महाभारत युद्धामागील राजकीय समीकरणे

विवेचन अन चित्रे दोन्हीही आवडले. कॉलिंग वल्ली आणि इतर जाणकार. पुन्हा एकदा नीट वाचून मत देतो, तोपर्यंत ही पोच.

माणसं आहेत. कुरुबुरि चालायच्याच. युध्दे व्हायचीच. यातुन खरच काहि निष्पन्न होतेय असं वाटत नाही. या लेखाचे प्रयोजन काय ?

युद्धानंतर पांडवांनी किती वर्षे राज्य केलं आणि नंतर त्यांना कोणी टेकओवर केलं हेही वाचायला आवडेल

अवांतर : आधुनिक काळातील अणुबॉम्ब, स्ट्रिंगर मिसाईल, विमान, लाइव ब्रॉडकास्टिंग यांची तुलना त्या काळात वापर्ल्या गेलेल्या काही गोष्टींशी होते यावर हि जाणकारांनी प्रकाश टाकावा.

पुढील भागाच्या प्रतीक्षेत.

अभ्यासपूर्ण लेख मनापासून आवडला. फक्त एक अजुन त्यात हवे असे वाटते, आपण जी राज्यांची नावे दिली आहेत ती त्या काळात त्या राज्यांना ओळखणारी नावे आहेत, आज तीच राज्ये कुठल्या देशात, राज्यात येतात, ते कळले तर समजायला सोपे जाईल असे वाटते. तुम्हाला माहीत असेल तर तेही लिहा, नाहीतर, मिपावर जाणकार आहेत त्या विषयावरचे त्यांनी लिहावे असे आवाहन करतो.

विवेचन आवडले.
तत्कालीन राजकारणाचा वेध घेण्याची संकल्पनाही आवडली.

महाभारत एका जराशा वेगळ्या दृष्टीकोनातून बघूयात! सोबतची चित्रेही नेहमीप्रमाणे छान!

उदा. यादवांनी, तसेच शल्याने दुर्योधनाचा पक्ष घेतला, तर कौरवांपैकी विकर्ण हा पांडवांकडे गेला.

शल्याला दुर्योधनाने वाटेत जोरदार आदरातिथ्य करून गोड बोलून वचनात फसवल्यामुळे नाईलाजाने दुर्योधनाचा पक्ष घ्यावा लागला.
यादवांनी सरसकट कौरवांचा पक्ष घेतल्याचे दिसून येत नाही. बलरामाच्या जवळचा हार्दिक्य कृतवर्म्याने दुर्योधनाला पाठिंबा दिला तर कृष्णाच्या जवळचा अर्जुनशिष्य सात्यकीने पांडवांचा पक्ष घेतला. खुद्द बलराम तर युद्धापासून अलिप्तच राहिला. तर श्री़कृष्ण पहिल्यापासून पांडवांच्या बाजूनेच होता. नि:शस्त्र कृष्ण किंवा त्याची नारायणी सेना ही गोष्ट नक्कीच प्रक्षिप्त असावी. कारण नारायणी सेनेचा पुढे उल्लेख येत नाही, एक दोन ठिकाणी तसा आहे पण ते भाग बाहेरून घुसडलेले आहेत हे उघड दिसते.
विकर्णाने वेळोवेळी पांडवांची बाजू घेतली असली तरी युद्धात तो दुर्योधनाच्या बाजूनेच लढला. पांडवांच्या बाजूने गेला तो युयुत्सु.

आता अरविंदांच्या सिद्धांताबद्दल

१. कांही झाले, तरी स्वत:चे स्वातंत्र्य जपण्याची इच्छा असणारी राष्ट्रे. (शल्य, यादव इ. ??)

शल्य आणि यादवांबद्दल वर लिहिलेच आहे तरी अजून लिहितो.
मद्र आणि यादवांना तत्कालिन आर्यावर्तात फारसा मान नव्हता. मद्र देशातील लोकांना कसे हीन समजले जात असे याचे सविस्तर वर्णन कर्ण-शल्य संवादात प्रकट होते. तर यादव हे आर्य नव्हेतच असे बहुतेकांचे मत होते. किंबहुना त्यांना क्षत्रियच समजले जात नसे. वृष्णी, अंधक कुळाला फारशी प्रतिष्ठा नव्हती. कंसवधानंतर तर ती अजूनच कमी झाली होती. कृष्ण तर गवळ्याचा पोर म्हणूनच ओळखला जात असे. तशातच जरासंधाच्या भितीने मथुरा सोडून दूर आनर्त देशात जाऊन राहिल्यामुळे यादव घराणे पळपुटेच समजले जात असे. अग्रपूजेच्या वेळी शिशुपालाकडून झालेली कृष्णनिंदा, रूक्मिणीविवाहाचे कृष्णास आमंत्रण नसणे ह्या घटना पुरेशा बोलक्या आहेत.
अर्थात पुढे कृष्ण, बलरामाने स्वःपराक्रमाने स्वतःचा दरारा निर्माण केला ही गोष्ट वेगळी. किंबहुना यामुळेच त्यांना स्वतःचे राज्य प्रिय असावे. पण युद्धापासून यादवांचा कसलाही फायदा झाल्याचे दिसून येत नाही. यादववंश आपापसात लढून नष्ट झाला.

