मायमराठीची लेणी: स्त्रीगीते (मराठी भाषेतील सौंदर्यस्थळे)

"माझा मराठाचि बोलु कवतुके, परि तो अमृतातेहि पैजा जिंके|" असं ज्या मर्‍हाटीचं वर्णन ज्ञानोबामाऊलींनी केलं त्या मायमराठीला तिच्या ज्ञात अज्ञात लेकरांनी असंख्य लेणी चढवली. पूर्वापार म्हणी, वाक्प्रचार, लावणी, पोवाडे, आर्या, गण-गौळण, गोंधळ, भारुड, बतावणी, अभंग, भजने, कटाव, फटके एक ना अनेक. त्यात एक महत्त्वाचे लेणे म्हणजे स्त्रीगीते.

मर्‍हाटमोळ्या स्त्रियांच्या कष्टाचा उद्गार या स्त्रीगीतांतून नानापरीने व्यक्त झाला आहे. ज्ञानदेवांच्याही पूर्वी महानुभावी पंथातील धवळे रचणारी महदांबा ही पहिली ज्ञात मराठी कवयित्री मानायला हरकत नसावी. पण कदाचित त्याही आधीपासून असंख्य स्त्रियांनी जात्यांवर दळण दळताना, शेतात काम करताना म्हटलेल्या ओव्या, फुगड्या-झिम्म्मा खेळताना म्हटलेली गाणी कोणी रचली याबद्दल काही माहिती कुठेही मिळत नाही.

"अरे संसार संसार, जसा तवा चुल्ह्यावर
आधी हाताला चटके, तेव्हा मियते भाकर"

लिहिणार्‍या बहिणाबाईंनी विपुल ओव्या लिहिल्या आहेत. मात्र त्याही आधीपासून ओव्यांनी मराठी स्त्रियांना सगळ्या कामांमधे आणि प्रसंगातून साथ केली आहे. या ओव्यांमधे स्त्रियांचे सगळे भावविश्वच आपल्यासमोर उलगडते.

पहिली माझी ओवी पहिला माझा नेम
तुळशीखाली राम पोथी वाची

म्हणत कोणत्याही कामाची सुरुवात करणार्‍या माऊलीला नंतर आपल्या बाळाला भरवताना, जोजवताना ओव्याच तोंडी यायच्या.

आमुचा **** बाळ । खेळाया जाई दूर ।
त्याच्या हातावरि तूर । कोणी दिली ॥
आमुचा **** बाळ । खेळाया जाई लांब ।
त्याच्या हातावरि जांब । कोणी दिला ॥
माझ्या ग अंगणात । सांडला दुधभात ।
जेवला रघुनाथ । ... बाळ
ये गं तु गं गाई| चरुनी भरुनी|
बाळाला आणुनी| दुध् देई||
गाईंचा गुराखी| म्हशींचा खिल्लारी|
बाळाचा कैवारी| नारायण||
तिन्हीसांजेच्ही वेळ| वासरू कुठं गेलं||
नदीच्या पाण्या नेलं|*** बाळाने||
पालख पाळणा|मोत्यांनी विणिला||
तुझ्या मामानं धाडीला| ---- बाळा||
अंथरूण केलं| जाई मोगर्‍याचं||
सख्या गोजिर्‍याचं| अंग मऊ||

बाळाबरोबर लेकीचीही आठवण यायची

माझ्या गं दारावरनं । रंगीत गाड्या गेल्या।
भावाने बहिणी नेल्या । दिवाळीला

ल्येकापरायास लेक कशानं उणी झाली
आईबापाला ओवी गाते कैलासी ऐंकुं गेली

वाणियाच्या घरी खडीसाखर मोलाची
माझिया घरामंदी लेक ल्येकाच्या तोलाची

थोरला माझा लेक वाडयाचा कळस
धाकुटी बाळाबाई माझ्या दारीची तुळस

पाणी प्यायच्या निमित्ताने या गृहिणीकडे टक लावणार्‍या वाटसराला चालू लाग म्हणून ती ओवीतूनच कसे सांगते बघा,

वाटेच्या वाटसरा नको करुंस उभा घोडा
कंथ माझा जंगलांत मोजे वाघिणीच्या दाढा

या भरताराचं नानापरीचं कवतिक ओव्यातून ओसंडून वाहतं.

