एलापुरातील चित्रे - उत्तर अजिंठा चित्रशैली.

अजिंठा लेणीसमूहाच्या निर्मितीनंतर विशेषतः पहिल्या क्रमाकांचा विहाराचा निर्माता राजा हरिषेणाच्या मृत्युनंतर वाकाटकांच्या वैभवशाली राजवटीचा लवकरच अस्त झाला. तदनंतरच्या धामधुमीच्या काळात चालुक्य, कलचुरी अशा राजवटींनंतर येथे राष्ट्रकूटांची प्रबळ सत्ता निर्माण झाली. कलचुरींच्या काळातच एलापूर - वेरूळ येथे लेण्यांची निर्मितीची सुरुवात होऊ लागली त्या शिल्पकलेचा राष्ट्रकूटांच्या कारकिर्दित कळस गाठला गेला. वाकाटकांच्या अस्तानंतर बेकार झालेल्या शिल्पकारांच्या पिढ्यांनीच वेरूळ निर्मितीस हातभार लावला असे काही संशोधक मानतात.

विहारांमधे कोरलेली जातककथा तसेच बुद्धाच्या जीवनप्रसंगांचा उल्लेख असणारी रंगेबिरंगी चित्रे हे अजिंठा लेणीचे प्रमुख वैशिष्ट्य. अजिंठा लेणीतील चित्रांची शैली जगप्रसिद्ध होऊन 'अजिंठा शैली (अजिंठा स्कूल ऑफ आर्ट्स)' ह्या नावाने ओळखली जाऊ लागली. ह्याच शैलीत काळानुरुप थोडाफार बदल होऊन अशी चित्रे वेरुळ लेणीत रंगवली गेली. ह्या शैलीला 'उत्तर अजिंठा चित्रशैली (पोस्ट अजिंठा स्कूल ऑफ आर्ट्स)' असे ओळखले गेले. ही चित्रे कैलास एकाश्ममंदिराच्या सभामंडपातील छतावर आणि नंदीमंडपातील छत आणि भिंतींवर दिसतात. याखेरीज एलापुरातील जैन लेणीतील क्र. ३२ व ३३ - इंद्रसभा व जनन्नाथसभा ह्या दोन लेण्यांतही फार मोठ्या प्रमाणावर दिसतात. कैलासातील चित्रांमध्ये काही पौराणिक प्रसंग, तसेच नक्षीचे रंगकाम केलेले दिसते तर जैन लेण्यांतील चित्रांमध्ये गोमटेश्वर, पार्श्वनाथ, महावीर यांची चित्रे, काही नृत्यप्रसंग, वाद्यप्रसंग, यक्ष-यक्षिणी तसेच फुलाफुलांची, चौकटीची असे नक्षीकाम चित्रांकित केलेले आढळते.

वेरूळमधील शेवटच्या जैन लेणीच्या निर्मितीपर्यंत म्हणजे साधारण ११ व्या शतकापर्यंत ह्या चित्रांची निर्मिती होत राहिली.
राष्ट्रकूटांच्या अस्तानंतर ह्या अजिंठा शैलीचा उत्तर अजिंठा चित्रशैलीच्या रूपाने असलेला उरलसुरला दुवाही निखळून गेला व चित्रशैली संपूर्णपणे लयास गेली.

उत्तर अजिंठा चित्रशैलीतील ह्या वेरूळलेण्यांतील डॉक्युमेन्टेशनचा शोध घेण्याचा मी बराच प्रयत्न केला पण त्याचे कुठलेही संदर्भ मला मिळाले नाहीत. त्यामुळे ह्या लेण्यांतील बहुतांश चित्रे नेमक्या कुठल्या प्रसंगांची आहेत हे सांगता येत नाही. पर्यायाने त्यांचे वर्णनही मला येथे देता येणार नाही. त्यामुळे आता पुढे फक्त येथील चित्रांची मोजकी छायाचित्रे देतो.

सर्वप्रथम कैलास लेणीतील काही चित्रे पाहूयात.

१. येथे नृत्यप्रसंग रंगवलेला आहे.

२. ह्याच चित्रपट्टीकेतील ही अजून एक नृत्यमुद्रा

३. अजून एक

४. ही सलग अशी चित्रपट्टीका

वरील तीन्ही चित्रे कैलासाच्या सभामंडपातील अंतराळाअलीकडील बाजूच्या छतावर आहेत.

ह्या खेरीज नंदीमंडपातील भिंतींवर छतानजीक काही चित्रे आहेत ती पुढीलप्रमाणे

५. ह्या प्रसंगाचा अजिबातच उलगडा होत नाही.

६. हा बहुधा रेड्यावर आरूढ यम असावा.

७. हा एक बटू दिसतोय.

८. नंदीमंडपातील छतावरील नक्षीकामाचे उरलेले अवशेष

ह्याखेरीज इतरही काही चित्रे येथे आहेत पण बहुतेक सर्वच ओळखण्यापलीकडची आहेत.

ह्यानंतरची चित्रे बघण्यासाठी आपल्याला थेट जैन लेणीतील इंद्रसभा व जनन्नाथसभा ह्या दोन लेण्यांत जावे लागते.

ह्या दोन्ही लेण्यांच्या भव्य मंडपात छतावर व भिंतींवर असंख्य चित्रे आहेत जी बघण्यासाठी विजेरीशिवाय पर्याय नाही.

