गणेशाची स्थापना. मूर्ती एक की दोन ? लहान की मोठी ?

पैसाताईशी सहमत आहे.

मोठ्या मूर्तीचे विसर्जन दरवर्षी केलं जात नाही. कदाचित काही मंडळाच्या कार्यकर्त्यांची ही चलाखी असावी. ;) पण इतर ठिकाणी मोठी मूर्ती तीच असते तिचं थोडं रंगकाम इ. केलं जातं. लहान मूर्तीची प्रतिष्ठापना होते. विसर्जनावेळी लहान मूर्ती विसर्जित होते

बाकी, तुकाराम महाराजांचा अभंग 'केला मातीचा पशुपती...' लक्षात ठेवून परंपरांचा प्रवाह खंडीत होणार नाही इतपत नि तेवढ्याच परंपरा पाळाव्यात असं आपलं आमचं मत. मात्र त्या मोडू नयेत हे निश्चित.

हे "धन्स" म्हणजे काय असतं?

६ शास्त्रे आणि १८ पुराणे यांचा नक्की काळ कोणता, गणपतीची पद्धत कधी सुरू झाली याबद्दल मला काहीच माहित नाही. बर्‍याच गोष्टी परंपरेने चालत आलेल्या आहेत एवढं खरं. कदाचित अशा काही गोष्टी मग शास्त्रात आहेत्/नाहीत वगैरे सांगितलं की बर्‍याच लोकांची तोंडं आपोआप बंद होत असावीत.

ह्या दुव्यात गणेश प्रतिष्ठापनेची बर्‍यापैकी तपशीलवार माहिती दिली आहे. तरीही मूर्तीच्या आकाराचा वा तिच्या पार्थिवतेचा यात उल्लेख नाही.

बाकी ते आत्मुबुवा कुठे गायबलेत?

मी लिहिण्याचं विशेष असं काही राहिलेलं नाही, पैसा ताईंनी दिलेले प्रतिसाद म्हणजे परंपरेतल्या सर्व गोष्टींच सारं-रूप आहे. आता प्राणप्रतिष्ठा म्हणजे नक्की काय केले जाते,तेव्हढे मांडतो. आणी नंतर अनुषंगिक पुजनाबद्दल सांगतो.

कोणत्याही मूर्ती/प्रतिमा(सूर्य/वास्तुपुरुष/ब्रम्हा इ.. सर्व देवता),(गरज पडली तर)अगदी फोटो सुद्धा... या सगळ्यांच्या प्राणप्रतिष्ठेसाठी बीजाक्षर मंत्र म्हणायची पद्धती रूढ आहे.

१)प्राणप्रतिष्ठेसाठी सर्व प्रथम,आपला डावा हात स्वतःचे हृदयावर आणी उजवा हात मूर्तीचे हृदयावर किंवा प्रतिमा असतील तर त्यांना लाऊन धरतात,खालील बीजाक्षर मंत्राची ३ प्रकटीकरणे- नंतर म्हटली जातात.
औम.. आं ह्रीं क्रों .. अं यं रं लं वं शं षं सं हं ळं क्षं अ: अस्यां मूर्तौ* प्राण इह प्राणा: । (*आसू प्रतिमासु प्राण इह प्राणा:।)

औम.. आं ह्रीं क्रों .. अं यं रं लं वं शं षं सं हं ळं क्षं अ: अस्यां मूर्तौ जीव इह स्थित: ।

औम.. आं ह्रीं क्रों .. अं यं रं लं वं शं षं सं हं ळं क्षं अ: अस्यां मूर्तौ सर्वेंद्रियाणी... स्वाहा: ।
नंतर--
२)गर्भाधानादी पंचदश संस्कार सिध्यर्थं पंचदश प्रणवा$ वृत्ती: करिष्ये। >>> गणपति/प्रतिमा.. इ. च्या हृदयाला उजवा हात लाऊन पंधरा वेळा मनातल्या मनात ओंकाराचा जप करायचा असतो.यामुळे मूर्तीमधे वरिल तीन मंत्रानी आलेलं प्राणात्मक दैवत्व हे षोडश संस्कारांपैकी देवाला आवश्यक मानलेल्या पहिल्या पंधरा संस्कारानी युक्त होतं.
यानंतर---
३)ओम तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्तात् शुक्र मुच्चरत्। पश्येम शरदः शतम। जीवेम शरदः शतम॥ >>> या मंत्रानी देवतेच्या डोळ्यात साजूक तूपानी अंजन घातलं जातं (गणपतीच्या डोळ्यांमधून तूप लावलेली दूर्वा वरिल मंत्र म्हणत,काडीनी नेत्रांजन किंवा सुरमा घातल्या सारखी फिरवतात.)
यानंतर
४)*प्राण शक्त्यै नमः हा नाम(मात्र)मंत्र म्हणत पंचोपचारी पूजन केलं जातं. इथे देवतेचे प्राण प्रतिष्ठित झाले असे समजावे. या नंतर नेहमीची षोडशोपचारी पूजा घडते.

