हवामान खात्याचा अंदाज ?

हवीत कशाला असली (हवामान खाती वगैरे) थेरं? आमचे पूर्वज जेंव्हा असली खाती नव्हती तेंव्हा देखील सुखाने शेती करत आणि नद्या दुथडी भरून वाहू शकत, कारण ...

आपण केवळ ब्रिटीशकालीन कायदेच अजून वापरतो असे नाही तर त्यावेळच्या पध्दती देखील तशाच ठेवल्या आहेत. त्यातील एक म्हणजे हवामानाचा अंदाज.. आपण आजमितीस वापरत असलेली पद्धत ही १९२० सालापासूनची आहे.

मात्र आता मोदी-सरकारने ६० मिलियन्स $$ चा महासंगणक घेण्याचे ठरवले आहे. तो २०१७ मधे वापरात येईल. त्यात ३-डायमेन्शनल मॉडेलिंगचा वापर करून अमेरीकेत ज्या पद्धतीने हवामानाचे अंदाज वर्तवण्यात येतात तसे वर्तवले जातील. याचे अनेक फायदे आहेत. एक प्रमुख फायदा म्हणजे शेतकर्‍यांना रोपे कधि पेरावीत याबद्द्ल अचूक माहिती समजू शकेल.
$60 Million Supercomputer To Predict

लेखातील प्रश्नाशी सहमत आहे.

:(

लेखातील भावनांशी सहमत असलो तरी भारतीय उपखंडात पडणार्‍या मोसमी वार्‍यांपासूनच्या पावसावर परिणाम करणारे असंख्य घटक असतात. ते कोणते व किती हे अजूनही पूर्णपणे समजलेले नाहीये.

ऊर्वरीत प्रतिसाद नंतर.....

पावसाच्या बाबतित इतके अगणित आणि आतापर्यंत कोणालाही पूर्णपणे न समजलेले चल घटक (व्हेरिएबल्स) आहेत की त्याचा काही तासांच्या अगोदपर्यंत नक्की अंदाज वर्तविणे जगभरच कठीण आहे. त्यातल्या त्यात उपग्रहांनी पाठविलेल्या चित्रांवरून व समुद्रात बसविलेल्या सेंसर्सवरून बर्‍यापैकी अंदाज बांधता येतो. पण तरीही (अ) समुद्रावरचा वारा कधी दिशा बदलेल, (आ) एखादे वादळ कधी सुरू होईल आणि (इ) त्यामुळे ढग कुठे वाहून नेले जातील, यांचे फार काळ अगोदर अंदाज बांधणे बरेच कठीण असते. हजारो व्हेरिएबल्स वापरून केवळ जागोजागचे सेंसर्स व उपग्रहांची मदत असलेला सुपरकाँप्युटरच बर्‍यापैकी (पण नेहमीच अचूक नव्हे) अंदाज बांधू शकतो. म्हणुनच, अगदी पाश्चिमात्य देशांतही, अगोदर ठरवलेली दिशा सोडून वादळ दुसरीकडे वळले आणि वेगळ्याच ठिकाणी किनारपट्टीवर उतरले अश्या बातम्या नेहमीच्याच आहेत. फक्त त्या आपण नेहमीच जवळून पाहत नाही, इतकेच.

नुकतेच अनुभवलेले उदाहरण म्हणजे ३० मे ला अमेरिकेत मेमोरियल डे साजरा झाला. त्यानिमित्त जागोजागी प्रेक्षणीय संचलने केली जातात. त्यावेळी न्यु हेवन येथिल हवामानाच्या अंदाजात पाऊस पडण्याच्या शक्यतेचे आडाखे असे होते : ६ वाजता ४०%, ८ वाजता ६०% आणि ११ वाजता १००%. ते पाहून शहराच्या मेयरने ११ वाजता होणारे संचलन रद्द केले. प्रत्यक्षात सकाळी थोडासा पाऊस पडला, पण ११ वाजता मस्त सूर्य तळपत होता ! :)

(तरी मी आमच्या नातेवाईकांना सांगत होतो की आम्हाला संचलन बघायचे असल्याने पाऊस पडणार नाही. पण त्यावर त्यांनी विश्वास ठेवला नाही. आता बोला ! ;) )

वाचते आहे..

आत्ताच साम टीव्हीवर अ‍ॅग्रोवन कार्यक्रमात एका हवामान शास्त्रज्ञाची मुलाखत झाली . त्यानी सांगितल्याप्रमाणे प्रत्यक्ष पाऊस पडणे अनेक घटकांवर अवलम्बून असते. त्यापैकी महत्त्वाचा घटक म्हणजे अरबी ,हिन्दी आणि बंगालच्या समुद्राचे तापमान व भारतीय उपखन्डातील जमिनीवरील हवेचा दाब . यावर्षी मोसमी वार्यावर विपरीत परिणाम करणारे घटक फारसे प्रभावशाली नाहीत त्यामुळे वारे मॉन्सूनला अनुकूल आहेत , भारतीय उपखंडा तील हवेचा दाब देखील योग्य आहे परन्तु समुद्राच्या पाण्याचे तापमान कमी असल्याने त्याचा विपरीत परिणाम पावसावर झालेला आहे. पाण्याच्या कमी तापमानामुळे पुरेसे बाष्प बनण्यात अडचणी येत आहेत. हे तापमान पुढच्या काही दिवसात वाढेल अशी अपेक्षा आहे .

