हिंदु अंत्यसंस्कार आणि दफन

मला स्वतःला दहन विधी अत्यंत भेसूर वाटतो ... लाल गुलाल, बुक्का, कणकेचे गोळे म्हणजे गेलेल्याच्या नातेवाईकांना दुख्खावर मीठ चोळल्या सारखे वाटते...
ख्रिश्चन दफन त्यामानाने जरा सोबर आणि गांभीर्ययुक्त वाटते...
अवांतर : पूर्वी 'मूठमाती' हा शब्द आपल्याकडे होता तो माणसांना लागू होता का?

( आणि तसेही, मेडिकल कॉलेजात विद्यार्थी होऊन एका मढ्याला त्रास देऊन झालेला आहे. Smile आता पुन्हा स्वतः मढे होऊन अजून पाच विद्यार्थ्याना त्रास द्यायची इच्छा नाही. Smile )

अरेरे! ह्या उथळ विचारांनी विषयाचे गांभिर्य हरवले आहे.

देहदान, अवयवदान ही काळाची गरज आहे. आपल्या पश्र्चात ७ जणांना नवजीवन प्राप्त करुन देण्याची संधी नाकारून आपला निष्प्राण आणि एक व्यक्ती म्हणून कोणालाही कसलाही उपयोग नसलेला देह जाळून-पुरुन टाकणे मनाला पटत नाही. मी स्वतः, अवयवदान करण्याचा निर्धार केला आहे.

हिन्दू धर्मात छोट्या बालकांचा मृतदेह पुरण्याची प्रथा आहे.

दहनाची कल्पना मलाही पसंत नाही पण मोठ्या लाकडी पेटीत ठेवून पुरण्याचे चोचलेही आवडत नाही.
मुळात जगताना केले तेवढे नखरे पुरेत असे वाटते. हत्ती जसे खोलवर जंगलात जाऊन एकांतात देह ठेवतात तसे करावे असा माझा विचार आहे. माझा देह पोसण्यासाठी अनेक जीवांचा बळी गेला आहे त्याची भरपाई उघड्यावर माझा देह प्राणी-कीटकांना खायला घालून करता येईल असे वाटते.

दहन काय नि दफन काय मृतदेहाची विल्हेवाट लावण्याचे २ मार्ग एवढ्याच नजरेने पहा..
आणि तुम्हाला रुचलेल्या वाटेने जा.. कायदा अडवायला येत नाही ..
बाकी राहिले फायदे तोटे.. एकात ईंधन लागते. दुसर्‍यात जागा अडुन रहाते.. लोकसंख्यावाढीमुळे इंधन संपणे जेवढे काळजीचे तेवढेच जागा संपणेही..
बाकी अवयवदान देहदान म्हटले तरी वापरलेला अवयव सोडुन कींवा विच्छेदन झाल्यावर विल्हेवाट ही लावावी लागतेच.

मरणोत्तर पार्थिव देह पर्यावरणाला शक्य तितकी कमी तोशीस देऊन नष्ट करावा असे वैयक्तिक मत आहे. विद्युद्दाहिनी वैग्रे भानगडी सोलार वरती किंवा एकूणच रिन्यूएबल एनर्जीवर चालवल्या तर उत्तम होईल. दफन करण्यात वाईट काहीच नाही पण जागा लै अडते. भारताची लोकसंख्या पाहता दफन सुरू केले तर रेसिडेन्शिअल फ्लॅटसारखे स्मशानातल्या स्पॉटच्या झैराती येतील- त्यात परत १ बीएचके, पेंटहौस, पिर्‍यामिड, इ.इ. नकोच ते. लिंगायत वैग्रे लोक संख्येने थोडे आहेत म्हणून चालते. पारशांची पद्धत तशी पाहता ठीक, पण मुंबै अन कराचीमध्ये शहराची लोकसंख्या वाढू लागताच आरोग्याचा प्रश्नही भेडसावू लागला.

