नकारात्मक प्रचाराचे प्रकार आणि मर्यादा, विरोधाभास, व्यक्तिगत हल्ले, व्यक्तिगत आरोप, व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष

निर्णय घेणार्‍यास कोणत्याही गोष्टीबाबत यथायोग्य निर्णय घेण्या करता; सामर्थ्य (Strengths) , दुर्बलता (Weaknessess), संधी (Opportunities) आणि जोखीम (Threats) यांबाबत पूर्ण विश्वासार्ह माहिती असणे गरजेचे असतेच.

त्या उलट (प्रचार) मार्केटींग करणारी मंडळी स्वतःच्या क्षमता आणि प्लस पॉईंट अधोरेखीत करताना, स्वत:च्याच जोखीम आणि दुर्बलता या मर्यादा ग्राहकास सांगण्याचे टाळतात. काही जोखीम आणि मर्यादा यांच्या सकारात्मक बाजू सुद्धा असू शकतात अथवा त्या तुलनेत संधी आणि सामर्थ्य उजवे असू शकते की ज्यामुळे ग्राहक जोखीम जाणीवपुर्वक स्विकारण्यास तयार होतो. प्रचारक सक्षम असेल तर जोखीम आणि मर्यादांची उजवी बाजू मांडून अथवा जाणीवपुर्वक जोखीमी बद्दल ग्राहकाची संमती मिळवू शकतो. जर स्पर्धा असेल तर स्पर्धका पेक्षा प्रचारकास स्वतःकडील क्षमता, संधी ग्राहकाकरता अधिक योग्य कशा आहेत हे दर्शवावयाचे असते.

स्पर्धक स्वतःच्या दुर्बलता, जोखीम आणि मर्यादा स्वतः सांगत नसेल, तर त्याचा स्पर्धक स्वतःत त्या दुर्बलता, जोखीम आणि मर्यादा नसतील तर त्यांचा निर्देश करण्याची शक्यता असते. इथे उद्देश स्पर्धकापेक्षा आपल्याकडे अधिक काय आहे, आपण वेगळे कसे आहोत हे दाखवण्याचा असतो.

अर्थात आपल्या विरोधकांच्या दुर्बलता, जोखीम आणि मर्यादा दाखवणे हिच मोठी जोखीमीची गोष्ट असते, श्रोता अथवा ग्राहक तुम्ही स्वतःला चांगले सिद्ध करण्यासाठी, स्वत:च्या फायद्या साठी विरोधकांची बदनामी करून दिशाभूल करण्याचा प्रयत्न करत आहात असा ग्रह करून घेऊ शकतो. स्वतःला चांगले सिद्ध करण्यासाठी, स्वत:च्या फायद्या साठी विरोधकांची बदनामीचे तंत्र नकारात्मक मार्केटींग म्हणून ओळखले जाते. आणि म्हणून मार्केतींग क्षेत्रातील तज्ञ नकारात्मक मार्केटींग करण्यापासून स्वतःस वाचवण्याचा सल्ला प्रचारकास देत असतात कारण विरोधकाचे नुकसान करावे म्हणून आखलेला व्यूहाचा रिझल्ट अनपेक्षीत म्हणजे अपेक्षेच्या विरुद्ध असू शकतो.

'अबकड' गोष्टीत आमचा स्पर्धक उणा आहे हे थेट न म्हणता, स्पर्धकाचे नावच न घेता (अनुल्लेखीत ठेऊन) आमच्या स्पर्धकांपेक्षा 'अबकड' गोष्टीत आम्ही उजवे आहोत हे म्हणणे अधिक सेफ असते.