एकूणच कोकणात २३-२४ तारखेनन्तर आणि इतरत्र जुलै महिन्यात चांगला पाऊस अपेक्षित आहे

पहिले म्हणजे आपण भारतीय हवामान खाते कोणत्या प्रकारचे हवामान वर्तवीतअसते ते पाहुया :-भारतीय हवामान खाते हे ३ प्रकारचे हवामान अंदाज व्यक्त करीत असते.१) Now Casting Forecast - २४ तासांसाठी.२) Short Range Forecast - ७२ तासांसाठी.३) Mid Range Forecast - ४ ते १० दिवसांसाठी.४) Long Range Forecast - ३० दिवस ते पूर्ण हंगामासाठी.मान्सून कसा बनतो?मार्च, एप्रिल व मी महिन्यामध्ये उत्तरायण अगदी जोरात चालू असते तेव्हा उत्तर अटलांटिक सागर, हिंदी महासागर आणि मध्य पसिफिक महासागर या समुद्रांवर खूप गरम उन पडत असते त्यामुळे तिथली हवा खूप बाष्पमय झालेली असते. यालाच इंग्रजीत (Thermal Equator) असे म्हणतात. आणि अगदी याच वेळेस दक्षिण हिंदी महासागर आणि दक्षिण अरबी समुद्र यात कमी दाबाचे पट्टे साधारण मे महिन्याच्या मध्यावर तयार होऊ लागतात. हे कमी दाबाचे पट्टे हि बाष्पमय हवा स्वतःकडे खेचून घेतात. आणि त्यामुळे गरम हवा आणि थंड हवा याची सरमिसळ होऊन हा पट्टा अरबी समुद्रातून केरळ कडे सरकू लागतो आणि जोरदार वार्यांसह दक्षिण भारतात खूप पाउस पडतो. यालाच मान्सून असे म्हणतात.भारतीय हवामान खाते नेहेमी अंदाज वर्तविण्यात अपयशी का ठरते याची कारणे१) मान्सून चे अचूक वर्तमान करण्यासाठी खूप मोठ्या प्रमाणावर डेटा ची गरज असते. यामध्ये, उत्तर अटलांटिक सागर, हिंदी महासागर आणि मध्य पसिफिक महासागर यांच्या पाण्याचे तापमान, युरोप आणि आफ्रिकेचे जमिनीवरील तापमान, पसिफिक महासागराच्या उबदार प्रवाहांची घनता, आणि अटलांटिक आणि हिंदी महासागराच्या जवळ असलेला समुद्रावरील हवेचा दाब या आणि अशाच प्रकारच्या आणखी डेटा ची गरज असते. भारताकडे असलेली कमी उपग्रहांची संख्या आणि कमी प्रमाणात उपलब्ध असलेली उपकरणे यामुळे एवढा खोलात जाउन प्रत्येक वेळी त्यांना डेटा मिळत नाही.२) दुसरे कारण म्हणजे हा डेटा प्रोसेस करण्याची अत्युच्च क्षमता भारतीय कॉम्पुटर सिस्टीम मध्ये नाही. कारण Accuweather , skymet , आणि बाकी देश हा डेटा सांख्यिकीय दृष्टीने प्रोसेस करण्यासाठी उच्च प्रकारचे सुपरकॉम्पुटर्स आणि आधुनिक अल्गोरिदम्स वापरतात याउलट भारतात अजूनही २००० च्या काळातले जुनाट अल्गोरिदम्स वापरात आहेत, यामुळे आपल्याला काही मर्यादा आहेत.३) तिसरे कारण म्हणजे भारतातील बर्याच वेधशाळांमधली खूप महत्वाची पदे रिक्त आहेत. अर्थात आता याला बरीच कारणे असू शकतात जसे कि, हवामान खात्याला सरकार दरबारी योग्य ते महत्व नसणे. किवा शासकीय निधीची कमतरता असणे.४) चौथे महत्वाचे कारण म्हणजे भारताची भौगोलिक संरचना व याचे भौगोलिक स्थान - भारत हा उष्ण आणि बाष्पीय कटीबंधातला देश आहे कारण विषुव वृत्तीय रेषा भारताच्या ठीक मध्यातून जाते. असे असूनसुद्धा भारताच्या उत्तरेला हिमालयामुळे शीत वातावरण, वायव्य दिशेला राजस्थानच्या वाळवंटमुळे कोरडे वातावरण, पश्चिमेला सह्याद्री आणि समुद्राच्या सान्निध्यामुळे दमट वातावरण, ईशान्येला आल्हाददायक वातावरण असे आहे. त्यामुळे वेधशाळा त्यांच्या कुवतीनुसार जो डेटा गोळा करीत असतात त्यात अचूकपणाची कमी असते.त्यामुळे सध्या तरी उपग्रहांची संख्या वाढवणे, उच्च दर्जाची उपकरणे वापरणे, सुपर कॉम्पुटर्स वापरणे, वेधशाळांचे मनुष्यबळ वाढवणे, आणि सगळ्यात महत्वाचे शासकीय अनास्था दूर करून या सगळ्या गोष्टींसाठी योग्य तो निधी उपलब्ध करून देणे हेच उपाय होणे आवश्यक आहेत.

मला हवामान खात्यातल्या नोकरीचं खुप अप्रुप वाटतं ...

कुठलं टारगेट नसतं,

अंदाज खोटे ठरले तरी कोणी राजीनामा मागत नाही,

कोणतीही कार्रवाई नहीं..

विशेष म्हणजे कोणी सिरियसली घेतच नाही ..

विश्वम्भर भट म्हणायचे- पाप वाढलेंय हो पाप!
कसा पडेल पाऊस??? कितीही प्रगत उपकरणं घेऊन या तुमची, काही म्हणजे काही फरक पडायचा नाही.

असो! आम्ही बनवाबनवि केलि ती आमची परिस्थिती नव्हती म्हणून, तुम्ही(म्हणजे हे सरकारी लोक) का लोकांना बनवतायत कोण जाणे...