बाकी देहदान योग्य पर्याय आहे. एक तर देहदान नैतर कमी खर्चिक दहन हेच पर्याय मला व्यक्तिशः ठीक वाटतात.

१. ( आणि तसेही, मेडिकल कॉलेजात विद्यार्थी होऊन एका मढ्याला त्रास देऊन झालेला आहे. Smile आता पुन्हा स्वतः मढे होऊन अजून पाच विद्यार्थ्याना त्रास द्यायची इच्छा नाही. Smile )

हे वाक्य देहदान अथवा अवयवदान या सारख्या फार उपयोगी आणि स्त्युत्य गोष्टींबद्दल सर्वसाधारण लोकांत गैरसमज आणि वैचारीक गोंधळ निर्माण करणारे आहे. केवळ "गम्मत (?!)" म्हणूनही असे करणे एका वैद्यकीय व्यावसाईकाकडून तरी अपेक्षित नव्हते.

याबतीत "प्रभाकर पेठकर" यांच्या प्रतिसादाशी १००% सहमत

२. दहन-दफन या विकल्पांबद्दल "बाळ सप्रे" यांनी किमान शब्दात चपखल प्रतिसाद दिला आहे.

त्यांत अजून थोडी भर अशी की माणूस म्हटला म्हणजे त्याच्या इछा-भावना आल्याच... मग त्या मेलेल्या माणसाच्या असो अथवा त्याच्या जिवंत नातलगांच्या. सभ्य समाजात माणसाच्या प्रेताला केवळ एक बिघडलेली, बंद पडलेली अथवा टाकावू गोष्ट समजली जात नाही, ते याकरताच. युद्धात मारलेल्या शत्रूचे प्रेतही सन्मानाने वागवले जाते तेही यासाठीच. तेव्हा भावनांना "योग्य तेवढे" (आणि केवळ तेवढेच) महत्व देऊन जशी इच्छा असेल तशी आणि जसे जमेल तशी प्रेताची विल्हेवाट लावण्याचे स्वातंत्र्य भारतिय घटनेने सर्व नागरिकांना दिलेले आहे. त्या कृतिचा काही बेकायदेशीर, व्यक्तीविघातक अथवा समाजविघातक परिणाम झाला तर सद्याचा कायदा त्या बाबतीत कारवाई करायला सक्षम आहे. यात धर्म मध्ये आणून वाद घालणे म्हणजे वितंडवादच होईल.

३. लाकडे जाळणे आणि दफनाने जमीन व्यापणे अथवा दूषित करणे यापेक्षा विद्युतदाहिनी हा एक चांगला पर्याय हल्ली शहरांत उपलब्ध असतो.

अंत्य संसाराबाबत आपली तर वैयक्तीक इच्छा ही आहे =))

इतिहास पुर्व काळातील उत्खनात दफनविधीच होत असे असे पुरातत्व पुराव्यांवरून दिसून येते पण नंतर केव्हातरी दहन संस्कारांची सुरवात झाली.भारताच्या काही भागात गंगेत सोडून दिले जात असे.तर मंगोलीयात म्हणे उंच डोंगरांवर मोकळेच सोडले जाते आणि पक्षी हे मृत मानवाचे मांस खातात. हे पक्षी बाकी कुठे कुठे स्थलांतरीत होऊन मेल्यानंतर इतर प्राण्यांच्या अन्न साखळीत जाऊन माणसांकडे साथीचे आजार परत आणू शकत असणे कसे नाकारणार ?

१) दहन केल्या नंतर बरेच संसर्गजन्य आजाराचे जिवाणू विषाणूंचे मातीत पुन्हा मिसळले जाणे कमी होत असावे. दफन प्रकारात जिवाणू विषाणूंचे काही वर्ष/दशक/शतकांनतर दुसर्‍या प्राण्यांच्या अन्न्साखळीत जाऊन मानवापाशी पुन्हा परतू शकतात

२) दफन प्रकारातही दफनपेट्या आणि जागेची किमंत या बाबी बर्‍याच महागड्या ठरून दफनविधी लग्नखर्चापेक्षाही महागडे होतात असे ऐकून आहे.