कदाचित नकारात्मक मार्केटींग टाळण्याचे पथ्य पाळणे सांगण्यास सोपे तेवढे वृत्तीत बाणवणे सोपे नसावे. त्यामुळे स्पर्धकावर थेट हल्ले करून बहुतांश प्रचारक या मुद्द्यावर घसरताना आढळतात. (राजकारणात यातला एक उपप्रकार आढळून येतो तो म्हणजे बातमीत झळकण्या करता जाणीवपुर्वक कुत्र्याला चावण्याचा, पण पुन्हा पुन्हा कुत्र्यांना चावणार्‍यांना वाचक पर्यायाने प्रसिद्धी माध्यमे माणूस समजेनाशी होतात) इथे भिती ते श्रोत्यांना अथवा ग्राहकांना फसवताहेत याची नव्हे, स्वत:स फसवत आहेत याची असू शकते.

ज्यांना मार्केटींगची सकारात्मक तंत्रांचे कौशल्य व्यवस्थीत नसते माहित नाहीत नसते ते अजून एक रिस्की नकारात्मक तंत्र अवलंबतात त्यांना ३ C ( Convince, Corrupt, Confuse) संबोधतात . म्हणजे श्रोत्याला पटवा, पटत नसेल तर खाऊ घाला, खातही नसेल तर कन्फ्युज करा. पण असे नकारात्मक तंत्र वापरणार्‍याचा स्पर्धक कन्व्हीन्स करण्याच्या तंत्रात व्यवस्थीत वाकबगार आणि स्वतःच्या ध्येयाशी प्रामाणिक असेल तर विरोधकाच्या Corrupt, Confuse या तंत्रांना पुरुन उरु शकतो.

नकारात्मक मार्केटींग करताना जी दोन महत्वाची तंत्रे वापरली जातात त्यात एक विरोधाभास दाखवण्याचा प्रयत्न असतो. एकुण हे प्रकरण 'हळक्षज्ञ' चूक मी केली आहे तर माझ्या विरोधकानेही केली आहे. भ्रष्टाचाराचा आरोप माझ्या पक्ष प्रतिनिधीवर असेल तर तो तुमच्या पक्ष प्रतिनिधीवर पण आहे. हे तंत्र तुम्ही स्वतः उजवे कसे आहात हे सांगत नाही तर स्पर्धक सुद्धा कसा डावा आहे हे सांगत असतं. इथे श्रोत्याला Confuse करण्याचा उद्देश असू शकतो पण हे तंत्र केवळ तात्कालीक फायदा देऊ शकते. श्रोत्याचा अंतीम निर्णय तुमच्यात काय उजव आहे हे आणि ते श्रोत्याला स्वतःकरता उपयूक्त वाटत का यावरच अवलंबून असतो.

व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष

मुळ युक्तिवादास बगल देऊन, युक्तिवाद करणाऱ्या व्यक्तिस नकारात्मक लक्ष्य बनवण्याच्या उद्देशाने अथवा अप्रस्तुत विषयाकडे लक्ष वळवण्यारा, अप्रस्तुत मुद्दा उपस्थित करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या तर्कदोषास(तार्कीक उणीवेस) व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष अथवा व्यक्तियुक्ती[१] अथवा Ad hominem असे म्हणतात.यास अप्रस्तुत अथवा अनौपचारिक तर्कदोष असेही समजले जाते.

मराठी विश्वकोशातील लेखक मे. पुं.रेगे ह्यांच्या मतानुसार 'विरोधकाच्या मतांचे खंडन न करता त्याच्या स्वभावावर किंवा वर्तनावर टीका करण्यात आलेली असते; विशेषतः विरोधकाचे वर्तन त्याने प्रतिपादन केलेल्या मतांविरुद्ध आहे असे दाखवून देण्यात आले असते. उदा., दारूबंदी असावी ह्या मतांवर टीका करताना दारूबंदीचे पुरस्कर्ते स्वतः दारू पीत असतात हे दाखवून देणे.'[२]

*व्यक्तिगत हल्ले आणि व्यक्तिगत आरोप व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष

व्यक्तिगत आरोप व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष ("व्यक्तिगत आरोप " अथवा "व्यक्तिगत हल्ला") सहसा विरोधकांचा युक्तीवाद अग्राह्य ठरावा या उद्देशाने विरोधकाच्या दाव्यांवर हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला जातो; यात विरोधकाच्या युक्तिवादाशी संबंधीत नसलेल्या कृती अथवा विरोधकाच्या चारीत्र्यातील खऱ्या (पण सदहुर युक्तिवादाशी संबंधीत नसलेल्या) उणीवांकडे लक्ष वेधणे याचा आंतर्भाव केला जातो.

