे खरे प्रवासवर्णन. इब्नबतूताच्या प्रवासवर्णात मला हा अनुभव आला होता. इब्नबतुतावरील लेखात मी सुरवातीलाच म्हटले होते की रस्ता हे एक प्रचंड विद्यापीठ आहे. या विद्यापीठात नम्रतेनेच चालावे लागते. तसे नाही चालल्यास फटके अटळ आहेत. असो! जसे जसे फटके पडत जातात माणूस चुकांतून शिकत जातो; या नियमाला अनुसुरुन परत एकदा मोढेराच्या सूर्यमंदीराच्या भेटीचे प्रवासवर्णन लिहिण्याचा प्रयत्न करत आहे. :-)

हिंदुस्थानातील सूर्यपूजा : वेदकालापासून इराण व हिंदुस्थानात सूर्यपुजा चालू आहे. अजुनही भारतात सूर्यपुजेला मान आहे. इराणमधून मात्र तिचे उच्चाटन झाले. पण मधे केव्हातेरी कुठेतरी काही पंथ अजूनही तेथे गुप्तपणे ही पूजा करतात असे वाचले होते. सूर्य हा उर्जेचा स्त्रोत आहे हे माणसाला प्रथमपासून माहीत असल्यामुळे वेदात त्याची प्रार्थना केली आहे. आजही परमेश्वराचे (सूर्याचे) आभार मानण्यासाठी आपण ही प्रार्थना करीत असतो. खरे तर या एकाच देवाची प्रार्थना केल्यास इतर कुठल्याही शक्तीची उपासना करण्याची आवश्यकता आहे असे मला वाटत नाही, परंतु माणसाचे मन कशात आसरा शोधेल सांगता येत नाही. म्हणूनच त्याच्या असंख्य रुपांची तो प्रार्थना करीत असतो.
ॐ भूर्भुवः॒ स्वः ।
तत्स॑वितुर्वरे॑ण्यं
भ॒र्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ।
धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥

सूर्याची मुर्ती.
सूर्याची मुर्ती कशी करावी याचे काही नियम आपल्या शिल्पशास्त्रात लिहून ठेवलेले आहेत त्याप्रमाणे त्याच्या दोन्ही हातात कमळे हवीत. ती त्या मुर्तीच्या खांद्यापर्यंत जायला हवीत. त्याच्या पायात बुट दाखविले पाहिजेत...त्याचे सात घोडे दाखविले पाहिजेत इ.इ. असे अनेक नियम शिल्पशास्त्रात लिहून ठेवले आहेत व त्याच प्रमाणे मूर्ती घडवाव्या लागत.

भारतातही सूर्याची मंदीरे पार अफगाणिस्थान, पाकिस्तान पासून दक्षिणेपर्यंत सापडतात. त्यातील गुजरातमधील मोढेरा येथील सूर्यमंदीर मी नुकतेच पाहिले. आपल्या येथे प्रत्येक मंदिरामागे एखादी दंतकथा असते तशी याच्यामागेही आहे. रामाने एका ब्राह्मणाला म्हणजे रावणाला मारले म्हणून प्रायश्र्चित्त म्हणून एक यज्ञ करायचा होता. त्यासाठी त्याने एक मोढेरक नावाची नगरी वसविली. त्याचे पुढे झाले मोढेरा.

पुढे मोढेराला १०२६ साली सोलंकी घराण्याचा राजा भिमदेव याने हे सूर्यमंदीर बांधले. सोलंकी हे सूर्यवंशाचे असल्यामुळे हे स्वाभाविकच होते. मंदीराचे बांधकाम किती काळ चालले होते याची कल्पना नाही परंतू राजाने व त्याच्या कलाकारांनी हे मंदीर किती जीव ओतून बांधले आहे याची कल्पना त्यावरील कलाकुसरीवरुन येऊ शकते. बऱ्याच मंदीराप्रमाणे येथेही मावळत्या सूर्याची किरणे गाभाऱ्यात पडतात. भारतातील बरीचशी देवळे तीन भागात बांधली जातात.
गर्भगृह, गुढमंडप आणि असलाच तर स्वर्गमंडप.