आमच्याकडे म्हणजे ह्युस्टनमध्ये पावसाचे अंदाज बर्यापैकी अचूक असतात. सकाळी अगदी अंग भाजणारे उन असले आणि वेधशाळेने ५०% पावसाचे भाकीत केले तर पाउस पडतोच पडतो. कितीतरी वेळा, "वेधशाळेने भाकीत केले आहे ना म्हणजे आपल्याला पडलेच पाहिजे" अश्या विचाराने पाउस पडत असावा. ह्यातील विनोदाचा भाग सोडला तरी वेधशाळेचे अंदाज ७५% जास्त बरोबर ठरतात.

कसा मांडावा याचा वस्तुपाठ म्हणून या धाग्याकडे पाहता येईल. रेशमी चिमटे काढत माहीती देण्यास उद्युक्त करणे खरेच कौशल्याचे काम आहे.त्यामुळेच अश्या धाग्याकडे वल्लींनी हजेरी लावली असावी असे आम्चे अनुमान आहे.

प्रा डॉ.नी अत्यंत ज्वलंत विषयाला वाचा फोडली आहे.

जर जुनीच कार्यपद्धती,आणि अत्यंत जुनाट(ब्रिटीशकालीन) उपकरणे असतील तर हवामान खात्याला सर्वस्वी दोष देणे योग्य नाही.(औंध रुग्णालयात एक अतिप्रगत विदेशी व महागडे उप्करण निव्वळ ते चालवू शकेल असा कुशल वैद्यकीय तंत्रज्ञ नसल्याने किमान २-३ वर्षे धूळ खात पडून होते अशी बातमी सकाळमध्ये दोन वर्षांपुर्वी वाचली आहे)
त्यावरून सरकारी अनागोंदी आणि हडेलहप्पीचा अंदाज येऊ शकतो.

लाल गरूड यांचे त्या खात्याबद्दलचे मत सर्वच सरकारी खात्यांना कमीजास्त लागू पडते अगदी रेल्वेलाही.

सरसकटीकरणास विरोध असलेला नाखु

ता.क. लेखक मजकुरांकडून अश्याच माहीतीपुर्ण धाग्यांबरोबरच जाज्व्यल्य लिखाणाचीही अपेक्षा आहे.

बिरुटेसर, तुमच्या बद्दल आदर ठेउन सुद्धा असहमत आहे असे म्हणावे लागते.

१. जगात सर्वत्रच लाँगटर्म हवामानाचा अंदाज चुकत असतो किंवा तो टेंटेटीव्ह असतो. पुढच्या १२ किंवा २४ तासाचा अंदाज बर्‍यापैकी जमतो. त्यात सुद्धा २४ तासाचा पुन्हा टेंटेटीव्ह असतो. युरोप आणि युके मधे सुद्धा हवामान अंदाजाची अशीच चेष्टा उडवली जात असते.

२. मान्सुन चा अंदाज हा खुपच भविष्यातला असल्यामुळे आणि मान्सुन साठी प्रचंड वेगवेगळे आणि काँफ्लिक्टींग पॅरॅमिटर असल्यामुळे ८-१० दिवस इकडे तिकडे होणे स्वाभाविक आहे.

३. गेल्या १०-२० वर्षात भारतात पण नविन तंत्रद्नान आणि पद्धती वापरल्या जातात. गोवारीकर आणि नंतर अनेक मॉडेल तयार झाली आहेत. १९२० सारखेच काम चालते असे म्हणणे पूर्ण चुक आहे.

मी म्ह्णीन गेल्या खाही वर्षात मान्सुन चा अंदाज बर्‍यापैकी जमला आहे. पुढच्या २-३ दिवसात पाउस पडेल की नाही सांगणे अवघड असते.

वेधशाळा कायबी म्हणू दे, 20 जून शिवाय खर्या पावसाला सुरवात नाही.

हवामानखात्याच्या अगदी मे महिन्यापासून येणार्‍या बातम्यांवर लक्ष ठेवून आहे. त्यांनी दिलेले सगळेच अंदाज चूकताहेत. बाकी धाग्यावरील माहितीपूर्ण प्रतिसाद वाचनीय. नवीन माहिती मिळतेय.

हि लिंक पाहता भारतात कायम जुनीच स्टॅटिस्टिकल मॉडेल्स वापरली जातात हा आरोप काही पटण्यासारखा नाही , डॉक्टर वसंत गोवरीकरांनी ह्याच्या आधीचे मॉडेल 1988 मधे विकसित केले होते असे ही समजते , म्हणजे ब्रिटिशकालीन मॉडेल्स वगैरे वापरली जातात ह्यात काही तितकेसे तथ्य नसावे, उरतो प्रश्न संगणक क्षमतेचा तर त्या बाबत खालील माहिती कळली

Aaditya
Indian Institute of Tropical Meteorology, Pune, has a machine with a theoretical peak of 790.7 teraflop/s, called Aaditya, which is used for climate research and operational forecasting. It ranked 96th among the world's top 500 supercomputers June 2013 list.

तस्मात संगणक क्षमतेत सुद्धा भारतीय हवामान खाते हे अगदी हे आहे असे म्हणवत नाही मला तरी

सॅटिस्टिकल मॉडेलिंग बद्दल बॅट्याची मते वाचायला आवर्जून आवडतील आम्हाला.

वाचतोय
चांगली माहीती मिळत आहे. धागा विषय आवडला.

तिसरे कारण म्हणजे भारतातील बर्याच वेधशाळांमधली खूप महत्वाची पदे रिक्त आहेत.

-हेच खरं कारण असावं आडाखे चुकण्याचं.
शिवाय सातव्या आयोगात पगारवाढ झालीच नाही ( धागा पाहा ).सरकारी अधिकारी रुसले की काहीही होत नाही.पाऊसही पडत नाही.

