पावनखिंड लढा

माझ्यापरिने तुमच्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे देतो.
१ ) अफझलखानाचा पाडाव झाल्यानंतर शिवाजी राजे आणि नेताजी पालकर यांनी संयुक्तपणे आदिलशाही मुलुखात जे आक्रमण केले त्यात बलदंड अश्या पन्हाळगडाबरोबरच विशाळगडाचाही ताबा मिळवला. त्यामुळेच पन्हाळगडावरुन सुटका करताना विशाळगडावर जाण्याची योजना राजांना करता आली. इथेले गडकरी कोण ते आठवत नाही आणि सैन्यही फारसे नसावे. शिवरायांनी विशाळगडाच्या मजबूतीकरीता ५००० होन खर्च केल्याचा उल्लेख आहे.
२) विशाळगडाला सध्या जे काही महत्व उरलयं ते फक्त मलिक रेहानच्या दर्ग्यामुळे. वास्तविक ईतिहास समजून घेतला तर हा सगळाच मुर्खपणा आहे, पण बरेच लोक सध्या दारु, मटणाच्या पार्ट्या करण्यासाठीच विशाळगडावर जातात. मलिक रेहानच्या दर्ग्याला येणार्‍या हिंदू मुस्लिम भक्तांनी या परिसराचा उकीरडा केलेला आहे. आपल्या पूर्वजांनी हा गड राखण्यासाठी रक्ताचे पाणी केले, प्रसंगी बलिदानही केले याची जाणीव जेव्हा या भक्तांना (?) होईल तोच सुदिन. मात्र सध्या बरेच दुर्गप्रेमी बाजी, फुलाजी देशपांडेंच्या समाधीचे दर्शन घेण्यासाठी जातात हा बदल सुखावतोय.
३ ) सध्या जी जागा पावनखिंड म्हणून दाखवली जाते ते पावनखिंड नसावी असे माझे वैयक्तिक मत आहे. एक तर मुख्य मार्गापासून एका बाजुला हि तथाकथित खिंड आहे. शत्रुला बाजुने जाउन महाराजांचा पाठलाग करणे शक्य आहे. शिवाय झाडाच्या मुळीवरून उतरून युध्द करीत बसण्याचे कारणच काय? मुळात हा ओढा म्हणजे कासारी नदीचे उगमस्थान आहे आणि कोणतीही माणसांसाठीची रुळवाट अशी नदीपात्रातून असणार नाही. त्यावर पावसामुळे या परिसराची भौगोलिक रचना बदलली असेही मानले जाते, पण पावसामुळे साडेतीनशे वर्षात असा कितीसा बदल होणार? खिंड हि अशा जागी पाहिजे कि तिथून जाण्यासाठी पर्यायी मार्ग असता कामा नये. सह्याद्रीमधे कावळ्या घाटावर असणारी कावल्या बावल्याची खिंड, किंवा करतलबखानाला मात दिलेली उंबरखिंड ह्या रचना हेच सांगतात. शिवाय बखरीप्रमाणे बाजींनी तोफेचा आवाज एकून प्राण सोडले. लक्षात घ्या, इथून विशाळगडाचे हवाई अंतर सात कि.मी. आहे. आषाढात कोसळणार्‍या पावसात ईतक्या लांब हा आवाज एकू येईल असे मला तरी वाटत नाही. माझ्यामते गजापुरच्या जंगलात कुठेतरी पावनखिंड असावी.
४ ) जवळपास २००० फौज घेउन सिध्दी मसुद निघाला असावा, पण बाजीप्रभुंनी केलेल्या प्रतिकारात त्याने हाय खाल्ली असावी. अर्थात केवळ साडेतीनशे मावळे घेउन लढणार्‍या बाजींच्या सैन्यातील फार थोडेजण जिवंत असावेत. कदाचित सिद्दी मसुद विशाळगडाकडे गेला असेलही, पण तो पर्यंत महाराज गडावर पोहचले होते आणि जसवंतराव पालवणीकर व सुर्यराव सुर्वे यांचा पराभव झालेला होता.
५ ) सिध्दी जोहरने महाराज पन्हाळ्यावरुन सुटल्यानंतरही वेढा कायम ठेवला, मात्र या प्रकारात आदिलशहाला फंदफितुरीचा संशय आला. त्याने सिद्दीला परत बोलावून विष देउन मारुन टाकले. कर्नुलच्या या पराक्रमी हबश्याचा असा अंत झाला. हाच प्रकार आदिलशहाने परांडा किल्ल्याच्या वेढ्यातून औरंगजेबाला सोडल्यानंतर अफझलखानाच्या सांगण्यावरुन खानजमान या सरदाराला विजापुरच्या वेशीत प्रवेश करतानाच तलवारीने मारण्यात आले.
६ ) आणखी किती मिपाकरांनी हि पदयात्रा केली आहे याची कल्पना नाही, पण मी गेलो होते, त्याचे अनुभव माझ्या धाग्यात लिहीले आहेत.त्याची लिंक देतो.
पन्हाळगड ते विशाळगड, एक स्मरणयात्रा