या मंदिराची काही आपली स्वत:ची वैशिष्ठ्ये आहेत. एकतर पुष्करणीत (सूर्यमंदीरात याला सूर्यकुंड म्हणतात) पाय धुतल्याशिवाय या मंदीरात प्रवेश करता येत नसे, म्हणजे प्रवेश करण्याचा मार्गच असा आखला होता.

सूर्यकुंड अप्रतीम बघत रहावे असे आहे. सूर्यकुंडाच्या भोवती पायऱ्या व इतर देवतांची मंदीरे आहेत त्याची माहिती त्या त्या फोटोंच्या खाली दिलेली आहेत. सूर्यकुंड आयातकृती असून १७६ फूट लांब व १२० फूट रुंद आहे. यात स्नान केल्यावर किंवा सूर्याला अर्ध्य दिल्यावर साधकाला एकूण दोन मंडपातून जावे लागे जे गरुडस्तंभासारख्या खांबांवर उभे केले होते.

पहिल्या मंडपाचे उरलेले दोन खांब

काठावरची देवळे
शितळादेवी; हिच्या डोक्यावर सूप आहे. देवीच्या साथीत मुलांना देवी येऊ नयेत म्हणून भाविक हिची पुजा करीत व अजूनही करतात.

सूर्यकुंडाभोवती १०८ मुर्ती आहेत व चार कोपऱ्यात गणपती, नटराज, शितळामाता, व विष्णू यांची देवळे आहेत.

गणपती

नटराजाची अत्यंत सुबक मूर्ती. त्याच्या नृत्यातील डौल बघण्यासारखा आहे.

श्री विष्णू

या देवतांची देवळे एकसारख्या अशा देवळात आहेत.

१०८ मुर्तींपैकी काही

सभामंडपाला एकूण ५२ खांब आहेत. खांबावरील नक्षिकाम अप्रतीमच्याही पलिकडील आहे. एक फोटो मला नीट घेता आला नाही. त्याच्या इतके कोरीव काम मी कुठेच पाहिले नाही.
सभामंडपाची काही छायाचित्रे:-

छतावरील नक्षिकाम

सभामंडपात चारही बाजूंनी जाता येते. आतमधे खांबावर रामायणातील प्रसंग कोरलेले आहेत. छपराची उंची साधारणत: २३ फूट आहे. गुढमंढपातही अनेक शिल्पे कोरलेली आहेत काही कामसूत्रातीलही आहेत. याचे क्षेत्रफळ अंदाजे १३०० वर्ग फूट आहे. आतील भागात पूर्वी सूर्याची मुर्ती असावी. त्याच्याभोवती प्रदिक्षणेचा मार्ग ही आखलेला आहे. दर २१ मार्चला सूर्याची किरणे त्या मुर्तीवर पडतात. गुढमंडपात एक भुयार होते असे आमच्या गाईडने सांगितले जे सध्या बुजलेले आहे असेही सांगितले. खरे खोटे देव जाणे.

मंदीराच्या बाहेरील भिंतीवरील काही शिल्पे

बर्‍याच नमंदीरात मंदीराचा भार उचलण्यासाठी गजथर दाखविलेला असतो. येथे मात्र कमळाचा थर दाखविलेला आहे....

गुढमंडपातून दिसणारा सभामंडप

कमानीवरील कोरीवकाम

सूर्यदेव

आम्ही गेलो होतो त्याच्या दुसऱ्या दिवसापासून मोढेराचा नृत्यमहोत्सव सुरु होणार होता. तेथे थांबता येणार नसल्यामुळे उदास होत आम्ही सूर्यमंदिराचा निरोप घेतला.

यानंतर आम्हाला पाटणला जगप्रसिद्ध असलेली रानीकी बाव पहायला जायचे होते; त्याबद्दल पुढच्या भागात.
पण तेथील एक अप्रतीम शिल्प येथे ट्रेलर म्हणून टाकायला हरकत नाही. हा फोटो मला दोन भागात काढावा लागला कारण मधे खांब येत होते. त्यानंतर लेन्स करेक्शन करुन एकत्र केला आहे.

जयंत कुलकर्णी.

---------------------------------