=========================
@आपण आता कोणीही वेळेअभावी म्हणा की माहिती नसल्यामुळे म्हणा शास्त्रोक्त पद्धतीने कोणी गणेशाची स्थापना करत असतील असे काही वाटत नाही. कारण नुसते गणपतीपुजन नव्हे तर त्याबरोबर आणखीही काही गोष्टींचे त्यासोबत पुजन केले जाते (बरोबर का बुवा) तेव्हा कुठे एक संकल्प पुरा होता. >>> बरोबर आहे. गणपतिची पूजा होताना बरोबर अक्षता वाहूनअंगपूजन(अवयव पूजन),पत्रार्चना-पत्री वहाणे, आणी दूर्वायुग्म-म्हणजे गणपतिची विशेष नाव उच्चारत प्रतिनामाला दोन/दोन दूर्वा वहातात.. पत्रार्चना/अंगपूजा यातही गणपतिची विशेष नावं म्हटली जातात.

@पुजासामग्री, बसण्याच्या दिशा, यजमानांची शुचिता, 'गणांना त्वां गणपति' असे तांदुळावर ठेवलेल्या सुपारीवर गणेशदेवतेचे आवाहन करतात...एकूण काय गणेशाच्या मूर्तीबद्दल आकाराबद्दल काही विशेष संकेत आहेत, असं मला सध्या तरी काही वाट्त नाही. >>> मूर्तींचं असं विशेष कोणतंही शास्त्र नाही. पण निरनिराळ्या श्रद्धांमधून रूढ झालेले संकेत आहेत. आणी ते परंपरेनी(च) जतन झालेले आहेत. बाकि विशेष काहिही नाही.

आता पार्थिव गणेश पूजना बद्दल- मूळात हे पुरुषांनी धर्म/अर्थ/काम/मोक्ष हे चारही पुरुषार्थ प्राप्त व्हावे,त्यांची वृद्धी व्हावी म्हणून आचरायचं एक व्रत आहे.भाद्रपद शु.चतुर्थीला ब्राम्हमुहुर्ती(पहाते ३ ते ४ यावेळात) उठावे. नदीवर जाऊन स्नान/संध्या इत्यादी आन्हिके करावीत. नंतर ओलेत्या वस्त्रांनिशी (अती शयं सोवळ्यामधे) पहिल्यांदा नदीकाठाची हरळ/हरळी/कोवळ्या दूर्वा दोन/तीन मुठी घ्यावा. त्यानंतर दोन्ही हतात मावेल एव्हढी चिकणमाती घ्यावी. हे सर्व घरी आणून पाटावर हरळ पसरावी.. आणी नंतर वरती दिलेले प्राणप्रतिष्ठेचे पहिले तीन मंत्र म्हणत हातानी मूर्ती घडवावी.(आता मूर्ती तयार असते,म्हणून उपचाराचा भाग म्हणून नुस्ता हृदयाला हात लाऊन आपण हे मंत्र म्हणतो/पुरोहिताकडून म्हणवितो). मूर्ती घडवून झाल्यावर पंधरावेळा ओंकार जप इत्यादी पुढिल सर्व विधि करावा. षोडशोपचार पूजा पूर्ण झाल्यावर मूर्तीच्या पायाशी पाटावर ज्या हरळ दूर्वा पसरल्या होत्या,त्यातील बाहेरची एखादी काढून जटा/शेंडी मधे बांधावी. त्यानंतर शास्त्र भेदा प्रमाणे (दुसरे दिवशी सायंकाळी/अकारवे दिवशी/एकविसावे दिवशी) मूर्ती विसर्जन करतांना,शेंडीतील दूर्वा सोडून द्यावी/विसर्जित करावी...... हे झालं पार्थिव गणेश व्रत! (पुढे लो.टिळकांनी याला राष्ट्रीय हितास्तव लोकोस्तवाचे रूप दिले.)
======================

या निमितानी काही....