तुम्ही जी चर्चा घडवुन आणत आहात त्यातील कोणता प्रकार तुम्ही अबलंबणार आहात. कारण हिंदु धर्म पध्दतीत दहन व दफन दोन्ही गोष्टी केल्या जातात.मेल्यानंतर काय करावे हे ज्याच्या त्याच्या इच्छेचा प्रश्न असतो.तुम्ही तुमच्या म्रुत्युप्रत्रात तसा उल्लेख करा म्हणजे झाले.
(संपादित)

विल्हेवाट नीट लावली जात नाही . आमच्याइथे देहदान केलेल्या व्यक्तीचे देह गच्चीवर आणी पाण्याच्या ड्रमात सडायला ठेवले . बातमी फुटल्यावर अभ्यासासाठी असे केल्याच्या दावा केला . एक ही अवयव काढला नाय

महानुभावांतही मृतदेह जमिनीत पुरण्याची पद्धत आहे/होती.
ऊर्जेचा वापर आणि व्यय कमीत कमी होईल अशा पद्धतीने दहन व्हावे असे वाटते.

सहमत आहे. गंमत म्हणून कोणी काय लिहावे याला थोड्या मर्यादा हव्यात. एखाद्या कारकूनाने लिहिले असते तर ठीक होते. डो़टरच्या तोंडी शोभत नाही. "पाणी नाही तर आता काय मुतु का?" हे एका राज्याच्या उपमुख्यमंत्र्याच्या तोंडी शोभत नाही तसेच. असो. तो वेगळा मुद्दा. एका डो़क्टरसाठी संवेदनाहीन असला तरी त्यांनी विनोद करायचा प्रयत्न केला होता हे स्पष्टीकरण ग्राह्य धरुन सोडुन देउयात.

बाकी दहन करण्याच्या पद्धतीतत लाकडे वाया जातात हा प्रॉब्लेम आहेच. त्यासाठी दफन सुरु करणे हा रोगापेक्षा इलाज जालीम प्रकार वाटतो. भारताची लोकसंख्या आणि जागेचा अभाव लक्षात घेता १० वर्षांनी तीच जागा परत वापरता येइल असे गृहीत धरुनही प्रचंड जागा लागेल. ते बॉर्डर मधले "इतनी लाशी गिरा दुंगा की तुम्हारे देश की जमीन कम पडेगी" वगैरे डायलॉग आठवला. हे असले उफराटे उद्योग करण्यापेक्षा विद्युत दाहिन्यांची सोय करणे जास्त योग्य राहिल.

शिवाय ब्यांमॅ म्हणतात त्याप्रमाणे हस्तिदंती शवपेटी, लाकडी शवपेटी, प्लॅटिनम शवपेटी वगैरे असले प्रकार सुरु होतील. शिवाय मोठ्या माणसांच्या मढ्यांचे चोचलेही मोठे याप्रमाणे त्यांच्यासाठी खाजगी दफनभूमी, एक बेडरुमचा बंगला वगैरे प्रकार सुरु होतील (पिरेमिड त्याचीच पुढची आवृत्ती).

जाळण्यापेक्षा पुरणे हा उपाय तुलनेत कमीतकमी टप्प्यांमधे निसर्गाला शरीरातली मूलतत्वे परत देणारा उपाय आहे. पण जागेचा प्रश्न आहेच.

पण समजा मृत्यूनंतर काही संवेदना शिल्लक राहात असेलच (बाहेरुन मोजता येणारी किंवा दिसणारी नसली म्हणून आतून नसेलच असं ठाम म्हणता येत नाही आणि ते जिवंतपणी कळणं अशक्य.) अशा वेळी पूर्णपणे अंत होणे असं काही व्हायला वेळ लागत असेल तर जे आहे ते लवकर जाळून मोकळं केलेलं बरं.