टिपूर चांदनं चांदन्याजोगी रात
शेजेच्या भरताराची देवासारखी सोबत
रेशीमकाठी धोतरजोडा, पदर जरीदार
माझा नेसला तालेवार
अंगात अंगरखा वर केसांचा गरका
माझ्या भरताराचा साज शिपायासारखा
दिवाणला जातां मागं पुढं माणूस
मधी घरधनी, मोतियाचं कणीस
माझ्या अंगनात चाफाचंदनाची मेख
घोडा बांधितो माझा देशमुख.
तिन्ही सांजा झाल्या दिवादीपक माझ्या हाती
घरधनियांच्या बारा बैलाच्या जोडया येती
घोडीला घासदाणा देते डाळ हरबर्यााची
शिंगी माझ्या सुभेदाराची
दिवाणाला जातां उजवा घालावा गनपती
धनियांना येतो यशाचा विडा हाती
वाटेवरली इहीर सुनी बांधली मोडीव
नाव हौशाच तोडीव
खुतनीच्या गादीवर रजई वेलाची
हौशा राजसाची रानी मी हौसेच्या तोलाची

ज्याच्या जिवावर ती सासरी रहाते, त्याचे आईबाप मात्र तिला तळहातावर झेलत नाहीत. सासुरवाशिणीला काय काय सोसावं लागतं तेही ओव्यातूनच व्यक्त होतं.

सासरी सासुरवास, माहेरी माहेरवास
सत्तेचा परी घास, सासर्‍यास ॥१॥
सासरचे बोल, कडू कारल्याचा पाला
गोड बोलून दिली मला, बाप्पाजींनी ॥२॥
सासरचे बोल, जसे कारल्याचे वेल
गोड कधी का होईल, काही केल्या ॥३॥
सासरचे बोल, जशा रेशमाच्या गाठी
सैल कर माझ्यासाठी, भाईराया ॥४॥
सासरचे बोल जशा, रेशमाच्या गाठी
माने बसल्या न सुटती, काही केल्या ॥५॥
सासरचे बोल, जसा वळचणीचा वासा
लागतो ठसाठसा, येता जाता ॥६॥
सासरचे बोल, जसे पाण्याचे शिंतोडे
पाहावे माझ्याकडे, भाईराया ॥७॥
सासरचे बोल, कडू काडेकिराईत
जरी नाही गिळवत, गोड मानी ॥८॥
सासरचे बोल, कडू विष्याचे गं प्याले
तुझ्यासाठी गोड केले, मायबाई ॥९॥
सासरचे बोल, जसे निवडुंगाचे घोस
जातीवंताच्या मुली सोस, सोनुबाई ॥१०॥
सासरचे बोल, जसे मिरियांचे घोस
शीलवंताच्या गं लेकी! तू सारे सुख सोस ॥११॥
सासरचे बोल, भाऊ ऐकतो चोरोनी
नेत्र आले गं भरोनी, भाईरायाचे ॥१२॥
दीर बोलती दीरपणी, नणंदा बोलती टाकूनी
वाग पायरी राखूनी, बहिणाबाई॥१३॥
सासूचा सासुरवास, नणंदाबाईची जाचणी
कशी कोमेजून गेली, माझी शुक्राची चांदणी ॥१४॥
सासूचा सासुरवास, रडवी पदोपदी
लेक थोराची बोलेना, कोणाशी परी कधी ॥१५॥
बापे दिल्या लेकी, नाही पाहिले घरदार
पाहणार परमेश्वर, दुसरे कोण ॥१६||
बापे दिल्या लेकी, आपण बसले सुखे ओटी
मायेला चिंता मोठी, वागण्याची ! ||१७||
माझे ग मायबाई, नको करु माझा घोर
रत्न दिलेस तू थोर, लेकीहाती ॥१८||

सासरच्या कष्टाबद्दल अस्फुट बोलणार्‍या राजसेला राम-सीतेच्या कहाणीतही तिचीच कथा दिसते.