एखाद्या व्यक्तिच्या समर्थ युक्तिवादाची तुलना त्या व्यक्तिच्या चारीत्र्यविषयक इतर गुणांशी, अथवा संबंध नसलेल्या कृतीशी करणे हा एक तर्कदोष असतो. युक्तीवादच अस्तीत्वात नसेल तर केवळ verbal abuse , however,व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष अथवा कोणत्याही प्रकारचा तर्कदोष म्हणवला जाऊ शकत नाही.[३]
उदाहरणे

" महापौरपदाच्या उमेदवाराचा विभागीकरण विषयक प्रस्ताव हास्यास्पद आहे. २००३ मध्ये त्यांच्यावर करचुकवेगिरीचे आरोप झाले होते."
" तू एवढा काय दिडशहाणा लागून गेला आहेस की इश्वराचे अस्तीत्वसुद्धा नाकारू शकतोस ? तुझे शालेय शिक्षण सुद्धा अजून पूर्ण झालेले नाही."
"डॉ.स्मीथ एवढे नावाजलेले हृदयरोग तज्ञ आहेत, तरीही त्यांना जुगार खेळण्याच्या कारणावरून अटक का केली गेली?"
"तुमचे फॅशन बद्दलचे मत अवैध आहे ;कारण तुम्हाला साधी नवे बूट घेणे देखील परवडत नाही."
"सरकारच्या आर्थीक स्थितीवर मत मांडावयास मोहन आहे तरी कोण? त्याला स्वत:ला साधी नौकरी सुद्धा नाही!"

व्यक्तिगत हल्ल्याचा तर्कदोषाची नालस्ती(तोंडी बदनामी करणे) किंवा बदनामी शी गल्लत करू नये. नालस्ती(तोंडी बदनामी करणे) किंवा बदनामी मध्ये खोटेपणाचा उपयोग करून character attacks केला जातो, पण उद्देश समर्थ युक्तिवादास कमी लेखणे असतोच असे नाही.
तुम्ही सुद्धा (Tu quoque) व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष

युक्तिवाद करणाऱ्या व्यक्तिचे बोलणे अथवा कृती स्वतःच्याच युक्तिवादाच्या विसंगत असल्याचा दावा करून मुळ युक्तिवाद नाकारण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे तुम्ही स्वतःसुद्धा व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष ठरतो.[Ad hominem tu quoque (literally: " तुम्ही स्वतःसुद्धा ") ] .

In particular, if Source A criticizes the actions of Source B, a tu quoque response is that Source A has acted in the same way. This argument is fallacious because it does not disprove the argument; if the premise is true then Source A may be a hypocrite, but this does not make the statement less credible from a logical perspective. Indeed, Source A may be in a position to provide personal testimony to support the argument.

उदाहरणार्थ, वडील आपल्या मुलास मोठेपणी पश्चाताप करावा लागू नये म्हणून धूम्रपान चालू न करण्या बाबत सांगू शकतात, पण मुलगा आपल्या वडीलांना स्वतःच धूम्रपान करतात त्याचे काय ? म्हणून वडलांच्या धूम्रपानाकडे लक्ष वेधू शकतो.पण यामुळे मुलगाही म्हातारा झाल्यावर स्वतःच्या धूम्रपानाबद्दल पश्चाताप करू शकतो ही वस्तुस्थिती बदलणार नाही.

a father may tell his son not to start smoking as he will regret it when he is older, and the son may point out that his father is or was a smoker. This does not alter the fact that his son may regret smoking when he is older.