@शाम भागवत

आपली Indian Regional Navigation Satellite System (IRNSS) अंतर्गत सात उपग्रहांची स्थापना झाली असून आता आपल्याला २४ तास मोठ्या प्रमाणात माहिती मिळावयास सुरवात होणार आहे.

अवांतर:
स्वातंत्र्य मिळाल्यावर आपण सर्वांनी ६५ वर्षे आपण धीर धरला आहे. तर आता काही महिन्यांचा धीर धरायला काय हरकत आहे?
:))

यातील Indian Regional Navigation Satellite System (IRNSS) मालिकेतील उपग्रह ६५० वर्ष धीर धरला तरी हवामान अंदाजास उपयोगी पडणार नाहित. IRNSS उपग्रह हे Navigation ( दिशादर्शनास ) उपयोगी पडणार आहेत. याचा अर्थ भारतीय उपखन्डात आपण नेमके कोठे उभे आहोत हे जाणण्यास परदेशी उपग्रह वापरात न आणता स्वदेशी उपग्रहाद्वारे आपण जाणु शकु.

प्रत्येक देश आपला उपग्रह या माहितीसाठी सोडेल असं होणार नाही दुसय्रांची माहिती घेण्यासाठी करार करतात बहुतेक.हेरगिरीसाठी मात्र आपलाच लागेल.

#अंदाज चुकण्याची बरीच कारणे आहेत ती खात्यालाही माहित असतात.
#मान्सुनचे तंत्र बिघडण्याचे मुख्य कारण :- पृथ्वीचे वेगवेगळे भाग असमतोल तापले की वारे वाहू लागतात आणि समुद्रावरून वारे इकडे जमिनीवर आले की ढगसुद्धा येऊन पाउस पाडतात.परंतू गेली काही वर्ष हा तापण्याचा असमतोलपणा नाहीसा होत चालला आहे.सर्व भाग सारखेच तापतात आणि वारे सुरू होत नाहीत.

आधी १९:४५ ही पाऊस सुरू होण्याची वेळ सांगितली होती. आता इथे पोस्ट करतोय तेवढ्यात त्यांनी २०:०० हे वेळ दिली .... पहा त्यांचासुद्धा केवळ 'अंदाज'च आहे

पाऊस पडण्यासाठी आवश्यक त्या वातावरण निर्मितीची गरज असते असे माझे मत आहे.

भरपूर वनश्री.

मातीची जागा सिमेंट / डांबरीकरणाने होत आहे.

पेट्रोल आणि डिझेलच्या गाड्यांचा वापर.

शेतजमिनीचे अशेतजमीनिमध्ये होणारे रुपांतर.

जमीनीमधील बोअरवेल्स ( कूपनलिका) चा प्रचंड पाण्याचा उपसा.

यावर प्रयत्न झाला तर पाऊस आल्याशिवाय राहणार नाही.

उपग्रहांकडून मिळालेली माहिती, सुपरकॉम्प्युटर्सची मदत, आधूनिक संशोधन यांद्वारे हवामानाचा वेध घेण्याबाबत संशोधन होत रहाणे गरजेचेच आहे त्याबद्दल किंचितही आक्षेप नाही. पण त्याच वेळी निसर्गातील बदल (पक्षी, प्राणी, कीटक, झाडे इत्यादींमधील वर्तणूकीतील बदल) आणि त्यावरुन मिळणारे पावसाचे, हवामानबदलाचे संकेत यांचाही अभ्यास स्वतंत्रपणे चालू रहावा. सरकारने या अभ्यासाकरिता स्वतंत्र विभाग , निधी उभारावा असे मला वाटते.
काही वर्षांपुर्वी मारुती चितमपल्लींचा मेघा छाये हा लेख तसेच २०१४ च्या पावसाबद्दलचे संकेत देणारा हा लेख अत्यंत वाचनीय आहे.

पाउस कमी का होतोय ..... खर सागुं ..... बेसुमार वृक्ष तोड व सर्वत्र झालेले पोल्युशन .. कार्,बाइक्स. बेसुमार संख्या वाढ्लेली . पुर्वी प्रदुशन फक्त मोठे कारखाने , स्टीम इंजिने हेच होते. आता पृथ्वी चा प्रतेक कोपरा प्रदुशन ने व्यापलाय. २०-२५ वर्षा आधी होणारा मुसळधार पाउस आता होत नाही.४ महिन्यात फक्११/२दिड महिनाच व तो ही झिम झिम .. . पन्नाशी-साठी तिल्यांना हा फरख जाणवत नक्किच असेल .

हाच तो लेख *मारुती चितमपल्ली* यांचा

त्यातून पावसा अभावी वाघिणीने गर्भपात करवून घेणे हे निरीक्षण तर अफाट आहे.

मुद्दाम वाचा ! ह्या माणसाने निसर्ग वाचला आहे !!!!

*पावसाळ्यापूर्वी...*

तब्बल चार दशकांचा काळ मी जंगलात घालवला. त्यामुळे स्वाभाविकपणे निसर्गाच्या इतक्या निकटतम सान्निध्यात वातावरणातील बदलांचे निसर्गातील विविध घटकांवर होणारे परिणाम अत्यंत जवळून अनुभवले. या अवलोकनातून अनेक आश्चर्यकारक गोष्टी उमगल्या.

