रफी ३१-३१

मला गाण्यांतलं शास्त्र वगैरे काही कळत नाही. केवळ आवडतात म्हणून मी गाणी ऐकतो, वेळ मिळेल तेंव्हा, मिळेल त्या ठिकाणी. त्यामुळे प्रसिद्ध गायक-गायिकांची वा संगीतकारांची जन्मतिथी-पुण्यतिथी वगैरे मी शोधत बसत नाही. कधी कधी आंतर्जालावर बातम्या वाचतांना अचानक लक्षात असे दिवस येतात. आर डी च्या बद्दल लिहिलेल्या लेखाच्या बाबतीत असंच झालं होतं.

आज ३१ जुलैला रफीच्या ३१व्या पुण्यतिथीची बातमी वाचली. आणि आपल्या आयुष्यात सोनेरी क्षण आणणार्‍या या जादुगाराला पुन्हा एकदा अनुभवावं म्हणून गाणी ऐकत गेलो, ते करतांना महंमद रफी या गायकाची माणूस म्हणून ओळख करून देणारे काही किस्से आठवले, सापडले. ते किस्से, आणि मला भावलेल्या त्याच्या असंख्य गाण्यांपैकी काही गाणी इथे पेश करतो आहे. तुम्ही आस्वाद घ्याल, आणि आणखी गाणी देऊन या कलाकाराचा सन्मान कराल अशी अपेक्षा आहे.

(इथे 'रफी' असा एकेरी उल्लेख मी बर्‍याच ठिकाणी करतो आहे ते केवळ त्या वयातीत कलाकारावरच्या प्रेमामुळे, मला क्रिकेटची बॅट 'केवळ धरता येते; इतक्याच भांडवलावर सचिन आणि सुनील यांचा उल्लेख करतांना एकेरी वापर केला जातो तसाच :-))

बडे गु़लाम अली खान यांच्या बंधुंकडे शास्त्रीय संगीताचं शिक्षण घेऊन महंमद रफी मुंबईच्या सिनेसृष्टीत नशीब आजमावायला निघाला तेंव्हा त्याच्या वडिलांनी विरोध न करता त्याला जाऊ दिलं, फक्त एक सल्ला दिला:

"बेटा, आदमी चाहे जितना ही उंचा क्यूं न उड ले, उसे अपने पांव ज़मींपर ही रखने पडते हैं| इसलिये कभी घमंड मत करना, किसी ग़रीब का दिल ना दुखाना, और हो सके तो कोशिश करना दुसरोंका सहारा बनने की|"

रफीने हे शब्द कायम लक्षातच ठेवले नाही तर आचरणात आणले.

त्याच्या पहिल्या गाण्यासाठी त्याने नौशाद यांच्याकडे विचारणा केली, त्यांनी आवाज कसा आहे हे पारखण्यासाठी त्याच्याकडून स्टुडिओमध्ये थोडंसं गाऊन दाखवायला सांगितलं, त्याचं शास्त्रीय संगीताची भक्कम बैठक असलेलं गाणं त्यांना आवडलं, पण त्यांनी सांगितलं की सध्या लगेच काही ते त्याला गाणं देऊ शकणार नाहीत, हवं तर 'पहेले आप' या चित्रपटाच्या एका श्याम कुमार गाणार असलेल्या गाण्यात कोरस गायक म्हणून ते संधी देऊ शकतील. रफी तयार झाला. ही १९४४ ची गोष्ट, दुसरं महायुद्ध भरात आलेलं होतं आणि मला वाटतं सैनिकांशी संबंधित असलेलं गाणं होतं, संगीतात बुटाचा ठेका नौशादना हवा होता. साऊंड मिक्सिंगसाठी एकच स्टुडिओ होता आणि तो त्या दिवशी मोकळा नव्हता. म्हणून नौशाद यांनी मुंबईच्या चोर बाजारातून बुटांचे जोड आणवले आणि सर्व गायकांना बूट घालून गायला आणि गातांना ठेका द्यायला सांगितलं. सर्वांनी त्याप्रमाणे बूट घालून गाणं म्हंटलं आणि ते रेकॉर्ड झालं. नौशादना आणि प्रोड्यूसरला गाणं आवडलं आणि रफीबरोबरच प्रत्येक कोरस गायकाला १० रुपये बिदागी मिळाली, ही रफीची पहिली कमाई. खरं तर त्याआधी स्टुडिओंची भटकंती करून रफीचे तळपाय सुजलेले होते, पण त्याने तसेच ते जड बूट घालून, ठेका देत देत आनंदाने गाणं म्हंटलं, त्याच्या पायांचं दुखणं नौशादना नंतरच कळलं.