आमचे सासरे शास्त्रज्ञ आहेत त्यांनी जळणाच्या गैसवर मृतदेह जाळण्याची प्रणाली विकसित करून ती बर्याच सरकारी स्मशानभूमी मध्ये बसविली आहे. यात पनवेल, लातूर बार्शी इ महापालिका येतात. यात एका माणसाला पूर्ण जाळण्यासाठी एका सिलिंडर चा खर्च येतो. व्यवसायिक सिलिंडर साधारण नऊशे रुपयात मिळतो.(सरकारने जर सबसिडी चा सिलिंडर दिला तर हेच काम ४४० रुपयात होऊ शकेल) यात एकावेळेस आठ ते बारा सिलिंडर वापरले जातात म्हणजे मध्येच गैस गेला आणि पार्थिवाचे अर्धवट दहन झाले असे होत नाही.
या खर्चात धूर काजळी न होता कमीत कमी प्रदूषणात स्वच्छपणे हे काम होते. आपल्याला किती पातळीपर्यंत जाळायचे आहे त्यावर पूर्ण नियंत्रण ठेवता येते. पूर्ण भस्म करायचे कि अस्थि शिल्लक ठेवायच्या ते आपल्यावर आहे. तसे लिहून दिल्यावर अस्थि मिळण्याची व्यवस्था होते.
यात अजूनही सर्व लोक सहभागि होत नाहीत. बर्याच लोकांना लाकडाच्या तिरडीवर जाळणे पसंत आहे. असो समाज प्रबोधन केल्यावर त्याला जास्तीत जास्त मान्यता मिळेल.
दफनभूमी मध्ये दफन करण्यासाठी याहून जास्त खर्च येतो. याचे कारण शहरात दफनभूमी साठी जागा कमी पडत आहेत. सर्वसाधारण दफन भूमीतील पार्थिव विशिष्ट कालावधी नंतर उकरून काढले जाते आणि त्या जागी दुसर्या पार्थिवाची सोय केली जाते. जर आपल्याला आपल्या नातेवाईकाचे थडगे उकरू नये वाटत असेल तर त्या धर्माच्या दफनभूमी ट्रस्ट ला पैसे मोजावे लागतात.
जर हिंदू लोकांनी दफन करायला सुरुवात केली तर सर्वच लहान मोठ्या शहरात अशी परिस्थिती उद्भवेल असे वाटते.

चर्चेतील प्रश्न एकतर्फी आहे. वर आधी एका प्रतिसादात त्या संदर्भात म्हणलेले आहेच. पण जर एखाद्या मुस्लीम अथवा ख्रिस्ती व्यक्तीस दहन करायचे असेल तर ते भारतात शक्य आहे का? कदाचीत याच्या मुळाशी पण समान नागरी कायदा नसणे हे असू शकेल. आज अमेरीकेत अनेक ख्रिस्ती (गोरे) लोकं अगदी त्यातील कॅथलीक्सपण दहन करणेच पसंद करतात, कारण कदाचीत खर्च असेल आणि तसेच काहींच्या बाबतीत पर्यावरणवादी असणे देखील असेल.

१.पेतांची जाळून अन्तक्रिया करणे ही सर्वात उत्तम विधी आहे. स्मशानात एका प्लेटफार्म (१०x १० फूट) वर वर्षात ८० - १०० प्रेतांची अन्तक्रिया करता येते. जर हिंदुधर्मात दफन विधी असती तर दफन भूमी साठी जागा उपलब्ध करणे अशक्य प्राय झाले असते. कल्पना करा दरवर्षी ८०-१०० प्रेतांसाठी किती जागा लागेल.