माझ्या ’ऐसी’वरील पाच वर्षांपूर्वीच्या प्रतिसादामध्ये मी दुर्गविहारी ह्यांना जाणवलेले पावनखिंडीबाबतचे आक्षेप असेच नोंदविलेले होते.

एक जागा 'पावनखिंड' म्हणून दाखवितात. मला वाटते दांडेकर-पुरंदरे ह्यांपैकी कोणीतरी तसे ठरविले आहे आणि त्यामुळे सश्रद्धांचा त्यावर विश्वास असून त्या जागेस आज तीर्थस्थानाचे महत्त्व आले आहे. मी स्वत: ती जागा जाऊन पाहिली. मी काही इतिहासतज्ज्ञ नाही वा युद्धशास्त्राचा जाणकार नाही. तरीहि सामान्यज्ञानातून दोन गोष्टी लगेच जाणवल्या. ती जागा एका घळीत २०-२५ फूट खाली घळीच्या तळाशी आहे. येथे वरून सातवे चित्र पहा. चित्रातील लोखंडी शिडया घळीत उतरण्यासाठी केल्या आहे. मी तसाच आत उतरलो. अशा घळीत बाजी प्रभु उतरला असेल तर त्याचा आणि त्याच्या सैन्याचा नाश करण्यासाठी त्यांच्या डोक्यावर वरून धोंडे टाकणे हा अतिशय सोपा उपाय शत्रूला मिळाला असता. हातघाईची लढाई होण्यापूर्वीच आपल्या सैनिकांसह डोक्यात धोंडा पडून बाजी प्रभु मरून गेला असता. ही तथाकथित 'पावनखिंड' विशाळगडापासून ४ ते ५ किमी अंतरावर आहे. इतक्या दूर अंतरावर लढाईच्या धुमाळीत तोफांचे आवाज कानावर पडतील हे मला तरी अशक्यप्राय वाटते.

उपरोक्त दोन्ही प्रतिसादांशी सहमत.
सध्या समजली जाणारी पावनखिंड मी स्वतः पाहिली आहे. विशाळगडास लवकर पोहोचण्यासाठी खिंडीच्या वरील दोन्ही बाजूंकडून वाटा आहेत. शिवाय खुद्द घोडखिंड ही खिंडच मानता येणार नाही कारण ती मुखाच्या बाजूने बंदच आहे. शिवाय पुढील बाजूस कासारी नदीच्या पात्रात ऐन उन्हाळ्यात आजही खोल डोह असतात तर ऐन आषाढात ते उल्लंघून जाणे अवघडच आहे.

मी पन्हाळ विशाळ एकदिवसीय ट्रेकएकदिवसीयकेला आहे. त्याचे वर्णन ईथे वाचा

http://www.misalpav.com/node/28324

आता पावनखिंडीच्या जागेबद्दल (मी ईतिहासाचा अभ्यासक आहे, जाणकार नाही हे पहीले सांगतो)

विशाळगडापासुन पावनखिंडीचे अंतर आणि दिशा बघता ही खरी पावनखिंड (म्हणजे जिथे लढाई झाली ती) नसावी. शिवाजी महाराज विशाळ्गडाला चालले असताना बाजींच्या तुकडीने सिद्दिच्या सैन्याला खेळवत ईथे नदीच्या उगमाशी आणले आणि वेळ काढण्यासाठी झुलवत ठेवले. तोवर सरळ रस्त्याने महाराज विशाळगडाला पोचले असावेत. खरी पावनखिंड कुठे आहे ईतिहासालाच माहीत.