रामाची ग सीता लक्ष्मणाची ग वयनी
दशरथाची पहिली जेष्ठ सून

सीतेला सासुरवास कैकयीने केला
रामासारखा भ्रतार तिला नाही भोगू दिला

तिच्या लेखी कैकयी या दुष्ट सासूनेच सीतेला वनवासाला जायला भाग पाडले, आणि मग तिची रामाबरोबर ताटातूट झाली. राम-लक्ष्मणाचं आदर्श नातं तिच्या लेखी कसं आहे,

राम चाले वाटे लक्षुमण झाडी काटे
असा बंधु नाही कोठे त्रिभुवनी
राम चाले वाटे लक्षुमण झाडी पाला
असा बंधु नाही झाला त्रिभुवनी

इठोबाबरोबरच रुसलेल्या रखुमाईलाही तिच्या विश्वात तेवढेच मोठे स्थान आहे.

अशा पंढरपुरात माझ काय देन -घेण
सांगते पाडु रंगा तुझ्या साठी मला येणे .
अशी रुसली रुक्मिण अशी शेजारी बसेना
असा अबिर -गुलालाचा वास हिला ग सोसेना
अशी रुसली रुक्मीण गेली पदमपुरात
असा प्रीतीचा विठ्ठल मिठी घालितो गळ्यात

ओव्यातून जे मराठी स्त्रीजीवनाचं दर्शन होतं तसंच हादगा, भोंडला, भुलाबाई, मंगळागौरीच्या खेळाची गाणी यातूनही होतं. जुन्या काळात स्त्रियांना विरंगुळा म्हणून हे सगळे कार्यक्रम केले जात होते. रोजच्या आयुष्यात जे दिसत होते, सहन करावे लागत होते त्या सगळ्याचेच चित्रण या गाण्यातूनही होते.

एक लिंबू झेलू बाई दोन लिंबू झेलू
दोन लिंबू झेलू बाई तीन लिंबू झेलू
तीन लिंबू झेलू बाई चार लिंबू झेलू
चार लिंबू झेलू बाई पाच लिंबू झेलू
पाचा लिंबाचा पाणोठा
माळ घालू हनुमंता
हनुमंताची निळी घोडी
येता जाता कमळे तोडी
कमळाच्या पाठीमागे बसली राणी
अग अग राणी इथे कुठे पाणी
पाणी न्हवे यमुना जमुना
यमुनेच्या काठी बारीक वाळू
तेथे खेळे चिल्लार बाळू
चिल्लार बाळाला भूक लागली
सोन्याच्या शिपीने दूध पाजले
रुप्याच्या पलंगी निजविले
नीज रे नीज रे चिलार बाळा
मी तर जाते सोनार वाडा
सोनार दादा सोनारीण बाई
गौरीचे मोती झाले का नाही
गौरीच्या घरी तांब्याच्या चुली
भोजन घातले आवळीखाली
उष्ट्या पत्रावळ्या चिंचेखाली
पान सुपारी उद्या दुपारी ........

या गाण्यातही एक भुकेने रडणारा कोणी चिल्लारबाळ आहे. तसेच एका गाण्यात कोंडून मारणारं सासर आहे. त्या लहानग्या सासुरवाशिणीला सुखाची परमावधी म्हणजे पोटभर खायला आणि खेळायला मिळणे. ते ती कसं व्यक्त करते बघा.

अक्कण माती चिक्कण माती खळगा जो खणावा
अस्सा खळगा सुरेख बाई गहु जे रोवावे
अस्से गहु सुरेख बाई जातं जे मांडावं
अस्सं जातं सुरेख बाई रवापिठी जी दळावी
अश्शी रवापिठी सुरेख बाई करंज्या कराव्या
अश्शा करंज्या सुरेख बाई तबकी ठेवाव्या
अस्सं तबक सुरेख बाई शेल्याने झाकावं
अस्सा शेला सुरेख बाई पालखी ठेवावा
अश्शा पालखी सुरेख बाई माहेरी धाडावी
अस्सं माहेर सुरेख बाई खेळाया /(खायाला) मिळतं
अस्सं सासर द्वाड बाई कोंडूनी मारितं

या सासरी सासूबाई सुनेला कशा धाकात ठेवत की, माहेरी जाऊ का म्हटलं की कार्ल्याचा वेल लावण्यापासून त्या कारल्याची भाजी करून जेवणाचं सगळं आवरून मग त्या सुनेने माहेरी जायचं.