२. कुरुकुलाच्या मोठेपणावर मात करून स्वत:चे वर्चस्व स्थापित करण्यास आतुर राष्ट्रे. (मत्स्य, पांचाल ??)

मत्स्य राष्ट्र अगदी लहानसे होते. त्यांनी कुणावर स्थापण्याचा प्रश्नच येत नव्हता. विराटनगरीतील पांडवांच्या अज्ञातवासानंतर मत्स्य आणि पांडव दोघेही एकमेकांच्या ऋणात तर पुढे नात्यात बांधले गेले. पांचाल मात्र महत्वाकांशी होते. भीष्मामुळे जरी हस्तिनापुराचे उघड शत्रुत्व घेण्याचे धैर्य त्यांच्या नसले तरी द्रोणांमुळे ते कौरवांचे वैरी झालेच. द्रौपदी स्वयंवरानंतर तर कट्टर पांडवपक्षी झाले. पांडवांकडील मुख्य सेना ही पांचालांचीच होती.

पूर्वीच्या वैभवशाली साम्राज्याची स्मृती जपणारी, आणि तश्या एकछत्री साम्राज्याचा पुरस्कार करणारी राष्ट्रे. (चेदी,मगध, कुंतिभोज ??)

शिशुपाल आणि जरासंध वधानंतर चेदी, मगध राज्ये अतिशय कमजोर झाली. त्यात पांडवांनी दोघांच्याही पुत्रांना त्यांचे राज्य न बळकवता उलट त्याच राज्यांवर त्यांचा अभिषेक केल्या गेल्याने पांडवांच्या ऋणात आली व युद्धात त्यांनी पांडवांचा पक्ष घेतला.
प्रागज्योतिषपुराचा राजा भगदत्त मात्र पांडवांचा प्रिय होता मात्र कृष्णाचा कट्टर वैरी. (नरकासुराचा हा मुलगा). हा दुर्योधनाचाही स्नेही होता. त्याने शेवटी कौरवांचा पक्ष घेतला.
बाल्हिक राजा भीष्माचा चुलता. खरा तर सर्वात जेष्ठ कुरु (शांतनुचा सख्खा भाऊ). हा साहजिकच आपले पुत्र, पौत्र सोमदत्त, भूरिश्रवा यांसह कौरवपक्षास जाऊन मिळाला.
बाकी इतरही राजे काही नातेसंबंध तर काही परस्परांच्या वैरापायी एकेकाचा पक्ष घेते झाले. उदा. कृष्णाच्या वैरापायी अवंतीच्या विंदानुविंदांनी कौरवांचा पक्ष घेतला तर विंदानुविंदांचे वैरी केकयांनी पांडवांचा. अलंबुषादी रा़क्षस भीमसेनाने केलेल्या बक-किर्मिरादी राक्षसांचा वधाचा सूड घेण्यासाठी दुर्योधनास जाऊन मिळाले.
सिंधु-गांधार देश तर दुर्योधनाच्या अगदी जवळच्या नात्यातीलच होते. साहजिकच ते कौरवांकडेच गेले.

भीष्म व द्रोण यांना पांडवांविषयी ममत्व होते, आणि पांडवांचा हक्कही मान्य होता, तरीही युद्धात पांडवांकडून न लढता कौरवसेनेचे नेतृत्व करून त्यांनी पांडव-सेनेचा संहार केला. याचे कारण, त्यांना पांडवांच्या पाठीशी सर्व शक्तीनिशी ठाकलेले द्रुपद आणि विराट हे बलाढ्य राजे भविष्यात सर्व सत्ता काबीज करतील, अशीही भिती वाटत असावी

असे वाटत नाही. भीष्म हस्तिनापुराला कायमस्वरूपी बांधला गेलेला होता. अर्थात त्यानेही एकाही पांडवांचा वध करणार नाही असे आधीच सांगितले होते. जिथे भीष्म तिथे द्रोण. एकतर हा द्रुपदाचा कट्टर वैरी शिवाय द्रोणपुत्र अश्वत्थामा दुर्योधनाच्या पक्षातला. पुत्रमोह, भीष्माचे ऋण यांतच अडकून द्रोणाची वाताहत झाली.