जंगलातील मुक्कामात असंख्य वन्यजीव-पक्ष्यांच्या प्रजातींचे मी बारकाईने निरीक्षण केले. कोकणच्या समुद्रकिनाऱ्यावरील वास्तव्यात समुद्री पक्षी तसंच समुद्री जीवांच्या हालचालींचाही अभ्यास केला. त्यातूनही पावसाळ्यापूर्वीचे सृष्टीतील असंख्य आश्चर्यजनक बदल टिपता आले. शिवाय जंगलावरच ज्यांचे जीवन अवलंबून आहे अशा हजारो आदिवासी कुटुंबांना भेटलो, त्यांच्याबरोबर जंगलात राहिलो, त्यांचा विश्वास संपादन केला.

पशुपक्ष्यांप्रमाणेच आदिवासींनाही उपजतच निसर्गचक्रातील बदलांचे ज्ञान असते आणि ते ज्ञान ते सहसा कोणाला देत नाहीत, हे देखील पाहिले. परंतु अशी असंख्य निरीक्षणे मी स्वत:ही अनुभवली. टिपली. माझ्या पुस्तकांमध्ये त्यांचा सविस्तर उल्लेख आढळतो.

पावसाळ्यापूर्वी जंगलातील वातावरणातले अनोखे बदल मला देखील सूक्ष्म निरीक्षणानंतरच जाणवले... आकळले. पशुपक्ष्यांची अस्वस्थता, त्यांच्या हालचालींवरून येणाऱ्या पावसाच्या अंदाजाचे, तसंच दुष्काळाचे मिळणारे संकेत हे अत्यंत गूढ रहस्य आहे.

*या निरीक्षणांना आधुनिक संगणकयुगात अंधश्रद्धा म्हणून हिणवले जाऊ शकेल; परंतु निबीड अरण्यातील तसेच समुद्रकाठानजीकचे माझे अनुभव फार वेगळे आहेत. हवामान खात्यानेही या निरीक्षणांची नोंद घ्यावी एवढे ते महत्त्वाचे आहेत. पाऊस केव्हा येतो आणि केव्हा संपतो, हे आम्हाला सांगता येत नाही, असे हवामानतज्ज्ञ म्हणतात. परंतु अरण्यातल्या पशुपक्ष्यांना त्याचे पूर्वसंकेत खूप आधीच मिळतात, हेही तेवढेच खरे.*

साधारण दीड- दोन महिने आधीच पावसाळ्याची चाहूल लागण्यापूर्वी वन्यजीव आणि पक्ष्यांच्या पावसाळी संकेतांना सुरुवात होते. पक्ष्यांना सर्वप्रथम पावसाच्या संकेतांची चाहूल लागते. हे कालबद्ध नैसर्गिक चक्र आहे. पक्ष्यांना संभाव्य हवामानाचे, दुष्काळाचे, वातावरणातील बदलांचे अगदी अचूक संकेत मिळत असतात आणि त्यानुसार त्यांच्या दिनक्रमात बदल होत असतात.

पक्षी प्रजाती ही अत्यंत संवेदनशील आणि बदलत्या हवामानाशी स्वत:ला जुळवून घेणारी निसर्गाची आश्चर्यकारक निर्मिती आहे. अशा हजारो पक्ष्यांची निरीक्षणे, टिपणे माझ्या संग्रही आहेत. वर्षांनुवर्षे त्यांच्या हालचालींवर बारकाईने नजर ठेवली तेव्हा कुठे त्यांच्या दिनक्रमातील बदलांचे हे रहस्य उलगडले.

अशी रहस्ये एका दिवसात समजत नाहीत. नोकरीनिमित्ताने वर्षांनुवर्षे जंगलात राहिल्यामुळे मला त्यांचे आश्चर्यकारक विश्व समजून घेण्याची संधी मिळू शकली.

पावसाळा जवळ आल्याचे संकेत आफ्रिकेतून आलेले चातक पक्षी सर्वप्रथम देतात. जंगलातील वृक्षांची सळसळ सुरू होते. हवेचा जोर वाढतो. आकाशात ढग येण्याची चाहूल या पक्ष्यांना पूर्वीच मिळालेली असते. पाऊस अगदी वेळेवर येणार असेल तर चातक पक्ष्यांचे आगमन लवकर होते. जर त्यांचे आगमन लांबले तर पाऊसही लांबणार, ही काळ्या दगडावरची रेघ. त्यासाठी कोणत्याही भविष्यवेत्त्याची गरज नाही.

चातक पक्षी ‘पिऊ.. पिऊ’ या त्यांच्या सांकेतिक आवाजात ओरडू लागले की पहिल्या पावसाचे दिवस जवळ आले हे हमखास समजावे.

चातक पक्ष्याप्रमाणेच सृष्टीतील बदलांचे पूर्वसंकेत देणाऱ्या आश्चर्यकारक घटनांचा पावशा पक्षी हा आणखी एक महत्त्वाचा दूत! ‘पेर्ते व्हा’ असे सांगणारा पावशा ओरडू लागला की जुन्या काळी शेतकरी मशागतीची कामे सुरू करत.

आज विज्ञान कितीही प्रगत झाले असले तरी आजही तुम्ही ग्रामीण भागात जा, पावशाने दिलेल्या संकेतावरच शेतकऱ्यांकडून शेतीची नांगरणीची कामे सुरू केली जातात. हा पक्षी ‘पेरणी करा’ असे शेतकऱ्याला सुचवण्यासाठीच येत असतो.

माळरानावर, शेतांवर काळ्या-पांढऱ्या, अंगावर ठिपके असलेल्या तित्तीर पक्ष्यांचे थवे ‘कोडय़ान केको.. कोडय़ान केको..’ अशा सांकेतिक स्वरात ओरडू लागले की आता लवकरच पाऊस येणार असे खुशाल समजावे. जंगलातील माळरानांत या पक्ष्यांचे अस्तित्व फारसे आढळून येत नाही. परंतु मानवी वस्त्यांशेजारच्या माळरानांवर तित्तीरांचा गडबडगुंडा सुरू झाला की ते हमखास पावसाचे लक्षण समजले जाते.