त्या कोरस मध्ये रफी फारसा कुठे जाणवत नाही. रेकॉर्डिंगनंतर प्रोड्यूसरने एक समारंभ हॉटेल मिनर्व्हा मध्ये ठेवला होता, इतर सर्व कलाकार गेले, रफी सोडून. कारण त्याच्याकडे बस साठी पैसे नव्हते, नौशादना ते कळलं, त्यांनी पैसे देऊन त्याला यायला लावलं (५५ वर्षांनंतर २००० साली एका मुलाखतीत नौशाद यांनी ही आठवण सांगितली, पण ही प्रसिद्ध करू नका म्हणून विनंती केली होती, तरीही मेहताबउद्दीन या वार्ताहराने त्याच्या अप्रकाशित पुस्तकात ही आठवण दिली आहे, रफीने किती अवघड दिवस काढली असतील हे रसिकांना कळावे म्हणून. असे कष्टच पुढे त्यांची कारकीर्द झळाळून टाकण्यास कारणीभूत असतील.)

हिंदोसतां के हम हैं, हिंदोस्ता हमारा - पहले आप (१९४४, रफी चं नौशाद बरोबरचं पहिलं गाणं, कोरस मध्ये)

पान, सुपारी, बिडी-सिगारेट, दारू यांपैकी कशाच्याही वाटेला न गेलेला रफी. अतिशय सुसंस्कृत, मृदू, शांत आणि दातृत्ववान म्हणून त्याची सिनेसृष्टीत ओळख होती. त्याच्या न चिडण्यावरून नौशाद यांनी सांगितलेली एक गोष्ट वाचनात आली. नौशाद यांनी रफीच्या पत्नीला - बशीरा बेगमला- म्हंटलं, "आप को तो सब कुछ इतनी मीठी आवाज़ में मिलती होगी, प्यार की बातें भी और गुस्से की बातें भी|"

बशीरा बेगमने म्हंटलं, "प्यार की बातें छोड दीजिये, मगर गुस्से की बातें तो आज तक नही मिली हमें, गुस्सा तो उन को आता ही नहीं, अगर आता भी होगा तो उठके चले जाते हैं, बस उसीसे हम समझ जाते हैं|"

एकदा रोजच्या नेमाच्या सकाळच्या फिरण्यानंतर मित्राबरोबर परत फिरतांना एक गरीब माणूस आडवा आला आणि त्याने हात पुढे करून मदत मागितली. रफीने खिशात हात घालून ज्या नोटा बाहेर आल्या त्या सर्व त्या माणसाला दिल्या आणि चालू लागला.

पुढे गेल्यावर मित्र म्हणाला, "क्या आप किसी को भी बिना गिने रूपये दे देते हैं?"

त्या प्रश्नाचं केवळ रफीच देऊ शकला असता असं उत्तर होतं: "जब खुद मुझे बिन गिने रुपये दे रहा है, तो मैं उसके कुछ ज़रूरतमंद बंदोंको भला गिन कर रूपये क्यों दूं?"

रफीच्या मुलीचं लग्न ठरलं आणि साऱ्या सिनेसृष्टीला आमंत्रणं गेली. लग्न हॉटेल होरायझन मध्ये होतं. नौशाद यांनी रफीचा मेहुणा आणि सेक्रेटरी मोहम्मद झहीर याला फोन केला, "मियां, जरा रफी साहब को फोन देना!" त्यांनी फोन दिला.
"रफी साहब, क्या ये होटल आपका घर है?"
उत्तर आलं, "नही तो!"
"जनाब, लडकी जिस घर में पैदा होती है, पलती है, उसी घर से बिदा होती ही, होटल से नही!"
रफी क्षणभर शांत राहिला, म्हणाला, "आप सही कह रहे हैं, गुस्ताखी माफ किजिये, अभी बदल देता हूं!" हजारो रुपयांचं नुकसान सोसून रफी ने विवाह समारंभ आपल्या घरी आयोजित केला.

३१ जुलै १९८० रोजी हृदयविकाराच्या झटक्याने रफी गेला. त्याची अंत्ययात्रा निघाली तेंव्हा मुंबईत मुसळधार पाऊस होता. तशा पावसातही त्याचे असंख्य चाहते अंत्ययात्रेत सामील झाले. दहा हजारांहून आधिक जनसमुदाय असलेल्या मुंबईतील या अंत्ययात्रेने सगळे रेकॉर्ड ब्रेक केले. सर्व जाती-धर्मांचे आणि गरीब-श्रीमंत लोक, स्त्री-पुरुष, राजकारणी, उद्योगपती, चित्रपट कलाकार, स्टुडिओंमधील सामान्य माणसे अशा सर्वांनी रफीला मानवंदना देण्यासाठी गर्दी केली. त्याचं पार्थिव शरीर ठेवलेला ट्रक बांद्र्याच्या त्याच्या घरापासून जवळच असलेल्या जुहूच्या दफनभूमीकडे निघाला. रस्त्यात ठिकठिकाणी पार्थिवावर पुष्पवृष्टी होत होती. अखेरीला दफनभूमीपाशी शवाला खांदा देण्यासाठी रफीच्या कुटुंबियांबरोबरच राज कपूर, शम्मी कपूर, विनोद खन्ना, अमजद खान, बी आर चोप्रा ही मंडळी पुढे झाली. तशा गर्दीत चार सामान्य तरूण पुढे झाले, खांदा देण्याची विनंती करीत. रफीच्या कुटुंबियांनी आणि इतर दिग्गजांनी जनेच्छेला मान दिला आणि रफी अखेरची पावलं त्याच्या रसिकांबरोबर चालला.