पावनखिंड खरी कुठली हा जसा वादाचा विषय असू शकतो तसाच ब्रिगेडी दिवसांत, बाजीप्रभूंनी खरच पराक्रम गाजवला का नाही, असा सुद्धा वाद तयार करतील आणि त्याला अनेक 'जाणते' नेते छुपा पाठिंबा देतील.

अवघ्या साडे-तीनशे वर्षांपूर्वीची सुप्रसिद्ध लढाई जिथे झाली त्या खिंडीची निश्चिती होत नाही, म्ह्णजे कमाल आहे!

मग तब्बल अडीच हजार वर्षांपूर्वी घडलेल्या लढाईचा तपशील, मॅरेथॉन ह्या युद्धस्थाना पासून ते अथेन्सपर्यंत घावत जाऊन कळवणारा फिडिपिडिस हा सैनिक, नक्की कुठून कुठपर्यंत धावला आणि कुठल्या मार्गाने धावला, हे अगदी काटेखोरपणे (अंदाजपंचे नव्हे) शोधून, ते अंतर ४२ किमी आणि १९५ मीटर आहे, हे ठरवणार्‍या ऑलिंपिक समितीला शिसादंडवत!

मस्त चर्चा चालली आहे.

दरवर्षी धोधो पडणारा पाऊस, कोसळणार्‍या कड्या-कपारी, भूस्खलन, इत्यादीने गेल्या ३५०+ वर्षांमध्ये सह्याद्रीच्या डोंगरदर्‍यांमध्ये होणार्‍या बदलांचा या चर्चेत अभ्यास/समावेश करणे जरूर आहे असे वाटते.

विशेषतः; एकट्या-दुकट्याने (किंवा मूठभर मावळ्यांच्या मदतीने) जी खिंड यशस्वीपणे लढवली गेली, व जिला बाजूने ओलांडून मूठभर मावळ्यांच्या पिछाडीवरून हल्ला करणे शक्य झाले नाही; अशी खिंड खूप चिंचोळी असली पाहिजे आणि तिच्या दोन्ही बाजूचे कडे खूप उंच असले पाहिजेत. ३५०+ वर्षांच्या पावसाच्या पाण्याच्या ओहोळाने आणि/किंवा एखाद-दुसर्‍या भूस्खलनाने अश्या खिंडीचे आजचे स्वरूप पार बदलून गेलेले असल्यास आश्चर्य नाही. कोणी सांगावे, ती जागा फार मोठी नसल्याने, आतापर्यंत दोन्ही बाजूंचे कडे खिंडीत कोसळून ती सपाट/उथळ झाली असण्याची किंवा एका बाजूचा कडा खचून गेल्याने केवळ एकाच कड्याच्या स्वरूपात शिल्लक राहिलेली असण्याचीही शक्यता आहे. भूशास्त्राची जाण असलेले अजून काही शक्यता सांगू शकतील. पण, केवळ आजच्या भूभागाच्या परिस्थितीवरून अचूक अंदाज बांधणे शक्य होणार नाही, हे नक्की.

त्या वेळेच्या काही विश्वासू लेखी नोंदी असत्या तर त्यातले पुरावे ग्राह्य घरता आले असते. मात्र, सद्या उपलब्ध असलेले लेखी/वाच्य पुरावे केवळ पोवाडे, इत्यादींसारख्या लोकवांङ्मयातले असल्याने त्यांच्या अचूकतेवर आणि विश्वासूपणावर प्रश्नचिन्ह आहे.

पण, एकंदरीत चर्चा रोचक आहे आणि वाचायला मजा येत आहे.

वाचायला मजा आली. खरी पावन खिंड शोधायची आहे अशा दृष्टीने कोणी पुन्हा या मार्गाने जातील का?

धाग्याची कल्पना रोचक आहे.