कावळ्यांची निरीक्षणे ही तर यापेक्षाही आश्चर्यकारक आहेत. संस्कृत ग्रंथांमध्ये उल्लेख केलेली स्निग्ध झाडे- आंबा, करंज तसेच काटेरी झाडे यांचा व कावळ्यांचा पूर्वापार संबंध आहे. हवामानातील बदल, पावसाचे संकेत आणि दुष्काळाची नांदी देणारे हे नैसर्गिक चक्र आहे. पण त्याचा अभ्यास या नव्या युगात कुणीही करीत नाही.

कावळ्याने मे महिन्याच्या काळात बाभुळ, सावर अशा काटेरी झाडांवर घरटे केले तर पाऊस कमी पडतो आणि आंबा, करंज या वृक्षांवर केले तर त्या वर्षी पाऊस चांगला येतो, हा जंगलातला अनुभव आहे.

कावळा आणि कावळीण दोघेही घरटे तयार करण्यासाठी एकत्र झटतात. कावळा घराला लागणाऱ्या काटक्या, कापूस, गवत कावळिणीला आणून देतो, तर कावळीण घराची सुरेख अशी रचना करते. यावेळी त्यांची गडबड मोठी पाहण्यासारखी असते. कारण त्यांना पावसापूर्वी पिल्लांसाठी छानसा निवारा तयार करण्याची घाई झालेली असते.

*कावळ्याने झाडाच्या पूर्व दिशेने घरटे केले तर पाऊस चांगला पडणार. पश्चिमेला केले तर पाऊस सरासरीएवढा पडणार. दक्षिण-उत्तरेला केले तर पाऊस अत्यंत कमी पडणार. आणि झाडाच्या शिखरावर केले तर अवर्षणपर्वाची ती नांदी होय.*

सहसा कावळा झाडाच्या शिखरावर घरटे करीत नाही. आणि केले तर ती अत्यंत दुर्मीळ घटना असते. यातून दुष्काळाचे अगदी डोळस संकेत मिळू शकतात.

यापेक्षाही मनोरंजक बाब म्हणजे कावळिणीने अंडी किती घातली, यावरूनही जुन्या काळात पावसाचा अंदाज बांधला जात असे. तिने सुमारे चार अंडी दिली तर पाऊस चांगला पडतो. दोन अंडी दिली तर कमी पाऊस. एकच अंडे दिले तर अतिशय कमी. आणि जमिनीवर अंडी दिली तर अभूतपूर्व दुष्काळाचे आगमन ठरलेले.

मी कोकणात असताना समुद्रकिनाऱ्यावर अनेक वर्षे घालवली. समुद्राचे अथांग विश्व आणि त्यात राहणारे लाखो जीव म्हणजे मानवाला न उलगडणारे निसर्गचक्र आहे. त्याचा अभ्यास करण्यासाठी अगदी बारीकसारीक घटनांवर नजर ठेवली तेव्हा काही पूर्वसंकेतांची चाहूल मला मिळू शकली.

पाऊस येण्याअगोदर वादळी पक्षी किनाऱ्याच्या दिशेने येऊ लागतात. त्यामुळे पाऊस पडणार याचे संकेत ओळखून समुद्रावर उपजीविका करणारे मच्छिमार आपल्या बोटी, जहाजे, पडाव समुद्रात नेत नाहीत. अशावेळी केव्हाही पाऊस कोसळण्याची शक्यता असते. समुद्रातील माशांमध्ये एकदम खळबळ माजते. त्यांच्या हालचाली अत्यंत गतिमान होऊन ते समुद्रात उंच उडय़ा मारू लागतात. हे चित्र नवीन पिढीने समुद्रकिनाऱ्याशेजारी मुक्काम ठोकून अवश्य निरखावे.

समुद्रातील प्राण्यांनी अस्वस्थ हालचाली सुरू केल्यानंतर समुद्रातून प्रचंड असे आवाज येऊ लागतात. वादळी पाखरू किनाऱ्याच्या दिशेने आले की वादळवारा त्याच्यापाठोपाठ येत आहे याचे संकेत कोळ्यांना मिळतात. एक प्रकारे ती धोक्याची पूर्वसूचनाच असते. त्याचा अर्थ हमखास पाऊस पडणार किंवा सुमद्रात वादळ येणार.

आणखी एक गंमत म्हणजे पहिल्या पावसानंतर नदी-नाले, ओढे, तलावांचे पाणी समुद्राला येऊन मिळू लागते तसे मासे त्या पाण्यात उडय़ा मारून प्रवेश करतात आणि प्रवाहाच्या उलट दिशेने जाऊ लागतात. डोंगर, पहाडी भागातून वाहणाऱ्या नद्यांच्या पाण्यात ते अंडी घालतात आणि पुन्हा सरळ दिशेने समुद्रात परततात. हे नैसर्गिक जीवनचक्र आहे.

याबाबतीत अत्यंत बारकाईने निरीक्षण केले असता पहाडी, डोंगरी भागातील माशांच्या अंडय़ांतील पिल्ले मोठी होऊन जेव्हा समुद्राच्या दिशेने पोहू लागतात, तेव्हा तो काळ पाऊस संपण्याचा... उत्तरा नक्षत्राचा असतो. त्यामुळे पाऊस केव्हा पडणार आणि केव्हा संपणार, याची सुस्पष्ट चाहूल माशांच्या या जीवनचक्रातून मिळते.