मला तरी अरविंदांच्या सिद्धांतात फारसे तथ्य वाटत नाही. नातेसंबंध, तसेच एकमेकांच्या वैरापायी केले गेले स्कोअर सेटलिंग असेच काहीसे वाटते.

फार छान लेख !

नातेसंबंध, तसेच एकमेकांच्या वैरापायी केले गेले स्कोअर सेटलिंग असेच काहीसे वाटते.

सगळ्या मानव व्यवहाराचे इंगित "यातून मला काय मिळणार आहे?" या एका प्रश्नाच्या उत्तरात दडलेले असते... कधी ते उत्तर एकदम उघड असते तर कधी मानवी मनाच्या अनेक पदरांखाली दडलेले असते... पण अखेर उत्तर त्याच एका प्रश्नाचे असते.

त्याकरिताच महाभारत ही केवळ एक कवीकल्पना नसून इतिहास असल्याच्या वादास बळकटी मिळते. त्याची वर्णनाची पद्धत आणि शब्द काही एक उद्देश समोर ठेवून रंगवलेल्या कथेपेक्षा जास्त "जसे होते तसे" लिहिलेला इतिहास असल्यासारखे आहेत.

इरावती कर्व्यांनी या पक्षापक्ष भेदावर छान टिपण दिलं आहे. त्यांच्या मते मत्स्यनरेश जरी नकुल-सहदेवांचा मामा होता, तरी मत्स्य कुळाची सोयरीक कौरवांशी होती, व जेष्ठांनी चालवलेली सोयरीक मत्स्यराजाने पुढेही जपली.

अगदीच सारांश द्यावा म्हणावं, तर परस्पर वैरभाव, राजकारणी दीर्घकालीन समीकरणे, नवीन राज्यस्थापनेच्या शक्यता वगैरे धरुन क्षत्रीय समाजात आग घुमसतच होती. कौरव-पांडव आणि श्रीकृष्ण हि नावे हि लार्जर दॅन लाईफ टाईपची होती व त्यांचा निर्णायक संघर्ष त्या लौकिकाला साजेसाच होणार हे प्रत्येकाने हेरलं असावं. मग आपला शत्रु कुठल्या पक्षात जातोय, उपकार-अपकारांच्या आठवणी व पोस्ट वॉर सिनॅरीओमधे आपल्याला काय वाटा मिळेल याचे हिशोब लक्षात घेऊन जवळपास प्रत्येकजण युद्धात उतरला. युद्धात जो विजयी होईल, कौरव किंवा पांडव, तो आपल्या पक्षातर्फे कोण लढलं व विरोधात कोण गेलं याचा हिशोब ठेऊन युद्धोत्तर काळात त्याची परतफेड नक्की करेल हि भिती/आशा संपूर्ण क्षत्रीय समाजाला होती. कदाचीत नि:पक्ष राहिलं तरी ते विरोधात गेल्यासारखं घेतल्या जाईल. त्यामुळे काहि अपवाद वगळता नि:पक्ष कोणालाच राहता आलं नाहि.

अर्धवटराव

महाभारत = काय नाय रं बाला! जल्ली सगली इष्टेटची लफ्री बोल. :)

येऊंद्या पुढची माहिती. वाट पाहतोय.

अवांतरः बलराम-जरासंध युध्दाचं चित्र कोणत्या काळात चितारलं आहे? डावीकडील सैन्यातील हत्तीवर स्वार झालेल्याचा मुकुट इंग्रजी चित्रांमध्ये असायचा तसा दिसतोय. आणि उजवीकडचं सैन्य (दाढ्या आणि मंदीलांच्या ठेवणीवरुन) अंमळ मुसलमानी पध्दतीचं वाटतंय.

क्रमशः आहे ना?

कोण कुणास्तव जगतो मरतो
कोण कुणास्तव सतत कष्टतो
माणुसकीचा गहिवर येतो
ज्याला जेव्हा जिथे सोयिचे
जगात नसते कुणी कोणाचे.