कारल्याचा वेल लाव गं सुने लाव गं
मग जा अपूल्या माहेरा माहेरा
कारल्याचा वेल लावला हो सासूबाई लावला
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा……
कारल्याला कार्ली येउ दे गं सुने येउ गं
मग जा अपूल्या माहेरा माहेरा
कारल्याचा कार्ली आली हो सासूबाई आली
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा……
कारल्याची भाजी कर गं सुने कर गं
मग जा अपूल्या माहेरा माहेरा
कारल्याची भाजी केली हो सासूबाई केली
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा……
कारल्याची भाजी खा गं सुने खा गं
मग जा अपूल्या माहेरा माहेरा
कारल्याची भाजी खाल्ली हो सासूबाई खाल्ली
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा……
आपलं उष्ट काढ गं सुने काढ गं
मग जा अपूल्या माहेरा माहेरा
आपलं उष्ट काढलं हो सासूबाई काढलं
आता तरी जाऊ का माहेरा माहेरा……
आणा फणी घाला वेणी जाऊ द्या राणी माहेरा माहेरा…..
आणली फणी घातली वेणी गेल्या राणी माहेरा माहेरा…..

मामा हा नेहमी लाडका. त्याची बायको ती मामी मात्र तेवढीशी आवडत नाही. मग तिला काळी म्हणायचं.

एका हाताची फुगडी
मामा देतो लुगडी
लुगड्याला नाही दोरा
मामा माझा गोरा
मामी माझी काळी
शेवंतीची जाळी

तसाच भाऊराया म्हणजे बहिश्चर प्राण. पण त्याला आपल्यापासून दूर नेणारी भावजय मात्र दोडकी!

इस इस बाई इस
दोडका किस
माझ्याने दोडका किसवेना
दादाला बायको करवेना
केली होती ती लुळी पांगळी
तिचं नि माझं पटेना

नखुल्या बाई नखुल्या
चंदनाच्या टिकुल्या
एक टिकली उडाली
गंगेत जाऊन बुडाली‌
गंगेला आला लोंढा
भिजला माझा गोंडा
गोंड्याच्या पदरी काडी
भिजली माझी साडी
साडीच्या पदरी रुपाया
भाऊ माझा शिपाया
शिपायाने केली‌ बायकॊ
बायको गेली ताकाला
विन्चू चावला नाकाला
नाक करतय फणफण
उड्या मारते ठणाठण!

झिम्मा खेळतानाही मायेचं माहेर आणि छळणारं सासर आठवतंच.

झिम पोरी झिम कपाळाचं भिंग
भिंग गेलं फुटून पोरी आल्या उठून
पोरीत पोरी मीच गोरी
सई सई गोविंदा येतो मजवरी गुलाल टाकितो
या या गुलालाचा भार आमच्या वेण्या झाल्या लाल
आमच्या वेण्या मोकळ्या सोनियाच्या साखळ्या
घडव घडव रे सोनारा माणिक मोत्यांचा बिलवरा
बिलवराला खिडक्या आम्ही लेकी लाडक्या
लाड सांगू बापाला मोती मागू कापाला
दोनतीन बैलांची लागली झोंबी ग लागली झोंबी
तिथं माझं खटवं हरवलं की हरवलं
धाकट्या दीराला सापडलं ग सापडलं
धाकट्या दीराने काय माझं केलं ग काय माझं केलं
सासूबाईंशी सांगितलं ग सांगितलं
सासूबाईनी काय माझं केलं ग काय माझं केलं
दोनतीन चाबूक चमकाविले ग चमकाविले
ते बाई चाबूक दूरच्या दुरी ग दूरच्या दुरी
माझं माहेर पंढरपूरी ग पंढरपुरी
पंढरपूरीचं काय बाई साजे ग काय बाई साजे
पंढरपुरीच्या बांगड्या साजे ग बांगड्या साजे
येता जाताना खाळखुळ वाजे ग खाळखुळ वाजे

