प्यासा : एक निष्कर्मवाद

काहीशा स्वप्नालु कम्युनिस्ट विचारांचा तो कवी खूप आवडायचा.
विजय कम्युनिस्ट???? असो.
आणि प्रत्येक तत्त्वज्ञान हे स्वप्नाळूच असते असे आम्हाला वाटते ब्वॉ. तसे नसेल तर कुणी त्याचा झेंडा खांद्यावर घेणारच नाही. त्यामुळे हे विशेषण लावण्याची वेगळी आवश्यकता नव्हती.

एका जुन्या चित्रपटाची कथा उलगडून दाखवल्याबद्दल आभार

सुंदर परीक्षण

चित्रपटातील कवी विजय हा काहीच करीत नाही. निष्कर्म जगत असतो.

ज्या व्यक्तीला मेंदूचा भुगा करून कविता सुचते त्याला 'तो काहीच करत नाही' असं म्हणणं हा माझ्या लेखी कवींचाच नाही तर अनेक लोकांचा (उदा: सैद्धांतिक गणिती - http://en.wikipedia.org/wiki/Pure_mathematics) अपमान आहे.

कर्म म्हणजे काय हे आधी जरासे सांगाहो विजुभाऊ !

हे असे भणंग जगणारे आणि स्वत:ला शहाणे समजणारे ओवररेटेड लोक हल्लेी बोकाळलेत फ़ार ..कोणेीहेी स्वत:ला काव्यकर्ता वगैरे समजायला लागलंकेी फ़ार प्र~ॉब्लेम होतात

विजय हा कमालीचा नर्सिसीस्ट दाखवलाय . कमालीचा आत्ममग्न आहे.
त्याच्या दृष्टीने जग हे फक्त काव्यात जगायला हवे.

अगदी बरोबर. पण माझ्या मते एखाद्या क्षेत्रात पुरेसं झोकून दिल्याखेरीज कोणतंच भरीव काम करता येत नाही. त्यासाठी आत्ममग्नता ही आवश्यक असते. कविता करणं हे कवीचं काम आहे असं जर मानलं तर त्यासाठी तो आत्ममग्न होणं स्वाभाविकच आहे. (जसं सैद्धांतिक गणितज्ज्ञाला आपल्या क्षेत्रात संशोधन करण्यासाठी आत्ममग्न व्हावं लागेल. म्हणूनच शास्त्रज्ञांच्या विक्षिप्त/कलंदरपणाचे किस्से सांगितले जातात.)

याउलट 'कविता करणं' हे काम असूच शकत नाही अशी भूमिका घेतली तर जगातले सगळेच कवी नालायक ठरतात.

चर्चाप्रस्तावकाचा व्यासंग वाचून गु़ळाच्या संदर्भातली एक समर्पक म्हण आठवली.

प्यासाबद्दलची निरिक्षणे आणि वर्णने आवडली. तो चित्रपट पहताना मला अक्षरशः एक काव्य बघत आहोत असे वाटत राहीले होते. यात केवळ त्या कथेचे श्रेय नसून तितकेच श्रेय दिग्दर्शनाचे आणि कलाकारांचे आहे.

वर रमताराम यांचे "विजय=कम्युनिस्ट" ह्या संदर्भातील मत जरी समजत असले तरी, मला तो काळ (जन्माला येण्याआधीचा असला तरी) ध्यानात घेता तो कम्युनिस्ट म्हणण्यात काही गैर वाटत नाही. विशेषतः "जर ऐन विशीत (तरूणाईत) तुम्ही कम्युनिस्ट नसलात तर तुम्हाला हृदय नाही" असे जेंव्हा म्हणले जाते तेंव्हा असे अनेक स्वप्नाळू कम्युनिस्ट आणि सोशालीस्ट त्या काळात तयार झाले होते असे वाटते.