आत गेल्यावर दफनविधी चालू असतांना लोक आपापल्या आठवणी एकमेकाला सांगत होते. स्वतःचे अश्रू रोखू न शकणार्‍या एका स्टुडिओमधल्या लिफ्टमनने त्याची आठवण सांगितली.

रफी 'नया रास्ता' या चित्रपटातील गाण्याच्या रेकॉर्डिंगसाठी स्टुडिओत आला होता. लिफ्ट मधून वर जातांना लिफ्टमनला नेहेमीप्रमाणे त्याने 'कैसे हो, भाई?" म्हणून विचारणा केली. तेंव्हा लिफ्टमनने त्याला मुलीचा विवाह ठरल्याचं पण पैशाची चणचण असल्याचं सांगितलं. गाणं पूर्ण करून रफी परत निघाला त्याने पूर्ण रक्कम असलेलं बिदागीचं पाकिट लिफ्टमनच्या हातात ठेवलं.

"जनाब, आज मेरी खूष लडकी और मै उस नेक इन्सान के लिये दुआ मांगते हैं|"

ईश्वर अल्ला तेरो नाम, सब को संमती दे भगवान - नया रास्ता

गेल्या वर्षी, इतर नव्या शवांना जागा देण्यासाठी रफीची थडगं उकरण्यात आलं. आज रफीचे चाहते भेट देतात ते तिथे उभ्या असलेल्या एका नारळाच्या झाडाला, रफीची स्मृती म्हणून.

नाही म्हणायला मुंबईत एक पाटी आहे त्याच्या नावाची एका रस्त्यावरच्या चौकात, या साध्या माणसाला इतकीही अपेक्षा नसेल जगाकडून. तो जगाला आनंद देत जगला, आपण आनंद घेत जगुयात.

मृत्यूपूर्वी दोनच दिवस रफीची शेवटची मुलाखत घेतली होती सुलतान महंमद यांनी 'शमा' या नियतकालिकासाठी. रफीच्या हॉटेल मध्ये झालेल्या मुलाखतीनंतर फोटो सेशन झालं. अतिशय मितभाषी असलेला रफी फोटोग्राफर सांगेल तशा पोझेस देऊन फोटो काढवून घेत होता. सर्व फोटो संपल्यावर हळूच रफीने विचारलं, "एक फोन के साथ फोटो हो जाये?" मग त्याने हॉटेलचा फोन कानाला लावून फोटो काढवून घेतला. फोटो प्रिंट होऊन आल्यानंतर संध्याकाळी सुलतान महंमद यांनी व त्यांच्या मुलाने रफीला ते दाखवायला आणले. फोटो चाळत असतांना त्या फोन वाल्या फोटोपाशी रफी थबकला, आणि लहान मुलाच्या निरागसतेने म्हणाला, "ये मैने खीचवायी थी! अच्छी आयी है ना?"

शेवटी, मला आवडलेली आणि या क्षणी आठवणारी काही गाणी:

आजा आजा, मैं हूं प्यार तेरा - तीसरी मंझील

दिल का भंवर करे पुकार - तेरे घर के सामने

आ जा तुझ को पुकारे मेरा प्यार - नील कमल

मांग के साथ तुम्हारा - नया दौर

सारे जमाने पे, मौसम सुहाने पे- आप आये बहार आयी

बहारों फूल बरसाओं - सूरज

चले थे साथ मिलके चलेंगे साथ मिल कर - हसीना मान जायेगी

दीवाना मुझ सा नही, इस अंबर के नीचे - तीसरी मंझील

तुम जो मिल गये हो - हंसते ज़ख़्म

दिल के झरोखोंमें तुझ को बिठाकर - ब्रम्हचारी

इक ना इक दिन ये कहानी बनेगी - गोरा और काला

तेरी प्यारी प्यारी सूरत को - ससुराल

अभी ना जाओ छोडकर - हम दोनों

न तू ज़मीं के लिये - दास्तान

मैने पूछा चांद से - अब्दुल्ला

हाय रे हाय नींद नही आये - हमजोली

जनम जनम का साथ है - तुमसे अच्छा कौन है

कोई नजराना लेकर आया हूं - आन मिलो सजना

लिखे जो खत तुझे - कन्यादान

मैं गाऊं तुम सो जाओ - ब्रम्हचारी

मस्त बहारों का मैं आशिक - फर्ज़

मेरे देस में पवन चले पुरवाई - जिगरी दोस्त

नि सुलताना रे, प्यार का मौसम आया - प्यार का मौसम

ओ हसीना ज़ुल्फों वाली - तीसरी मंझील

ये मेरा प्रेम पत्र पढ कर - संगम

भीगी भीगी रुत है - तकदीर का बादशाह (हा चित्रपट रफीच्या निधनानंतर, १९८२ साली प्रदर्शित झाला)

ये माना मेरी जां मुहब्बत सजा है, मजा इस मे इतना मगर किस लिये है - हंसते ज़ख़्म