संग्रहालायातील कलाकृती आणि त्यांचे विविध विषय

चित्र क्र. १: Giovanni Paolo Pannini
Interior of a Picture Gallery with the Collection of Cardinal Silvio Valenti Gonzaga - 1740

चित्र क्र. २: Johann Zoffany: The Tribuna of the Uffizi c.1777.

आपण एकादे मोठे संग्रहालय बघायला जातो, तेंव्हा तिथे अनेक प्रकारच्या कलाकृती बघायला मिळतात. त्यातील काही आपल्याला आवडतात, तर काही तितक्याश्या आवडत नाहीत. काही आवडूनदेखील 'समजत' नाहीत. अर्थात एकाद्या कलाकृतीचे सौदार्यास्वादन करण्यासाठी ती 'समजली'च पाहिजे, असे नसले, तरी विशेषत: जुन्या कलाकृतींमधून अनेक प्रकारची माहिती संग्रहित असल्याने ती समजून घेणे सुद्धा मनोरंजक असते. या लेखात विविध संग्रहालयातील अश्या काही चित्रांबद्दल अशी माहिती करून घेऊया.

पाश्चात्त्य देशांमधील संग्रहालयातून साधारणपणे आपल्याला खालील प्रकारची चित्रे बघायला मिळतात:

धार्मिक कथा-चित्रे .... पौराणिक कथांवर आधारित चित्रे वा प्रतीक-चित्रे .... ऐतिहासिक घटनांवर आधारित चित्रे ... देवी-देवतांची चित्रे .... निसर्गचित्रे .... रोजच्या जीवनातील सर्वसामान्य विषयांवरील चित्रे .... मनुष्याकृती व व्यक्तिचित्रे .... स्थिर-वस्तु चित्रे ....विविध आधुनिक शैलीतील चित्रे .... केवल (अमूर्त) चित्रे, वगैरे.
या लेखाच्या प्रारंभी दिलेल्या दोन्ही चित्रात अश्या अनेक प्रकारच्या कलाकृती आणि त्या काळच्या मान्यवरांचे चे हुबेहूब चित्रण केलेले दिसते. चित्र क्र.२, Zoffani याचे हे चित्र बनवण्यासाठी इंग्लंड ची राणी शार्लोती हिने १७७२ साली त्याला वार्षिक ३०० पौंड तनखा देउन इटलीतील फ्लोरेंस शहरी पाठवले होते, ही कामगिरी पूर्ण करायला त्याला सहा-सात वर्षे लागली. या एका चित्रात त्याने विविध उंचीवर, विविध कोणातून दिसणारी अनेकानेक चित्रे आणि मूर्ती, त्याकाळी फोटोग्राफीची सोय नसताना ज्या कौशल्याने हुबेहुब चित्रित केलेली आहेत, ते बघून थक्क व्हायला होते. याखेरीज त्याकाळच्या मातब्बर व्यक्तींचे चित्रणही केलेले आहे. असे काही बघितले, की हल्लीच्या चित्रकारांना लाभणारे स्वातंत्र्य जास्त प्रकर्षाने जाणवते.

आता रुबेन्स याचे खालील चित्र बघा:

चित्र क्र.३: Peter Paul Rubens: The Consequences of War 1637-38

हे एक 'प्रतीक -चित्र' आहे, अर्थात यातील मनुष्याकृती व अन्य वस्तु या कशाचे तरी प्रतीक वा रूपक म्हणून चित्रित केलेल्या आहेत. या चित्रातून त्याने तत्कालीन युरोपची परिस्थिती दाखवलेली आहे.