बाकी निष्कर्म हा शब्द योग्य आहे का हे समजले नाही. मला त्याच्या स्वप्नाळू आणि कलाकाराच्या वृत्तीमुळे तो एकांगी (एक्सेंट्रीक) आहे असे वाटले. आणि अशा वृत्तीमुळेच जरी काही अंशी तो ओरीजिनल कवी झाला तरी व्यावहारीकता नसल्यावर काय होते हे त्याला शेवटी "ये दुनीया अगर मिल भी जाये तो क्या है" असे म्हणावे लागते... कुठेतरी "अशा जगास्तव काय कुढावे?" सारखे.

वर चिंजंनी म्हणल्याप्रमाणे "आत्ममग्नता" आवश्यक असते. जे कष्टाने तशी आत्ममग्नता जोपासत आपापल्या क्षेत्रात मनापासून काम करतात ते बर्‍याचदा यशस्वी होतात, मात्र ती ज्यांच्यात जन्मतःच असते ते बर्‍याचदा असामान्य होतात असा कुठेतरी भेद करावासा वाटतो.

समाज वाद व समता या स्वप्नाळु विचारावर अनेक विचार वंतांनी मैदान मारले...
शेवटी प्रगतिजागतिकि करणाने झाली//

परिक्षन छान .. प्यासा पाहिलेला नाहिये पण बरेच ऐकुन आहे..
बघेन कधीतरी .. पण असा काम धंदे न करणारा कवी ज्याचा घरुन ही तिरस्कार होतो म्हंटल्यावर
कवी नसणारा "देवदास" च डोळ्यासमोर येतो डायरेक्ट गुलाबो ऐवजी चंद्रमुखी आहेच ... पारो पण आहेच .. ती त्याला कधी मिळतच नाही..

अवांतर मजेने :

कवी काहीच करत नसतात हे एकवेळ मान्य करु शकतो पण काहीच न करणारे कवी असतात हे कदापी मान्य होणार नाही..

चर्चाप्रवत्रकाचा आक्षेप, मला समजतो तो असा की, 'प्यासा'चा प्रॉटॅगॉनिस्ट, विजय अत्यंत आत्ममग्न आहे, नुसत्या कविता करण्यात वेळ घालवत फिरतो, काही कामधाम करीत नाही. सबब ती सगळी स्टोरी तकलादू वाटते (सन्जोप रावांना जसे 'धोबीघाटा'तील चित्रकाराला 'तुझा नेमका प्रॉब्लेम काय आहे रे भाड्या?' असे विचारावेसे वाटले, तसेच काहीसे सदर लेखकाला ह्या विजयविषयी म्हणायचे आहे).

मतलबी दुनिया, स्वार्थी समाजव्यवस्था- जी भावाला भाऊ मानू देत नाही, अगदी जुन्या मैत्रीचीही कदर जिथे रहात नाही, प्रेमही स्वार्थासाठी विसरले सहजपणे जाते--हा 'प्यासा'चा प्रमुख विषय आहे. त्यामुळे सगळा चित्रपट ह्या विषयांभोवती केंद्रीत आहे. त्यामुळे विजयने कामधंदा कसा व किती शोधला, त्यात त्याला यश आले अथवा नाही, ह्यावर फार उघड टिपण्णी त्यात नाही. पण ह्यावरून त्याने काहीही कामधंदा शोधण्याचा प्रयत्न केलेला नाही असा होतो काय? नाही म्हटले तरी दोन घटना आहेतच की -- एक, विजय चक्क हमालाचे काम करतो व एका शेटजीचे सामान त्याच्या गाडीत नेऊन ठेवतो, ती. दुसरी आहे, जेव्हा त्याच्या पूर्वीच्या प्रेयसीचा नवरा त्याला काम ऑफर करतो, तेव्हा तो त्याच्या पब्लिशींग हाऊसमधे काम करण्यास तयार होतो, ती. ( 'क्या करते हो?' ह्या रेहमानच्या प्रश्नाला 'नोकरी की तलाश करता हूं' असे उत्तर तेव्हा विजयने दिले आहे).