वेळे अभावी प्रतिसाद देता आला नाही. आज सविस्तर लिहीतो. शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यात काही जीवावर बेतणारे प्रसंग आले त्यात हा एक. यावर अत्यंत बारकाईने विचार केला पाहिजे. हि घटना १३ जुलै १६६० ची. याआधी महाराजांनी केलेल्या युध्दाचा विचार केला तर काही महत्वाच्या गोष्टी लक्षात घेतल्या पाहिजेत.
१) सुरवातीच्या काळात सैन्यबळ कमी असल्यामुळे शिवाजी महाराजांनी समोरासमोरच्या थेट लढाया टाळळेल्या दिसतात.
२ ) महाराजांच्या सगळ्यात मोठा गुण म्हणजे "नियोजन".रोहिड्यावर हल्ला करुन बांदलांचा पराभव किंवा जावळीवर हल्ला करुन चंद्रराव मोरेचा पराभव, फत्तेखानाविरुध्द तर चक्क आदिलशहाच्या मालकीच्या किल्ल्यावरुन आदिलशहाच्या सरदारचा केलेला पराभव किंवा या सगळ्यांचा कळसाध्याय म्हणजे वाईचा सुभेदार असलेल्या अफझलखानाचा वाई परिसरात केलेला पराभव आणि त्यानंतर लगेच आदिलशाही परिसरात मारलेली मुसंडी आणि बराचसा मुलुख ताब्यात घेणे.
हे सर्व कमी सैन्यबळ असताना शक्य झाले ते उत्कृष्ट नियोजनाने.
आता येउ या पन्हाळगडावरुन सुटका प्रकरणाकडे. पन्हाळा परिसरात पडणार्‍या धुंवाधार पावसाने कंटाळून सिध्दी जोहर निघून जाईल हा अंदाज चुकला. त्याच वेळी स्वराज्यावर शाहिस्तेखान चालून आला होता. तेव्हा येणकेण मार्गे पन्हाळ्यावरुन सुटणे गरजेचे होते. जेव्हा हि सुटकेची योजना नक्की झाली त्यावेळी अनेक पर्यायांचा नक्कीच विचार झाला असेल. एकतर त्यावेळी पावनगड नव्हता, त्याच्यावर ताबा मिळवण्याचा सिध्दी प्रयत्न करीत होता. तो या टेकडीवर आला असता तर पन्हाळगडाची कमकुवत बाजु म्हणजे काली बुरुजाकडील बाजु अडचणीत आली असती. त्यात राजापुरकर ईंग्रजांनी केलेली लांब पल्ल्यांच्या तोफांची मदत. तेव्हा सुटकेचे प्रयत्न लवकर करणे गरजेचे होते.