(बेटा पिता से) "आप मुझे क्यों कहते रहते हैं कि सिगरेट पीना मेरे लिए बुरा है। आप ख़ुद भी तो पीते हैं।"
(नेता संसद में) "विपक्ष दल जो हमें भ्रष्ट कहता है वह ग़लत है। सच तो यह है कि जब वे सत्ता में थे तो उन्होंने बहुत पैसे खाए।"

*सहचर्य-दोष व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष

सहचर्य-दोष तर्कदोष हा काही वेळा व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोषाचा भाग होऊन समोर येतो.

युक्तिवाद करणाऱ्याच्या दृष्टीकोनात आणि युक्तिवादाच्या समर्थकात साम्य असल्यास स्रोताच्या मुळावर हल्ला चढवणारा युक्तिवाद केला जातो..[४]

This form of the argument is as follows:

स्रोत Sचा दावा C आहे.
गट G चा दावा सुद्धा Cच आहे. , जो सध्या recipient कडून नकारात्मक पणे पाहीला जातो आहे.
म्हणून ,सध्या नकारात्मक प्रतिमा असलेल्या G गटाचा दावा C, स्रोत S च्या C दाव्याशी जूळत असल्यामुळे स्रोत S ची प्रतिमासुद्धा नकारात्मक ठरवणे.

*परिस्थितिक व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष

यह किसी की परिस्थितियों के आधार पर उसके तर्क तोड़ने की कोशिश होता है। इसमें कहा जाता है कि बोलने वाला अपने परिस्थितियों की वजह से कोई तर्क दे रहा है। यह एक मिथ्या तर्क है क्योंकि किसी का अपनी परिस्थितिवश कोई तर्क देना चाहना उस तर्क को ग़लत नहीं साबित करता:[५]

"तुम तो यह कहोगे ही कि महाराष्ट्र में स्त्रियों का आदर होता है। स्वयं मराठी जो ठहरे।"
"तुम लखनऊ के हो न, इसीलिए तो अवधी खाने कि बढ़ाई करते नहीं थकते।"

संदर्भ : व्यक्तिलक्ष्य तर्कदोष. (२०१३, जुलै १०). विकिपीडिया, एक मुक्त ज्ञानकोश. Retrieved १०:०९, एप्रिल १३, २०१४ from http://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0....

तर्कदोष असणार्‍या स्थितीत स्पर्धकांने आपल्या स्पर्धकाच्या मांडणीतील मुद्द्यांपेक्षा तर्कदोषाच्या तंत्राकडे श्रोत्याचे लक्ष वेधणे अधिक इफेक्टीव्ह समजले जाते.

निवडणूकींच्या काळात नकारात्मक मार्केटींगचे आणि व्यक्तीलक्ष तर्कदोषांची खुपसारी उदाहरणे तुमच्या ऐकण्यात पाहण्यात येत असणार. त्या व्यक्ती आणि पक्षांचे नाव घेऊन तुम्ही लक्षवेधलेत तर हकनाक वादविवादात गुरफटून जाल इथे आपल्याला नकारात्मक तंत्राकडे लक्ष वेधायचे आहे. अबकड पक्षाचे हळक्षज्ञराव यरलवच्या बाबतीत असे म्हणाले आणि तर्कदोषाच्या विवेचना सहीत अशी सूचक नावे लावून प्रत्यक्ष अनुभवलेली उदाहरणे आपणा सर्वांकडून हवी आहेत.

चांगली उदाहरणे मराठी विकिपीडियाच्या लेखात वापरली जाणार असल्यामुळे आपले याधाग्यावरील लेखन प्रताधिकार मुक्त समजले जाईल. अनुषंगिक सोडून इतर विषयांतरे टाळण्याकरीता आणि चर्चेतील सहभागाकरीता धन्यवाद