हे चित्र रुबेन्सने १६३७-३८ साली रंगवले, त्यावेळी युरोप मध्ये 'तीस वर्षांचे युद्ध' (१६१८-४८)चाललेले होते.या युद्धामुळे संपूर्ण युरोपची दारुण परिस्थिती झालेली होती.
चित्रातील मध्यवर्ती आकृती म्हणजे 'मार्स' (रोमन युद्धदेवता ) असून तो एक पुस्तक व चित्र पायदळी तुडवत (युद्धामुळे कला व साहित्याची होणारी अवनिती) आवेशाने युद्धाला निघालेला आहे. चित्रात डावीकडे 'जानुस' देवतेचे मंदिर असून त्याचे दार अर्धवट उघडलेले आहे. (प्राचीन रोम मध्ये जानुस चे मंदिर शांततेच्या काळात बंद असे, तर युद्धाच्या काळी उघडे)
डावीकडे 'व्हीनस', अर्थात सौंदर्य, प्रेम, ऐश्वर्य, विजय यांची देवता 'मार्स' ला युद्धापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न करत आहे. याउलट 'अकेतो' ही हातात पेटता पलिता घेतलेली रागीट, दुष्ट देवता त्याला युद्धात खेचत आहे. तिच्यासोबत असलेल्या आकाशातील आकृती रोगराई आणि दुष्काळाच्या द्योतक आहेत.

'ल्यूट' हे वाद्य घेतलेली स्त्री म्हणजे शांती, सामंजस्य, सुख-समृद्धीचे प्रतीक. ती जमिनीवर पडलेली असून तिचे वाद्य तुटलेले आहे. हातात बाळ घेतलेली स्त्री हे वंशवृद्धी, करुणा यांचे प्रतीक असून तीही संकटात आहे. जमिनीवर कोसळलेला माणूस हा वास्तुविद आहे, यातून युद्धामुळे होणारा शहरांचा, संस्कृतीचा विनाश, नवनिर्मितीची शक्यता संपणे, या गोष्टी दर्शवल्या आहेत.

डावीकडे जमिनीवर पडलेला सर्पदंड, विखुरलेला बाणांचा भाता हे भंग झालेली शांती व ऐक्य दर्शवतात, तर अगदी डावीकडील कृष्ण-वस्त्रातील स्त्री ही युरोपचे प्रतीक असून तिची भाव-मुद्रा विनाश, हाहाकार दर्शवते. देवदूत-बालकाच्या हातातील स्फटिक गोल हा ख्रिस्ती जगताचे प्रतीक आहे (हे तीस वर्षांचे युध्द कॅथोलिक आणि प्रोटेस्टंट यांच्यात चाललेले होते)

पाब्लो पिकासो याचे बहुचर्चित चित्र 'गुअर्निका' हे सुद्धा युद्धाची विभीषीका दर्शवणारे चित्र म्हणून प्रसिध्द आहे.

बव्हेरियाचा राजा लुडविग प्रथम याने १८२७ ते १८५० या काळात खास बनवून घेतलेल्या 'गॅलरी ऑफ ब्यूटीज' मधील ही चित्रे बघा.
म्युनिख शहरातील तात्कालिन सुंदर स्त्रियांची ही ३६ चित्रे मुख्यतः Joseph Karl Stieler या चित्रकाराने बनवली आहेत.

संग्रहालये बघणे: एकाद्या मोठ्या संग्रहालयाला आपण जेंव्हा भेट देतो, तेंव्हा तेथे शेकडो-हजारो कलाकृती व अन्य वस्तू असल्याने घाई-घाईत सर्वकाही बघण्याच्या प्रयत्नात निवांतपणे काहीच बघता येत नाही. खरेतर एक संग्रहालय नीटपणे बघायला अनेक दिवस वा महिनेसुद्धा लागतात. संग्रहालयात शिरण्यापूर्वी थोडासा पूर्वाभ्यास करून गेल्यास त्यातल्या त्यात वेळेचा नीट उपयोग करून घेता येतो.
एकादे संग्रहालय बघायला जाण्यापूर्वी त्याविषयी खाली माहिती मिळवावी:

