मागील वर्षीची माझी सोलापुर , तुळजापुर , पंढरपुर , नळदुर्ग भटकंती.

होय. उपली बुरुज तटबंदीत नाही. चूक दुरुस्त केल्याबद्दल आभार. तो टेहेळणीसाठीच आहे. मात्र वरती अजूनही तोफा आहेत. वरून पाहिल्यास कितीतरी मोठा टापू नजरेच्या टप्प्यात येतो. मोठे विलक्षण दृश्य असते ते.
माझ्या प्रतिसादात आणखी एक चूक आहे. आदिलशाही आणि नगरच्या निज़ामशाहीत सलोखा होऊन अहमदनगरची राजकन्या चाँद बीबीचा इब्राहीम आदिलशहा पहिला याच्याशी विवाह झाल्यावर तात्पुरती शांतता नांदली हे खरे. पण पहिल्या इब्राहीमच्या मृत्यूनंतर विजापुर दरबारात तंटे बखेडे माजले. त्यातच अकबराने दख्खनी सुलतानांनी मुघलांचे आधिपत्य मान्य करावे असा हुकूम काढला. अर्थात तो दख्खनींना मान्य नव्हताच. मग मुरादचे सैन्य दख्खनवर चालून आले. चांदबीबीने गोवळकोंडा आणि विजापुर यांच्या संयुक्त सैन्य नळदुर्गात गोळा केले. कालांतराने नगरचे निज़ामशाही सैन्य देखील त्यात सामील झाले. पण मुघलांनी हे युद्ध जिंकले. (त्याही आधी नगर आणि गोवळकोंडा यांनी हातमिळवणी करून विजापुरवर हल्ला केला होता पण चांद्बीबीने मराठ्यांचे साह्य मागितले आणि संयुक्त फौजांना पराभूत केले.)
सांगायचे कारण, नळदुर्गाने पुष्कळ उलथापालथी, कट-कारस्थाने, सत्ताबदल पाहिले आहेत. नगरची निज़ामशाही नेस्तनाबूत होऊन हैदराबादेत वेगळी निज़ामशाही स्थापन झाली, तीही लयाला गेली, गोवळकोंडा गेले, विजापुर गेले पण या सगळ्याचा साक्षीदार नळदुर्ग मात्र अजूनही उभा आहे.
बहामनी राज्य आणि नंतरच्या पाच शाह्या याबद्दल मला वैयक्तिकरीत्या फार आकस किंवा शत्रुत्व वाटत नाही. उलट त्यांनी कला आणि संस्कृतीचा समंजस मिलाप घडवून आणला आणि त्यासाठी उत्तेजन दिले असेच वाटते. वेगवेगळे राजे, सरदारांतील लढाया ह्या इतिहासात कायमच दिसतात. या पाच शाह्यांतही त्या होत्या, पण सत्तासंपादन या नेहेमीच्या कारणासाठी होत्या. आदिलशाहीच्या काळात विजापुर हे विद्येचे माहेरघर बनून 'विद्यापुर' हे नाव सार्थ ठरले होते. (अर्थात हे सर्व जनरल आणि वैयक्तिक मत आहे.)
धरणाचा आपण केलेला उल्लेख आणखी एक शल्य भळभळतं करून गेला. इतर काही शहरे जलयुक्त, नौकाविहारयुक्त, कृत्रिम नदीकिनारेयुक्त अशी सुशोभित होत असताना नळदुर्गातले विद्यमान सौंदर्य वरच्या अंगाच्या धरणामुळे हिरावले गेले आहे. पण मराठवाड्याचे सध्याचे जलदुर्भिक्ष्य पाहाता विरोध करणेही कठिण आहे. फक्त एकच, सद्य परिस्थितीत नव्या धरणात पुरेसा पाणीसाठा जमणे कितपत शक्य आहे, आणि पुरेसे पाणी नसेल तर या नव्या धरणाचा उपयोग किती वर्षे होत राहील, आणि तो लाभ खर्‍या लाभेच्छुकांपर्यंत पोचेल की मध्येच उपश्याच्या मोटरींमधून उडून जाईल याविषयी मन साशंक होते.

राही आणि अभ्या, दोघांचेही प्रतिसाद आवडले.

हा किल्ला चालुक्यांनी बांधला ह्याला काही पुरावा आहे काय? म्हणजे एखाद्या शिलालेखातले अथवा ताम्रपटातले वर्णन?

ह्यावरून कंधारचा किल्ला हा राष्ट्रकूटांनी बांधलेला आहे ह्याची आठवण झाली. डॉ. ढवळीकरांनी लावलेल्या तिथल्या भव्य क्षेत्रपाळाच्या मूर्तीचा शोध प्रसिद्ध आहे.

देसी अंग्रेजा मिलनेकू आते तब्बी सलीम फेकूच बनना पडता बावा. ;)