सासूसुनांचं भांडणही होतं

अग अग सुने,
काय म्हणता सासूबाई
हातातल्या बांगड्या काय ग केल्यास, काय ग केल्यास
आली होती वहिनी तिला मी दिल्या, तिला मी दिल्या
सासू चोरटी,
सून कारटी

अस्से छळवादी सासू सासरे, दीर नणंदा हिला घरी बोलावायला येतात तेव्हा मात्र ती सगळे नक्को म्हणते. मात्र 'तिकडची स्वारी' बोलावायला आली की हरखून निघतेच!

अरडी ग बाई परडी ग
परडीमधे काय ग
परडीमधे फूल ग
दारी मूळ कोण ग
दारी मूळ सासरा
सासर्याळनी काय आणलं ग बाई
सासर्‍यानी आणले गोठतोडे
गोठतोडे मी घेत नाही सांगा मी येत नाही
चारी दरवाजे लावा ग बाई, लावा ग बाई
झिपरं कुत्रं सोडा ग बाई, सोडा ग बाई

अशीच सगळ्या नातेवाईकांची आणि दागिन्यांची वासलात लावून झाली की शेवट बाईंचा पती येतो आणि तो गंठण आणतो मग बाई सासरी जायला तयार होतात!!

अरडी ग बाई परडी ग
परडीमधे काय ग
परडीमधे फूल ग
दारी मूळ कोण ग
दारी मूळ पती ग
पतींनी काय आणलं ग बाई
पतींनी आणली गंठण
गंठण मी घेते सांगा मी येते
चारी दरवाजे उघडा ग बाई, उघडा ग बाई
झिपरं कुत्रं बांधा ग बाई, बांधा ग बाई

आपल्या बाळात तिला यशोदेचा कन्हय्या दिसतो.

कृष्णा घालितो लोळण, यशोदा आली ती धावून
काय रे मागतोस बाळा तुला देते मी आणून
आई मला चंद्र दे आणून, त्याचा चेंडू दे करून
असलं रे कसलं मागणं तुझं जगाच्या वेगळं
आई मला विंचू दे आणून त्याची अंगठी दे करून
असलं रे कसलं मागणं तुझं जगाच्या वेगळं
आई मला साप दे आणून त्याचा चाबूक दे करून
असलं रे कसलं मागणं तुझं जगाच्या वेगळं

शेतीबागायतीचे अनुभव गाण्यातून येतात.

उठी उठी रे माळिया, बैल जुंप रे रहाटाला
बैल जुंप रे रहाटाला, रे पाणी जाऊंदे पाटाला
पाणी जाऊंदे पाटाला रे केतकीच्या बनाला
त्यातलं एक कणीस येऊ दे शंकराच्या पुजेला

कधी कधी विनोदीही गाणी दिसतात. घरात चंद्रकळा, हार सगळं असताना दमडीचं तेल आणायला सांगणार्‍या सासूला काय बाई म्हणावं!

काळी चंद्रकळा नेसूं मी कशी
गळ्यांत हार बाई वाकूं कशी
पायांत पैंजण चालूं कशी
बाहेर मामाजी बोलूं कशी
दमडीचं तेल मी आणूं कशी
दमडीचं तेल बाई आणलं
सासूबाईचं न्हाण झालं
वन्सबाईंची वेणी झाली
मामांजींची दाढी झाली
उरलेलं तेल झांकून ठेवलं
लांडोरीचा पाय लागला
येशीपातूर ओघळ गेला
त्यातन हत्ती वाहून गेला

वेगवेगळे सण गाण्यातून येतात

चल ग सये वारुळाला, नागोबाला पुजायाला
ताज्या लाह्या वेचायला, हळदीकुंकू वहायला

लग्नाप्रसंगी आठवतात त्या ओव्या.