महाभारताचे युद्धही यात तत्वावर आधारित होते. दुर्योधन बरोबर किंवा युधिष्ठिर भला म्हणून कोणी कोणासाठी लढला नाही. बाल्हिकांचेच उदाहरण घ्या. त्यांना कृष्णाचे वाढते वर्चस्व मान्य असणे शक्य नव्हते. पांडव जिंकणे म्हणजे तत्कालीन भारतात कॄष्णाचे राज्य येणे. जे मान्य नसल्याने बाल्हिकांनी दुर्योधनाची बाजू घेतली असावी. कित्येक राक्षस यौद्धे दुर्योधनाकडे आले कारण अर्जुनाने त्यांची कत्तल् करुन त्यांचे वैर ओढवुन घेतले होते. सहदेव पांडवांकडुन लढला कारण त्याच्या राज्याच्या सीमा हस्तिनापुरला लागुन होत्या आणि दोघांमध्ये सतत कुरबुरी होत. त्याला मदत करणे म्हणजे स्वतःच्या पायावर धोंडा पाडुन घेणे. मत्स्य आणि विरात नातेसंबंधांमुळे बांधले गेले होते. त्यांच्यासाठी कोणाची बाजू घ्यायची असेल तर ते पांडवच होते. त्याहुनही महत्वाचे म्हणजे पांचालांची तर द्रोणांशी वैर असल्याने ते कौरवांसमोर उभे ठाकणे साहजिक होते कारण जोवर द्रोण कौरवांच्या बाजुने होते तोपर्यंत पांचाल कायम त्यांच्या ऋणात राहणार.

मत्स्यांची गोष्टच वेगळी. कीचकवधानंतर ते खुपच दुर्बळ झाले असते. पांडवांना मदत करुन किमान त्यांचे अस्तित्व तरी शिल्लक राहणार होते. दुर्योधन जिंकला असता तर पुढचा घास त्यांचाच असला असता. यात फक्त शल्याचा राजनैतिक संबंध समजुन येत नाही. कदाचित केवळ कर्णाला नामोहरम करण्यासाठी त्याचा उपयोग करावा असे ठरले असावे म्हणुन तो दुर्योधनाकडे आला असावा.

थोडक्यात सगळे स्वहितासाठी लढले.

खूप माहिती पूर्ण लेख

नाही हो.
उलट त्या युद्धात अभिमन्यू कडून दुर्योधनपुत्र लक्ष्मण याचा वध झाला तर अभिमन्यूचा वध अंतिमत: दौ:शासनी (दु: शासन पुत्र) याच्या हातून गदाप्रहाराद्वारे होतो.

चित्रं छान आहेत

महाभारतकालीन राजकीयपट व ऐतिहासिक व्यक्तिमत्वे यांच्या तात्कालीक संबंधावर आधारित हिन्दी भाषेतील वरिष्ठ उपन्यासकार म्हणून सुप्रसिद्ध श्री. नरेन्द्र कोहली यांच्या महासंग्राम नामक कादंबरीचेसात खंडीय वाचन जरूर करा.अनेक कारणांचे संदर्भ व अंतर्गत मनोविश्लषणातून बरेच काही उलगडे होतील.

कृष्णाचा पणतू वज्र याचा वंश विस्तारला. हा वज्र म्हणजे अनिरुद्ध आणि बाणासुरकन्या उषा यांचा पुत्र. म्हणजे अर्धा असुर. शेवटी द्वारकेतला यादववंश निर्भेळ राहिला नाहीच.
एक तर्कसुसंगत मनोज्ञ कहाणी जुन्या पिढीतल्या बायकांकडून ऐकली आहे. कृष्णाच्या सोळा सहस्र नारी या सर्व जरासंधवधानंतर त्याच्या अंतःपुरातून कृष्णाने सोडवून द्वारकेत आणलेल्या स्त्रिया होत्या. त्यांना कृष्णाने आपले मानले, त्यांची जन्मलेली आणि गर्भावस्थेतली मुले आपली म्हणून स्वीकारली. कृष्णाच्या निर्वाणानंतर हीच यादवरूपी राक्षसबीजे आपापसात लढून मरण पावली. या कथेला अर्थातच महाभारतात 'कृष्णाने त्यांची सुटका केली' इतक्यापुरताच आधार आहे. पण कृष्ण हा योगेश्वर आणि पुरुषोत्तम कसा, यावर या कथेतून प्रकाश पडतो.

मोठीच गडबड. होय, तो नरकासुरच.
दुरुस्तीसाठी धन्यवाद.