जंगल आणि डोंगरांच्याही अभ्यासातून काही निरीक्षण समोर आली आहेत. तांबूस रंगाचे खेकडे हजारोंच्या संख्येने समुद्राच्या दिशेने जाताना दिसतात. तुम्ही त्यांच्या मार्गाचे निरीक्षण केले असता अशा अनेक अभूतपूर्व घटना पाहावयास मिळतात. समुद्राच्या दिशेने जाणाऱ्या खेकडय़ांवरून शेतकऱ्याला पावसाचे संकेत मिळतात. हा खेकडय़ांच्या स्थलांतरणाचा कालखंड आहे. भरधाव वाहनांखाली असे हजारो खेकडे दरवर्षी समुद्राकडील प्रवासादरम्यान चिरडले जातात. परंतु त्यांची समुद्री धाव कशासाठी असते, याचा कोणी विचारही करीत नाही.

पाऊस केव्हा आणि किती पडणार, हे सांगणारी पशुपक्ष्यांच्या प्रजाती आज धोक्यात आल्या आहेत. समुद्राचे पाणी दूषित होऊ लागले आहे. जंगलांवर कुऱ्हाड चालवली जात आहे. वाघांच्या शिकारी केल्या जात आहेत. ही परिस्थिती अत्यंत वाईट आणि भविष्यासाठी धोकादायक आहे. निसर्गचक्राचे घटक असलेले पशुपक्षी आपल्या दिनक्रमात पावसाळ्यापूर्वी कसकसे बदल करतात, हे कुणीही लक्षात घेत नाही याची खूप खंत वाटते.

कीटकांचे जीवनचक्र तर हवामानतज्ज्ञांच्या सर्वतोपरी उपयोगाचे असतानाही या सांकेतिक बदलांकडे सपशेल दुर्लक्ष केले जात आहे. खरं तर हा निसर्गविज्ञानाचा एक चकित करणारा भाग आहे.

हजारोंच्या संख्येने काळ्या मुंग्या त्यांची पांढरी अंडी तोंडात धरून सुरक्षित जागी नेऊ लागल्यास पाऊस नक्की पडणार, हे समजावे. अत्यंत पुरातन काळापासून काळ्या मुंग्यांच्या हालचालींवरून पावसाचे अंदाज बांधले जात आहेत.

जंगलात हमखास झाडे पोखरणाऱ्या वाळवी/ उधईला कधी पंख फुटत नाहीत. परंतु पावसाळ्यापूर्वी वारुळातून उधईचे थवेच्या थवे हजारोंच्या संख्येने एका झपाटय़ात बाहेर पडू लागले की पावसाचे लवकर आगमन होते. पावसाळ्यापूर्वी प्रजननासाठी वाळवीचे पंख फुटलेले थवे उडून एकमेकांशी समागम करतात. त्यातून त्यांच्या नंतरच्या पिढय़ा तयार होतात. त्या जंगलात वारुळे तयार करतात.

दुसरे म्हणजे बिळांमध्ये दडून राहणारे सरपटणारे जीव बिळाच्या बाहेर पडू लागले की ती हमखास पावसाची चाहूल समजावी. या प्राण्यांना पाऊस येणार असल्याचे अगोदरच कळलेले असते. त्यामुळे बिळात पाणी शिरण्यापूर्वीच स्वत:च्या बचावासाठी ते उंच जागांचा आश्रय शोधू लागतात. पावसाळ्यापूर्वी सापदेखील मोठय़ा प्रमाणात बिळाच्या बाहेर पडू लागतात.

नवेगावबांध पक्षी अभयारण्यातील पक्ष्यांची निरीक्षणे पावसाबद्दल खूप काही सांगणारी आहेत. मोरनाची म्हणून नवेगावला अनेक जागा आहेत. मोरनाची म्हणजे निसर्गाचे एक अवघड कोडे आहे. पावसाळ्यापूर्वी शेकडोंच्या संख्येने मोर अशा जागांवर रिंगणात जमतात आणि एक सुंदर मोर अगदी मधोमध येऊन आपला सुंदर पिसारा फुलवून नाचू लागतो. त्याचे हे नाचणे म्हणजे एक लयबद्ध नृत्यच असते. कधी दोन्ही पायांवर, तर कधी एका पायावर. तर कधी गिरक्या घेत नाचणाऱ्या या देखण्या नरावर लांडोर/ मोरणी भाळतात. त्यांचा समागम होतो. त्या नराशी समागम केल्यावर लांडोर दूर निघून जाते आणि कालांतराने अंडी घालते. *हा पावसाचा पूर्वसंकेत आहे.*

या भागातील आदिवासी मोरनाचींच्या जागांवर मोर जमू लागल्यानंतर चांगला पाऊस पडणार असल्याचे ठोकताळे बांधतात आणि ते अचूक ठरतात. पक्षी-अभ्यासकांनीही या बदलाचा विस्तृत अभ्यास केल्यास याचे रहस्य कदाचित उलगडू शकेल. कारण या मुक्या जिवांना कोणीही पाऊस येईल म्हणून हवामानाचा अंदाज सांगत नाही; तो त्यांना आपोआपच कळत असतो.

पक्ष्यांच्या जीवनचक्राचा अभ्यास करताना मी स्वत: मोरांच्या हालचालींवर नजर ठेवून ही निरीक्षणे टिपली आहेत. निसर्गाचे हे चक्र माणसाला कधीही न आकळणारे असते. परंतु त्यामागे पृथ्वीच्या व्युत्पत्तीपासून चालत आलेले निसर्गविज्ञान आहे, हे निश्चित.

वृक्षांमधील बदलांतूनही पावसाळ्यापूर्वीचे काही संकेत स्पष्टपणे मिळतात. यासंबंधीचा अभ्यास मी स्वत: केलेला आहे.