१. संग्रहालयाची साप्ताहिक सुट्टी, वार्षिक सुट्ट्या व उघडे असण्याच्या वेळा. (बहुतेक संग्रहालये आठवड्यातील काही दिवस रात्री नऊ -दहापर्यंत उघडी असतात, त्या दिवशी जाणे बरे पडते).
२. तिथे खाण्या-पिण्याची काय सोय आहे, घरून नेलेले खाद्य-पदार्थ आत नेऊ देतात का? (विशेषत: शाकाहारी लोकांसाठी महत्वाचे)
३. संग्रहालयाचे तिकीट कितीचे आहे.
काही संग्रहालये खरेतर निशुल्क वा 'डोनेशन' स्वीकारणारी - 'pay as you wish' असतात, पण तिथे गेल्यावर प्रवेश-शुल्क म्हणून बरीच मोठी रक्कम लिहिलेली असते, तरी मी इतकेच देऊ इच्छितो, असे सांगून अत्यल्प शुल्क देउन प्रवेश घेता येतो, उदाहरणार्थ: न्यूयॉर्क मधील मेट्रोपॉलिटन म्युझियम मधे पंचवीस डॉलर लिहिलेले असूनही मी पाच डॉलर देउन प्रवेश मिळवला. हल्ली बरेच लोक क्रेडीट कार्ड वापरत असल्याने तिकडे मोठी लाईन असते, तर रोख घेणारे काउंटर रिकामे असतात.
४. संग्रहालयाची मुख्य प्रवेश-द्वारे कुठकुठे आहेत, कुठे कमी गर्दी असते, व तेथपर्यंत कसे पोचावे, हे आधीच माहित करून घ्यावे.
५. काही विशेष सवलती आहेत का ? उदा. जेष्ठ नागरिकांसाठी, विद्यार्थी वा लहान मुले, कलावंत इ. साठी असलेल्या सवलती, महिन्याच्या अमूक दिवशी निशुल्क प्रवेश असणे, वगैरे.
६. तिथे कोणकोणते विभाग आहेत, व त्यापैकी आपल्याला कोण-कोणते बघायचे आहेत, त्यासाठी कोणकोणत्या प्रवेश-द्वारातून शिरावे, लिफ्ट व जिने कुठे आहेत, वगैरे नकाशा बघून ठरवावे.
७. तेथील वस्तु, कलाकृतीं, त्यांचा इतिहास व अन्य माहिती इ. बद्दल वाचन करून जावे.
८. संग्रहालयात शिरल्यावर सोबतचे सामान, कोट वगैरे ठेवण्याची सोय असते, त्याचा जरूर फायदा घ्यावा, कारण आतल्या आत चालून सुद्धा खूप थकवा येतो. वाचण्याचा चष्मा लागत असेल, तर त्याखेरीज साधारणत: तीन-चार फुटावरून वस्तूचे वा चित्राचे बारकावे दिसतील, असाही एक चष्माही बरोबर घ्यावा. अगदी लहान वस्तूंचे बारकावे बघण्यासाठी सूक्ष्म-दर्शक भिंगही घेउन जावे.

'लूव्र' म्यूझियमचा खालील नकाशा बघा, यात पाच बाजूंनी संग्रहालयात प्रवेश करता येतो, हे स्पष्ट होते.
http://www.louvre.fr/en/plan

तसेच खालील नकाशात तिथे कोणकोणते विभाग कुठेकुठे आहेत हे दर्शवलेले आहे:

इजिप्त, इराण, ग्रीस, रोम इ. ची प्राचीन कला, आफ्रिका व अन्य देशातील आदिवासी कला, युरोपियन, अमेरिकन, भारतीय, चीनी इ. चित्रकला, मूर्तीकला, वाद्ययंत्रे, शस्त्रास्त्रे, इ.पैकी काय-काय बघायचे हे ठरवून त्याप्रमाणे योग्य त्या द्वाराने प्रवेश करावा.
----------------------------------------------------
क्रमशः .... पुढील भागात आणखी काही विषयांवरील कलाकृती.