खूप विचारपूर्वक केलेले चित्रीकरण (नवनवे प्रयोग करणारी सिनेमॅटोग्राफी), अब्रार अल्वींचे चटपटीत, स्टॅकॅटो संवाद, अर्थपूरण गीते व संगीत व त्यांचे प्रवाही चित्रीकरण ह्यांसारख्या वैविध्यांबरोबरच गुरू दत्तच्या चित्रणाचे एक वैशिष्ट्य होते अत्यंत टाईट एडिटींग. त्या अगदी काँम्पॅक्ट एडिटींगच्या त्याच्या शैलीमुळे चित्रपटाचा जो गाभा त्याला दर्शवायचा आहे, त्यावर सर्व काही केंद्रीत झालेले आहे. त्यामुळे त्याने कसे अनेक ठिकाणी नोकरी मिळवण्याचे प्रयत्न केले (असावेत), त्यात आलेले अपयश, इ. विषयी तो फक्त अप्रत्यक्षरित्या टिपण्णी करतो. हेही गुरू दत्तचे खास वैषिष्ट्य-- सगळे अगदी उघड, ठळठळीत करून मांडायचे, म्हणजे प्रेक्षक (तेव्हा)वेफर्स/(आता) पॉप्कॉर्न्स खात सुस्कारे सोडत रहाणार, हा त्याचा मार्ग अजिबात नव्हता. त्यामुळे केवळ काही दृष्यांतून त्याने विजयची कंगाली उभी केलेली आहे.

चर्चालेखकाने बर्‍याच औपरोधिक सुरात चित्रपटाच्या पहिल्याच सिक्वेन्सचा (टायटल्स येतात तो) उल्लेख केलेला आहे. त्यात ('ये हंसते हुवे फूल') नुसती कविची गोडगोड बडबड नाही, तर डोळ्यादेखत चिरडलेल्या गेलेल्या फूलपांखराची दु:खद दखलही आहे ('मै दूं भी तो क्या दूं तुम्हे ऐ शौख नजारों, ले दे के मेरे पास, कुछ आंसू है, कुछ आहें'), त्यातून झालेली हताश तगमग आहे , तेव्हा हा नुसता क्लॉयिंग कविता करणारा कवि नाही, तर त्यात एक आजूबाजूच्या जगाविषयी एंपथी दडलेली आहे हे एस्टॅब्लिश होते-- आणी ते टायट्ल्स सुरू असतांना!.

कुणीतरी प्यासाची भलावण केल्याने चर्चालेखकाप्रमाणे मीही माझ्या अगदी टीनेजमधे तो पहिल्यांदा पाहिला. तेव्हा तो आवडला. त्यानंतर तो अनेकदा पाहिला, आणि प्रत्येक वेळा तो तितकाच आवडत आलेला आहे. नंतर आयुष्ञामधे अनेक देशो विदेशी चित्रपट पहाण्याचा योग आला, आजूबाजूच्या मित्रमंडळींमुळे व थोडीफार माझ्या कार्यक्षेत्रामुळे त्या माध्यमाची जाण येत गेली. इतके सर्व असूनही मला गुरू दत्तचे 'प्यासा' व 'कागज के फूल' अत्यंत उच्च दर्जाचे अजूनही वाटत आलेले आहेत.

मला तो चित्रपट कलाकृती म्हणजे काय वा बाजारू यश म्हणजे काय या विषयाचा ऊहापोह करणारा वाटला. जिच्यावर प्रेम केलं ती यशाच्या मागे गेली, आणि तथाकथित 'बाजारी' बाई प्रेमात पडली. जेव्हा मनापासून कविता लिहिली तेव्हा लोकांनी त्याच्याकडे मुडदा असल्याप्रमाणे दुर्लक्ष केलं, आणि मेला आहे असं वाटल्यावर डोक्यावर घेऊन नाचले. जिवंत होऊन आल्यावर पुन्हा ये रे माझ्या मागल्या. अशा जगात काय अर्थ आहे? जगून नक्की काय साधायचं? असा प्रश्न आहे.

म्हणून तो पहायच्या अगोदरच मी तो ग्रेट ठरवून टाकला होता.

बरोबर?????