मराठवाडय़ात प्रचंड संख्येने आढळणाऱ्या गोडंबा- म्हणजे बिब्याच्या झाडाला बहर येणे हे दुष्काळाचे संकेत आहेत. खैर आणि शमीच्या वृक्षांना फुलोरा आल्यास त्या वर्षी पाऊस कमी पडतो. कवठाला आलेला फुलांचा बहर वादळवाऱ्याचे संकेत देतो. बिचुलचा बहर आणि कुटजाचा बहर तर अतिवृष्टीचेच हाकारे देतो.

आपण वेली पाहतो. या वेलींचे तंतू अगदी काटकोनात, सरळ रेषेत उभे राहताना दिसू लागले तर ते चांगल्या पावसाचे लक्षण समजावे. अर्थात याकरता आपली नजर तरबेज असली पाहिजे. हवामानतज्ज्ञांची तर अशा बदलांवर बारीक नजर असायला हवी. जंगलाचे नियंत्रण करणाऱ्या अधिकाऱ्यांनी अशा बदलांचा अवश्य अभ्यास करावा. कारण ही सूक्ष्म निरीक्षणे हवामानाचा अंदाज वर्तवताना अत्यंत मोलाची ठरू शकतात.

*भविष्यवेधी हरिणी आणि वाघ!*

हरितपर्णी वृक्षांची आणि पानगळीची जंगले वातावरणातील बदलांचे पूर्वसंकेत देतात. अशा जंगलांमध्ये राहणाऱ्या वन्यजीवांच्या दिनक्रमातील आश्चर्यकारक बदलांचा अभ्यास केल्यावर पावसाबद्दलचे अचूक आडाखे बांधता येतात.

पाऊस येणार नसेल तर विणीच्या काळातही हरिणी पिल्लांना जन्म देत नाहीत. आणि हे अत्यंत खरे आहे. हा बदल मी स्वत: अभ्यासलेला आहे. हरीण आणि वाघ यांचा एरवी ३६ चा आकडा असला तरी पावसाळ्याचे दोन्ही प्राण्यांचे आडाखे मात्र एकदम तंतोतंत जुळणारे असतात, हा सृष्टीतील चमत्कार होय. आणि याला निसर्ग-विज्ञानाची जोड आहे.

वाघिणीचे ठोकताळे तर अत्यंत अचूक असल्याचे आमच्या निदर्शनास आले आहे. मेळघाटच्या जंगलात असताना आम्ही एका गर्भवती वाघिणीचे अनेक महिने अत्यंत जवळून निरीक्षण केले. तिच्या प्रत्येक हालचालीवर नजर ठेवली. तेव्हा वाघांनासुद्धा पावसाच्या अंदाजाचे आणि भविष्यातील वातावरणाचे पूर्वज्ञान असल्याचे आमच्या लक्षात आले.

आम्ही पाहिलेली ही वाघीण गर्भवती होती. तिला पिल्ले होणार होती. परंतु या वाघिणीने डायसकोरियाचे कंद खाऊन गर्भपात करवून घेतला. हे कंद खाऊन आदिवासी स्त्रियादेखील गर्भपात करवून घेतात. या वाघिणीचे सृष्टीज्ञान अक्षरश: तोंडात बोटे घालायला लावणारे होते. यंदा पाऊस येणार नाही, त्यामुळे जंगलात गवत राहणार नाही. गवत नाही म्हणजे तृणभक्षी प्राणीदेखील राहणार नाहीत. परिणामी आपल्या पिलांना भक्ष्य मिळणार नाही. त्यांची उपासमार होईल... याची पूर्वकल्पना आल्यानेच तिने गर्भपात करवून घेतला होता.

आम्ही जंगलात तिच्या मागावर राहून हा प्रसंग प्रत्यक्ष अनुभवला आहे. ते वर्ष मला आता नीटसे आठवत नाही. पण माझ्या उमेदीच्या काळातील जंगलभ्रमणाच्या दिवसांत मी अनुभवलेली ही एक आश्चर्यकारक घटना आहे. वाघिणीच्या गर्भपातानंतर त्या वर्षी अभूतपूर्व दुष्काळ पडल्याचा अनुभव आम्ही घेतला आहे.

~ *मारुती चितमपल्ली*

***

_वनअभ्यासक, साहित्यिक व पक्षीतज्ज्ञ मारुती चितमपल्ली यांनी आयुष्याची तब्बल ४० वर्षे महाराष्ट्रातील निरनिराळ्या जंगलांमध्ये व्यतीत केली. वन खात्यातील नोकरीच्या निमित्ताने त्यांना जंगल आणि निसर्ग अत्यंत जवळून जाणून घेण्याची संधी लाभली. जंगलामधील या वास्तव्यातील सूक्ष्म निरीक्षणांतून वृक्षवल्ली आणि वन्यप्राणी तसेच पक्ष्यांच्या अनेक प्रजातींचा अभ्यास करून त्यांनी अनुभवसिद्ध ग्रंथसंपदा प्रसवली आहे._

*******

पाच सहा दिवसापूर्वी ची घटना
भारतीय हवामान खात्याने मान्सून केरळ मध्ये दाखल झाला अशी बातमी दिली होती.
Skymat नी त्यावर तीव्र आक्षेप घेतला होता.
भारतीय हवामान खात्याचा अंदाज साफ चुकीचा आहे असे त्यांचे मत होते.
मान्सून दाखल झाला असे जेव्हा समजले जाते तेव्हा काही अनेक घटकांची स्थिती योग्य ती असावी लागते.
आणि मान्सून दाखल झाल्याची कोणतीच चिन्ह नाहीत.
असे स्काय mat चे मत होते.
अधिकारी पण पाट्या टाकायचे काम करत आहेत असा एकंदरीत अर्थ होता.

IMD
सचित्र हवामान अंदाज मिळेल तोपण लाईव्ह.