२. लाकडांची कमी जास्त झाडेलाऊन पूर्ण केल्या जाऊ शकते. विजेवर चालणारे स्मशान ही बांधता येतील. एकट्या दिल्लीतील ५० लाख वाहने एका महिन्यात जेवढे पेट्रोल जाळतात. तेवढ्या उर्जेवर देशातल्या सर्व प्रेतांची अन्तक्रिया होऊ शकते.
३. दफन साठी जागेची मागणी वाढत चालली आहे. शिवाय समाजातले श्रीमंत आणि उच्च लोक थडगी ही बांधणारच. दफनभूमीच्या जागेसाठी आपल्या देशात पुष्कळ ठिकाणी वाद होतात. त्यात बहुसंख्यक समाजाने ही प्रेतांना दफन करणे सुरु केले तर निर्माण होणार्या परिस्थितीची कल्पना करणे अशक्य.
४. युरोप मध्ये विशेषत: UK इथे आता लोक जागेच्या कमतरतेमुळे प्रेतांना जाळू लागले आहेत.
५. शिवाय प्रेतांची चोरी इत्यादी प्रकाराना जाळल्या मुळे आळा बसतो.
६. संपूर्ण शरीर दान दिले तरी ही, गरज नसलेल्या शरीराच्या भागांना जाळूनच नष्ट केल्या जाते.
७. शेवटी दफन करण्याचा खर्च जाळण्यापेक्षा कित्येकपट जास्त असतो.
८. आरोग्याच्या दृष्टीने ही जाळणे उत्तम.

विशेषतः

"शिवाय ठराविक काळ ८-१० वर्षे वगैरे गेला की त्याच जागेत पुन्हा पुन्हा दफन होऊ शकते."

हा तर एकदम योग्य....

असो....

व्यावहारिक बाजू (जागा/खर्च/पर्यावरण) वगैरे हा एक भाग झाला ..
परंतु हिंदू अन्त्यासंस्कारांचा जो दृश्य परिणाम आहे तो मी आधी म्हटल्या प्रमाणे 'भेसूर' वाटतो...भडक्क वाटतो ..
मृत व्यक्तीच्या जवळच्या नातेवाईकांचे वियोगाचे दुखः + इतक्या सार्या प्रोटोकोल चे ओझे अति होत असावे..त्यात काही बदल करणे धुरिणांना शक्य नही का?
त्या मानाने ख्रिश्चन अंत्यसंस्कार (३ इदिओत , प्रहार सिनेमात बघितलेले) फार सौम्य आणि दिलासा दायक वाटतात.

माझ्या एका जैन मित्राच्या आईच्या अंत्यसंस्कार प्रसंगी पहिले कि १ -२ हार घालून घरून तडक विद्युत दाहिनीत नेले..सर्व उपस्थित 'नमो अरीहान्ताय' मंत्र पुटपुटत होते..बस्स इतकेच..तिथेही औपचारिकता कमी असल्याने ताण कमी जाणवत होता...

आत्मा मोक्ष मुक्ती वगैरे वगैरे खुळचट(??) कल्पनांमधून सर्वच समाज (मग तो कोणत्याही धर्माचा असो) एकाचवेळी बाहेर पडू शकत नसल्याने असे पर्यायी मार्ग सुचले तरी ते अंमलात किती प्रमाणात येतील हा एक प्रश्न किंवा अडसर असल्याने शेवटी हि चर्चा कागदावरच राहणार.

माझे म्हणाल तर माझ्या मरणाच्या वेळी समाज आजच्यास्थितीपेक्षा फार पुढे गेला नसेल तर माझा देह दान करायलाच आवडेल. त्यातून जे मिळेल ते मिळेल, त्याउपर त्याची विल्हेवाट कोणीही कशीही लावली तरी माझा आत्मा तळमळणार नाही.. किंबहुना तळमळायचे नाही असे मी आधीच स्वताच्या आत्म्याला बजावले आहे.