९. छतावर रंगवलेले भगवान महावीरांचे ध्यानमुद्रेतील चित्र.

१०. दोन स्तंभांदरम्यान असलेले छतावरील रंगकाम

११.

१२. भवान महावीरांचे अनुयायांसह असलेले प्रवचनमुद्रेतले चित्र

१३. हे इथले मला सर्वाधिक आवडलेले चित्र. अतिशय सुरेख समतोल साधला गेलाय ह्या चित्रामध्ये.

१४. हे अजून एक नृत्यमुद्रेतील चित्र

१५. येथे सर्व स्त्रिया बसून बहुधा महावीरांच्या प्रवचनाचे श्रवण करत असाव्यात असा त्यांच्या हात जोडलेल्या अवस्थेवरुन तर्क लावता येतो.

१६. झूम इन

१७. येथे पुरुषप्रतिमाही तशाच मुद्रेत आहेत.

१८. झूम इन

१९. हे अक अत्यंत पुसट असे चित्र

२०. हे चित्र मला थेट अजिंठ्यातील १७ व्या क्रमांकाच्या लेण्यातील ओसरीचे भितीवर रंगवलेल्या वेस्संतर जातकातील चित्राची आठवण करुन देते.

२१. नृत्य का ध्यान का दोन्ही?

२२. हे बहुधा घोडे, हरिण दिसत आहेत.

२३. महावीरांची ध्यानमुद्रा व त्याखाली भलाथोरला वृक्ष

२४. सर्वात उजवीकडे वाघावर स्वार असा कुणीतरी दिसतोय.

२५. स्तंभांवरची देखणी नक्षी

२६. स्तंभांदरम्यानच्या छतावरची देखणी नक्षी

२७. छतावरील नक्षीचे अवशेष

२८. छतावरील नक्षीचे अवशेष

२९. गोमटेश्वराचे चित्र. महावीर छातीपर्यंत येणार्‍या जलामध्ये उभे राहून तप करत आहेत. त्यांच्या हातापायांना वेलींनी विळखा घातलेला आहेत तर बाजूला दोन अनुयायी आहेत.

वरील चित्र इंद्रसभेतील मुख्यमंडपाच्या बाहूस असलेल्या उपलेण्यात आहे. ह्या मुख्य मंडपाचे दोन्ही बाजूस अशीच उपलेणी असून त्या तील गाभार्‍यात अत्यंत अंधारात ही चित्रे रंगवलेली आहेत. ही चित्रे शोधणे माहितगाराशिवाय दुरापास्त आहे. संपूर्ण गाभार्‍याच्या तिन्ही बाजूच्या भिंती, छत यांवर ही चित्रे कोरलेली आहेत. गाभार्‍याचे दरवाजाचे आतील दोन्ही बाजूचे भिंतीवर एकीकडे गोमटेश्चर तर दुसरीकडे पार्श्वनाथ आणि इतर बाजूस व छतांवर वेगवेग़ळे प्रसंग तसेच नक्षीकाम. यातील पार्श्वनाथाचे चित्र मजकडून गहाळ झाले. ह्या उपलेण्यांतीलच अजून काही चित्रे आपण पाहूयात.

३०. गोमटेश्वर मुखदर्शन

३१. छतांवरील रंगकाम

३२. हे एक अतिशय देखणे चित्र

३३. चित्रपट्टीका

३४. फुलाचे देखणे रंगकाम

३५. ही एक देखणी जोडी

३६. ही अजून एक चित्रपट्टीका

३७. झूम इन

३८. ही अजून एक नृत्यमुद्रा

३९. ह्यांचे दागदागिने अगदी उठून दिसत आहेत.

खाली दिलेले ह्याविषयी मी अजूनही संभ्रमात आहे. ह्या चित्रात नर्तिकेला (का नर्तकाला?) आठ हात दाखवलेले असून ती एका लयीत नृत्य करीत आहे. दोनपेक्षा जास्त असलेली चित्रे जैन लेण्यांत बहुधा नाहीतच. डाव्या बाजूचे खालचे बाजूस वादक तबला व डग्गा वाजवत आहेत. तबल्याचे हे बहुधा सर्वात प्राचीन चित्रांकन असावे.
आठ हात जरी असले तरी हे जैन लेणीतील चित्र असल्याने हा नटराज शिव निश्चितच नाही हा तर्क सहजच काढता येतो. मग हे चित्र कोणाचे असावे असा प्रश्न उपस्थित होतो. माझ्या अंदाजाप्रमाणे हे चित्र बहुधा चक्रेश्वरी यक्षीचे असावे. ८ हात हे तिचे एक लक्षण आहे.

४०. हेच ते चित्र

आतापर्यंत आपण एलापुरातील लेण्यांमध्ये असलेली काही चित्रे पाहिली. यांखेरीज अशाच प्रकारची दुसरीही असंख्य चित्रे येथे रंगवलेली आहेत. प्रत्येक चित्राचे छायाचित्र घेण्यासाठी येथे जवळपास २ दिवस ठाण मांडून बसावे लागेल.

वेरूळला जेव्हा केव्हा याल तेव्हा ह्या उत्तर अजिंठा चित्रशैलीतील चित्रे पाहण्यास अजिबात विसरू नका.