पन्हाळा परिसराचा नकाशा विचारात घेतल्यासा बाकी सर्व परिसर सपाट मैदानी आहे. फक्त पश्चिम बाजुला पन्हाळ्याचा डोंगर मसाई पठाराला जोडला गेला आहे. सहाजिकच या भौगोलिक रचनेमुळे इथेच पहार्‍याची मेट बसवने सिध्दीच्या सैन्याला अवघड गेले असणार आणि ईथेच पहारे कमजोर असणार. महाराजांनी सुटकेपुर्वी या गोष्टीचा विचार नक्की केला असणार. शिवाय पन्हाळ्यावरुन बाहेर पडल्यानंतर कुठे जायचे हे महत्वाचे होते. कारण पन्हाळ्याला जवळचे दोनच बलदंड किल्ले स्वराज्यात होते. एक रांगणा, पण तो खुपच लांब होता ( मराठ्यांचा ईतिहासकार ग्रँट डफ लिहीतो, महाराज सुटून रांगण्यावर गेले, मात्र ते चु़कीचे आहे. ) उरला दुसरा किल्ला विशाळगड, पण यालाही जसवंतराव पालवणीकर व सुर्यराव सुर्वे यांनी वेढा दिला होता. सहाजिकच पन्हाळ्यावरुन नुसती सुटका होउन चालणार नव्हते तर वाटेत येणार्‍या सर्व संकंटाचा विचार करणे गरजेचे होते.
आता नियोजनात अत्यंत निष्णात असणार्‍या शिवाजी महाराजांनी काय केले ते पाहू.
१ ) तहाची बोलणी करुन सिध्दीला व सतत पावसाच्या मार्‍याने कंटाळलेल्या त्याच्या सैन्याला गाफील ठेवले.
२) मसाईच्या पठार व पन्हाळा हे जोडणार्‍या मार्गाचा वापर केला. मुख्य छावणीपासून हा मार्ग लांबचा असल्याने हि खबर सिध्दीला शक्य तितक्या उशीरा मिळाली असती. शिवाय या भागात पहाराही कमी असावा.
३) मुख्य म्हणजे चुकून सिध्दीच्या सैन्याला महाराज सुटलेत याची कुणकुण लागली असती तर त्याचा कालपव्यव व्हावा यासाठी सध्याच्या भाषेत "प्लॅन बी" म्हणतात तसे शिवा काशिदची योजना केली होती. जर त्यादिवशी सिध्दीच्या सैन्याला खबर लागली नसती तर कदाचित शिवा काशिदला बलिदान करायला लागले नसते. माझ्या मते शिवा काशिदची पालखी मुध्दाम डोंगरधारेवरुन उतरवून पुर्वेच्या दिशेने म्हणजे ज्योतिबाच्या डोंगराच्या दिशेने पाठवली असावी. सहाजिकच सैन्याचा भर हि पालखी शोधण्याच्या नादात चुकीच्या दिशेने तपास व्हावा हा हेतु साध्य होईल. शिवा काशिदने शक्य तितके बोलण्यात गुंतवून सिध्दीचा वेळ खायचा असे ठरले असावे. शिवा त्यात बर्‍यापैकी यशस्वी झालाही, मात्र अफझलखानाचा मुलगा फाझलखानही या वेढ्यात होता, त्याने प्रतापगड युध्दाच्या वेळी शिवाजी महाराजांना पाहिलेले होते. सहाजिकच सिध्दीचा फार वेळ वाया गेला नाही आणि त्याने मसुदला पुन्हा पाठलागावर पाठविले. पण एकुणच या प्रकारामुळे सिद्दीच्या सैन्यात गोंधळ उडाला असावा.
४ ) हे सर्व अंमलात आणण्यापुर्वी कदाचित महाराजांनी हेराकरवी या मार्गाची नक्की पहाणी केली असणार. वाट नेमकी कशी आहे, पर्यायी वाटा किती आहेत, किती वेळ लागु शकतो, विशाळगडापशी आदिलशाही सैन्य किती आहे याची खडानखडा माहिती घेतली असणारच हा माझा अंदाज.
५ ) जेव्हा मसाईचे पठार ओलांडून पुढची वाटचाल सुरू झाली तेव्हा ती रूळलेल्या वाटेवरूनच असेल असा माझा अंदाज. एकतर प्रत्येकक्षण मोलाचा होता, तेव्हा नेहमीची रुळवाट सोडून या प्रदेशातील घनदाट जंगलातून प्रवास करणे म्हणजे वेळ वाया घालवणेच ठरले असते. एकतर मुसळधार पाउस आणि शत्रु मागावर असताना , जिथे प्रत्येक सेंकद महत्वाचा तिथे राजे जंगलमार्गे गेले नसावेत हे नक्की. हा परिसर मी स्वतः पाहिलाय आणि धाग्यामधे लिहील्या प्रमाणे आंबेवाडीनंतर जंगलाचा पट्टा लागतो. इथे परिस्थिती अशी आहे कि कित्येक वेळा स्थानिक वाटाडे चुकलेत. तेव्हा शिवाजी महाराज हे रुळलेल्या मार्गेच गेले असावेत.