अता इथे गणपति "बसवायच्या" आजकाल "दिल्या" जाणार्‍या मुहुर्ताचा संमंध कुठेही नाही हे प्रथम स्पष्ट व्हावे. वेळ जी गृहीत आहे.ती पहाटे ३ वाजल्यापासून(ब्राम्ह मुहुर्त) सुरु होते कारण ती देवतांच्या आगमनाची वेळ समजली जाते. यातला ब्राम्ह मुहुर्तंही रोजचा/सर्व देवतांचा आहे. गणपति साठीचा त्या दिवसाचा स्पेशल नव्हे. हे सांगायचे कारण म्हणजे हल्ली पेपरात पंचांगकर्त्यांकडून जाहिर होणारे मुहुर्त ही अलिकडच्या काळाची "देन" आहे. याचा व्रताशी काहिच संमंध नाही. (मूळात हे ज्योतिषीय मुहुर्ताचं प्रकरणच काहि शे वर्ष जुन आहे. सबब..व्रताच्या अनुषंगानी ते निरर्थक आहे.)

दुसरं असं की गेली काहि वर्ष- या सनातनी संघटना, नदीतच मूर्ती विसर्जनाचा हट्टग्रह रूढ करू पहात आहेत. तो किती खुळा आहे हे कळावे. नदीत विसर्जन करण्यासाठी-आधी नदी शुद्ध हवी, त्यानंतर तिथली माती स्वच्छ हवी.मग वरिल प्रमाणे तिची(च) मूर्ती व्हायला हवी...(तिला कोणताही रंग नको) आणी त्यानंतरच तिचे "नदित विसर्जन" सु-संगत ठरते. जसे आणी ज्या स्वरुपामधे, आवाहन करणे -आणणे---त्याच स्वरुपामधे/घटकांमधे, विघटीत करणे-विसर्जन करणे,हे नैसर्गिक रित्या किति सुसंगत आहे! जसं निसर्गातून घेतलं..तसच्या तसं परत दिऊन टाकलं.

आजचे चित्र काय आहे?---आता मूर्ती "वेगवेगळ्या मातिच्या" असतात.त्यांना अनेकानेक रंग चढवलेले... म्हटल्यावर त्याचे नदिमधे शुद्ध-पर्यावरण-वादी विसर्जन "शक्य" तरी आहे काय? सनातनी या गोष्टी कानाबाहेर फेकून देतात,आणी लोकांनिही फेकाव्या म्हणून मोहिम चालवतात... त्यांचं न ऐकता आपण "फक्त धार्मिक" असणार्‍या लोकांनी मूर्ती विसर्जनाचे हे* नवे पर्याय बहुसंख्येनी स्विकारायला काय हरकत आहे? :)
===============================================

*विसर्जन हौद/घरी बादलीमधे/मूर्ती दान/सुपारीगणपति/धातूमूर्तीचा कायम-गणेश

हाहाहा.

स्यमंतक मण्याची गोष्ट.
बाकी ती गोष्ट कृष्णाच्या बालपणीची नै. तर द्वारकेतली. हरीवंशात ही कथा अगदी डिट्टेलवार आहे. पण यात चतुर्थीला चंद्र बघितला म्हणून कृष्णावर आळ येतो असा कै उल्लेख नै (निदान तसे वाचल्याचे मला आठवत तरी नै).

बाकी महाभारतात मौसलपर्वात यादव झिंगून फुल्ल्टू झालेले असतांना कृतवर्मा आणि सात्यकी जुनी भांडणे उकरून काढतात त्यात हार्दिक्य सात्यकी/ कृष्णाला भूरीश्रवाच्या अन्यायाने झालेल्या वधाची आठवण करून देतो तर सात्यकी हीच वरची स्मयंतक मण्याची गोष्ट सांगून कृतवर्म्याने कृष्णावर कसा चोरीचा आळ घेतला होता असे सांगून कृष्णाला उचकवतो आणि लगेचच हार्दिक्याचा वध करतो ते पाहून हार्दिक्याचे समर्थक यादव भोज आणि अंधक एकत्र येऊन सात्यकी आणि प्रदुम्नाचा वध करतात. मग लैच यादवी माजते आणि सर्वजण एकमेकांत लढून नष्ट होतात.