माहितीपूर्ण चर्चा. वाचतोय.

-दिलीप बिरुटे

आमच्यात म्हणे बायका स्मशानभुमीत जात नाहीत. कदाचित प्रिय व्यक्तीचा विरह, स्त्री तिच्या कोमलस्वभावामुळे बघु शकत नाही ही धारणा असावी.पण आपली व्यक्ती दुर जाताना दारातुनच इतरांच्या खांद्यावर सोपवताना आपणही अजुन थोडावेळ त्याच्या पार्थिवदेहाकडे बघावे वाटतेच ना.आणी त्या व्यक्तीच्या देहाला अग्नी द्यायला बाईला अधिकार नाही.त्या वेळी भांडण्यापेक्षा दारातुन निरोप घेणेच इष्ट असे वाट्ते.असो. काहीसे अवांतर आहे हे.पण.... बाईचे मंगळसुत्र काढुन त्यातला मणी तिच्या नवर्‍याच्या तोंडात घालतात.आपले माणुस गेल्याचे दु:ख आणी त्यात या विधींचे अवडंबर....... नको वाटते हे सर्व.......

चर्चा वाचली.
त्यात एक मुद्दा जाणवला की दफन करायला फार जागा लागते. भारतातल्या सगळ्या हिंदु लोकांनी दफन करायचे ठरवले तर जागा कमी पडेल.
इथे आपण गृहित धरतोय की मृतदेह आडवा जमिनीत दफन करायचा.
त्या ऐवजी जर त्याचे उभ्याने दफन केले तर? जागा कमी लागेल.

त्यातही जमिनीत खोल बोअर मारुन एकावेळी एका पेक्षा अधिक मृतदेह कमीत कमी जागेत दफन करता
येतील.
या पर्याया मुळे दहना ऐवजी दफन पर्यावरण पुरक ठरेल का?

देहदानासाठी निरोगी शरीरापेक्षा मल्टिपल कॉम्प्लिकेशन्स अस्तील तर विद्यार्थ्यांना जास्त ज्ञान मिळते का ?

दफन सुरु करणे हा रोगापेक्षा इलाज जालीम प्रकार वाटतो.

सहमत आहे .

पण समजा मृत्यूनंतर काही संवेदना शिल्लक राहात असेलच (बाहेरुन मोजता येणारी किंवा दिसणारी नसली म्हणून आतून नसेलच असं ठाम म्हणता येत नाही आणि ते जिवंतपणी कळणं अशक्य.) अशा वेळी पूर्णपणे अंत होणे असं काही व्हायला वेळ लागत असेल तर जे आहे ते लवकर जाळून मोकळं केलेलं बरं.

कुठेतरी वाचलं होतं . शरीराचा मृत्यू झाला तरी वासनादेह शरीर भोवतीच काही काळ घुटमळत असतो . जाळल्यामुळे तो लवकर पार्थिव देहापासून मुक्त होतो आणि पुढच्या प्रवासाला जातो . म्हणून हिंदू धर्मात जाळण्याची पद्धत आहे

काय ठरलं शेवटी?

खाण्यासाठी कोंबडी कापली, प्रेत जाळायला झाड कापले तर त्यांच्या आत्म्याचे काय होते?

कोंबडीच शरीर लगेच नष्ट होता नाही का? लगेच त्याला धुवून बिवून शिजवला जातं . पुरलेल्या मृतदेहाच काही लगेच विघटन होत नाही . वासना देह हा मनुष्यात strong असतो . कारण वासना मनुष्यांना अस्ते. प्राण्यांना , झाडांना नहि. झाडांच्या संवेदना अतिशय क्षीण असल्यामुळे त्यांना अतिशय कमी वेदना होतात . तसेच हि प्रथा जेव्हा सुरु झाली तेव्हा वाळलेली झाडं विपुल प्रमाणात होति कारण हिरवं झाड विनाकारण तोडू नये असं हि हिंदू धर्म शास्त्रांमध्ये सांगितलेल अहे.