६ ) यानंतर आपण येतो पांढरपाण्याच्या सपाटीवर. इथेच कासारी धरणामुळे विस्थापित झालेल्यांचे गाव "भाततळी" आहे. या गावाजवळच तथाकथित पावनखिंड दाखवली जाते. हि नक्की कोणी शोधून काढली ते मला माहिती नाही, पण बहुधा पन्हाळास्थित श्री. मु.गो. गुळवणी गुरुजी यांनी संशोधीत केली असावी. त्यांच्या माहितीचा आधार घेउन सुप्रसिध्द साहित्यिक आणि दुर्गपंडीत श्री. गो.नि.दांडेकर आणि बाबासाहेब पुरंदरे यांनी हि जागा प्रकाशात आणली. मुळात हि जागा म्हणजे कासारी नदीचा उगम आहे, याठिकाणी उतरणेही अवघड आहे. आता शिड्या बसविल्या असल्या तरी पुर्वी झाडाच्या मुळीला धरुन उतरायला लागायचे. तेव्हा या जागेला पावनखिंड म्हणण्यात फारसे तथ्य नाही.मात्र या आधीच एतिहासिक फरसबंदी मार्ग लागतो, तेव्हा वाट याच्या जवळून असावी.
७ ) जेव्हा महाराज पहाटे पांढरपाण्याला पोहचले तेव्हा शत्रु जवळ पोहचल्याचे लक्षात आले. त्यामुळे निर्णय घ्यायला वेळ नव्हता, युध्दाला सोयीची जागा निवडता येण्यासारखी परिस्थिती नव्हती. शिवाय विशाळगडावर जायचे तर जसवंतराव पालवणीकर व सुर्यराव सुर्वे यांच्याशी युध्द करायचे होते. तेव्हा अर्धे सैन्य म्हणजे साडे तिनशे मावळे घेउन महाराज पुढे गेले आणि केवळ साडे तीनशे मावळ्यांबरोबर वाट अडवून बाजीप्रभु उभे राहिले. आता हि जागा किमान पर्यायी मार्ग नसलेली पाहिजे. शिवाय महाराज गडावर पोहचलेत याची खुण म्हणून तोफेची इशारत दिली जाणार होती. म्हणजे आषाढाच्या महामुर पावसात देखील तोफेचा आवाज एकू आला पाहिजे ईतकी विशाळगडाजवळ पाहिजे होती. लक्षात घ्या विशाळगडाला जवळपास ३०० अंशात सभोवती कडे आहेत. सध्या जिथे बसथांबा आहे तिथेच सपाटी आहे. म्हणजे गडावर ज्या थोड्या तोफा आहेत त्या याच बाजुला असणार आणि फार अंतरावर मारा करायचा नसल्याने त्या मुलुखमैदान किंवा कलालबांगडी इतक्या शक्तिशाली नक्की नसणार . याचा अर्थ या तोफांचा आवाज पावसातूनही एकु जाईल इतक्या जवळ पावनखिंड असणे आवश्यक आहे. म्हणून माझ्यामते हि जागा गजापुर या जुन्या गावाजवळच कुठेतरी असणार. गजापुर हे प्राचीन गाव आहे. औरंगजेब जेव्हा विशाळगड घ्यायला आला होता, तेव्हा त्याची छावणी या परिसरात पडली होती याचे उल्लेख आहेत.शिवाय गजापुर गावाला येण्याआधी सिध्दीच्या सैन्याला आषाढाच्या पुराने वहाणारी कासारी नदी ओलांडावी लागणार होती. ( शिवाजी राजांच्या सैन्याने हि नदी कशी ओलांडली याचे मलाही कुतुहल आहे)
गजापुरचे स्वातंत्र्य सैनिक श्री. गणपतराव सिनकर हे विनंती केल्यास गजापुरजवळची एक जागा दाखवायचे हे मला श्री. प्र.के.घाणेकर यांनी सांगितले होते. या जागेचा शोध घ्यायला हवा.

दुर्गविहारी,

श्री. गणपतराव सिनकर हे विनंती केल्यास गजापुरजवळची एक जागा दाखवायचे हे मला श्री. प्र.के.घाणेकर यांनी सांगितले होते. या जागेचा शोध घ्यायला हवा.

सहमत आहे. गणपतरावांची जागा बघायला आवडेल.

एक शंका आहे. बाजीप्रभूंनी झुलवत मसूदला कासारी नदीमुखापाशी आणला असेल काय? शिवाजी आपल्यासोबत आहे असं खोटं सोंग आणण्यात बाजीप्रभू यशस्वी झाले असावेत काय? महाराज वेगळ्याच वाटेने विशाळगडावर सटकले असतील मग. ही शक्यता कितपत व्यवहार्य आहे?

आ.न.,
-गा.पै.