माझ्या माहेरच्या घराण्याचा मूळ गाव गणपतीपुळे. गणपतीपुळे गावात महागणपती असल्यामुळे त्या गावाच्या पंचक्रोशीत आणि ते मूळ गाव असलेल्या लोकांनी पार्थिव गणपती आणू नये अशी पद्धत आहे. तो एक कायमचा महागणपती असल्याने दुसर्‍या गणपतीची प्रतिष्ठापना किंवा विसर्जन करू नये अशी पद्धत. मात्र देव्हार्‍यात नर्मदे गणपती किंवा धातूची मूर्ती कायमस्वरूपी असते ती चालते. अर्थात देव्हार्‍यातल्या गणपतीची प्राणप्रतिष्ठा आणि विसर्जन नसते हे ओघाने आलेच. पण पार्थिव गणपती नसला तरी खड्याच्या गौरी (५ खडे) मात्र आणतात आणि त्यांची पूजा नैवेद्य घरातल्या बायकाच करतात. शोधायला जाल तितक्या प्रथा आणि पद्धती सापडतील!

जिथे गणपतीच्या लहान आणि मोठ्या अशा २ मूर्ती आणतात तिथे मोठा गणपती शोभेचाच असतो. आणि पूजा लहान गणपतीची करतात.

कोंडकु बाळा, एवढ्याशा प्रश्नावरुन स्वर्ग गाठण्याचा प्रयत्न आवडला. आमच्या विद्यार्थ्यांना आम्ही अभ्यासक्रमात असेल ते सांगूच आणि आलाच विषय तर अनेक गोष्टींची माहिती पुरवू. बाकी, राहीला व्यक्तिगत रोखाच्या बाबतीत प्रश्न तर आपल्याला सांगितलं पाहिजे की मी अनेकदा आधुनिक बांधिलकीच्या गोष्टी केल्या आहेत आपण ते कधी शोधलं नसेल वाचलं नसेल.... समाजाला उत्तम ते देण्याचा प्रयत्न केला आहे. आणि मी तर पडलेल्या प्रश्नांचा उत्तम शोधही घेतला आहे.

अच्छा. मग ठिक आहे. पुढचा प्रश्न, जास्त पावरबाज डाव्या सोडेचा गणपती की उजव्या सोडेचा गणपती असतो? हा आहे का? ;)

चर्चा प्रस्ताव आवडला नाही. अनावश्यक विषय आहेत. असे उत्सव अवडंबर आहेत, असं काही म्हटलं असतं तर समजलं असतं. पण, समाजात आपल्यासारखे किडके विचारांचे लोकही असतातच.

हॅ हॅ, अहो ही आमच्या शिक्षकांची आणि प्राध्यापकांची कृपा.

काहीही न वाचता शेंडी ना बुडुखचा आधार नसतांना आपलं पुरोगामीत्त्व सिद्ध करायच्या मागे लागतात त्याचे आश्चर्य नाही. काही न वाचता टीका करण्याचा नाद असतो. पण, चालायचंच.

मूर्तीतून गुणांचे आदानप्रदान व्हावे, कर्मकांडात न अड्कता श्रद्धेमुळे आनंद वाढत असेल, रुटीन जगण्यात चैतण्य सळसळणार असेल, तरच अशा उत्सवांना आणि त्याच्या मूर्त्यांना अर्थ राहील असे वाटते.

हे जर वाचलं असता तर प्रश्न पडला नसता... असो.

प्रश्न आम्हाला नै हो तुम्हाला पडलाय.

ऑन अ सिरियस नोट. आपला व्यासंग अनेक धाग्यामधून आणि प्रतिसादामधून बघितला आहे. संतवांडमयापासून ते मोबाईलच्या नव्या तंत्रज्ञानापर्यंत तुम्हाला बरंच माहिती आहे. त्याबद्द्ल मला आपलं कौतुकच वाटतं. नवनवीन माहिती मिळवत रहाणं आणि तुमच्या मुद्द्याचं व्यवस्थित खंडन केल्यावर प्रांजळपणे एखाद्या गोष्टीबद्दल मत बदलण्याचा तुमचा दिलदारपणासुद्धा काही धाग्यातून बघितलाय. पण अगदी मनापासून विचारतो, शिक्षक आणि प्राध्यापकांना वैयक्तीक जीवनात आणि पब्लिक फोरम वरती आमच्या सारख्या मॅगो पिपल पेक्षा थोडसं दक्ष रहायला एव्हडं अवघड जातं का? ही लोकं समाजाच्या सद्ध्याच्या परिस्थिचं थोडंसुद्धा उत्तरदायित्व स्विकारत का नाहीत? आपल्याकडून अगदी भाषाशुचितेचा किंवा विवेकाचा थोडासा जास्तं आग्रह धरल्यावर एव्हडं चवताळून का जातात?

आपल्या बुद्धीची दया आली. लवकर बरे व्हा...!!!

ही दोन वाक्य अजिबात आवडली नाहीत.