इथे तर ही शरीरे लगेच नष्ट होत नाहीत. मग त्यांच्या आत्म्याचे काय होते?

सांगीतल ना वासना मनुष्यांना अस्ते. प्राण्यांना , झाडांना नहि. अश्या प्राण्यांचे देह लगेच पुढच्या जन्माला जातात. प्राण्यांना चांगलं वाईट कळण्याची बुद्धी नसल्यामुळे त्यांना पाप पुण्याची भानगड नस्ते.

डास झुरळे ढेकुन , देवीचे जम्तु , शेतातली कीड याचंया आत्म्याचे काय होते?
बोकड ,कोंबडी मारल्यावर तिचे भूत झाले तर ?

डास झुरळे ढेकुन , देवीचे जम्तु , शेतातली कीड याचंया आत्म्याचे काय होते?

त्यांच्या अतृप्त आत्म्यांचे भूत होत असावे. पण जसे माणसाचे भूत माणसालाच झपाटते, दिसते, त्रास देते, इतर प्राण्यांना नाही; तसेच कोंबडी, बकरा यांचे भूत पण कोंबडी, बकरा यांनाच बाधत असावे.

याबद्दल एखाद्या कोंबडी, बकर्‍याचे मत, अनुभव जाणून घेण्यास उत्सुक आहे. :)

आपण जसे आपल्या मृतदेहाची विल्हेवाट कशी लावावी याविषयी धागे काढून वाद्/चर्चा करतो, तसे कोंबडी, बकरा असे प्राणी काय करत असावेत?
त्यांनाही नैसर्गिक मृत्यू यावा असे वाटत नसेल का? :)

वासना असणं नसणं ही एक गोष्ट आहे.
पाप पुण्याची जाणीव ही वेगळी गोष्ट आहे.
प्राण्यांना , झाडाला वासना नसते असं कुणी सांगितलं? वासना असो वा नसो, आत्मा तर असतोच ना?

आत्मा असणं आणि वासना असणं ह्या २ वेगळ्या गोष्टी आहेत . आत्म्याचं मूळ स्वरूप हे शुद्ध , पवित्र ,वासनारहितच अहे. वासना आली कि तिथे पाप आलं . असो हा विषय वेगळा आहे . पण प्राण्यांना वासना असतात हे जर उदाहरणासह सांगाल काय?

मग असे जर कुणी केलं तर मग त्यांचा आत्मा सात ठिकाणी घुटमळणार का?एकाच्या शरीरात दुसर्‍याचा अवयव दान करुन बसवला आहे. काही वर्षे जगून तोही मेला. तर त्याच्या शरीराभोवती दोन आत्मे घुटमळतील का?

हे त्या आत्म्यावर depend आहे त्याने किती ठिकाणी घुटमळायच . घुटमळनं काही compulsary नहिये.
कसं असतं, बराच वेळ मेलेल्या माणसाला कळतच नाही तो मेलाय म्हणून . आणि कळल्यावर मग त्याला दुख होत. आयुष्यभर माझ माझ म्हणून ज्या गोष्टींवर आपल फार प्रेम असतं ती गोष्ट तुटली , फुटली , हरवली कि आपल्याला दु:ख होता न. मग इतकी वर्ष ज्या शरीराने साथ दिली त्या शरीराला सहज सोडायला आत्मा तयार नसतो. म्हणून तो तिथे घुटमळतो. म्हणून ते शरीर लवकर नष्ट करून टाकणं आवश्यक असत म्हणजे त्याला जास्त त्रास होत नाही . एखादी गोष्ट तुटली कि आपण त्याला पुन्हा जोडून वापरण्याचा प्रयत्न करतो . पण ती खूपच damage झाली तर तिला फेकून देवून आपण विसरून जतो. साधारण तसच