मांडवाला मेढी घालाव्या ठेंगण्या
बहिणी चिमण्या उषाताई

मांडवाला मेढी सरशा सूत्रधारी
चुलता कारभारी उषाताई

घातला मंडप त्याला लावियलें छत्र
नवरी शोभते घरात उषाताई

घाणा भरियेला विडा ठेवियेला
आधी नमियेला गणराज

घाणा भरियेला खंडीच्या भाताचा
आमुच्या गोतांचा गणराय

आधी मूळ धाडा दूरी दूरींचीये
आम्हा कुळीचीये जोगेश्वरीला

आधी मूळ धाडा घुंगराची गाडी
शालजोडीचे वर्‍हाडी गणराय

आधी मूळ धाडा चिपळूण गांवा
परशुराम देवा आमंत्रण

नागवेली बाई आगरी तुझा वेल
कार्य मांडले घरी चल भाईरायांच्या

पतीदेवाचे नाव घ्यायचे उखाणे तर कधी गमतीशीर, कधी हे लांबलचक! हा एक बघा, तिच्या लहानशा जगातलं उत्तम काय ते ती सांगते आहे.

कोलापुरी तपेलं आंघुळीला, पाट चंदनाचा बसायला, जरीकाठी धोतर नेसायला,
सान येवल्याचं, खोड बडुद्याचं, केशरी गंध लावायला,
शिवपुजेला पाणी गंगाभागीरथीचं, जेवायला ताट चांदीचं,
आंबेमोहराचा भात, वर केशरी वरण दाट,
तबक बिंदलीचं, डबा माऊलीचा, डब्या गजनीच्या,
कात कोकणचा, चुना भोकरचा, पान रामटेकचं,
जायपत्री जयगावची, लवंग विजापूरची, चिकणी सुपारी सोलापूरची,
लाल लाल गादी मुंबईची, लोड साताऱ्याचं,
उशी पुण्याची किनखापाची, पलंग कराडचा मोराचा,
हिऱ्यामाणकांच्या झुंबरांचा झाला लकलकाट
......... रावांच्या जिवावर हळद-कुंकवाचा गजर दाट...

सगळ्या संसाराचा खेळ मांडला आहे, त्यातून पार पडण्यासाठी ती सतत देवाची आळवणी करते आहे. तीच भोंडला, हादगा, भुलाबाई खेळतानाही ओठात येते आहे.

ऐलमा पैलमा गणेश देवा, माझा खेळ मांडून दे, करीन तुझी सेवा
माझा खेळ मांडिला वेशीच्या दारी, पारवं घुमतय पारावरी
गोदावरी काठच्या उमाजी नायका, आमच्या गावच्या भुलोजी बायका
एविनी गा तेविनी गा
आमच्या आया तुमच्या आया, खातील काय दुधोंडे
दुधोंडयाची लागली टाळी ,आयुष्य दे रे भामाळी
माळी गेला शेता भाता, पाऊस पडला येता जाता
पड पड पावसा थेंबोथेंबी, थेंबोथेंबी आडव्या लोंबी,
आडव्या लोंबती अंगणा
अंगणा तुझी सात वर्षे, भोंडल्या तुझी सोळा वर्षे
अतुल्या मतुल्या चरणी चातुल्या,
चरणी चारचोडे, हातपाय खणखणीत गोडे
एकेक गोडा विसाविसाचा, साडया डांगर नेसायच्या
नेसा गं नेसा बाहुल्यांनो, अडीच वर्षे पावल्यांनो

अशी ही साठा उत्तरांची कहाणी, पांचा उत्तरी सुफळ संपूर्ण तर झाली नाहीये. अजून खूप काही आहे की जे इथे एकत्र करू शकले नाहीये, पण या बाहुल्यांचा खेळ असाच चालू दे. आणि त्यांचा खेळ मांडू दे ही त्या गणनायकाला प्रार्थना!

(ऋणनिर्देशः अनाहितामधील स्त्रीगीतांबद्दलचे धागे आणि डॉ. सरोजिनी बाबर यांचं "महाराष्ट्रः लोकसंस्कृति व साहित्य" हे १९८७ चं पुस्तक)