इन्व्हेस्टमेन्ट बँका नक्की काय करतात?

श्री. मोदक यांच्या आर्सेलर-मित्तल वरील धाग्यात दोन्ही बाजूंच्या दिमतीला इन्व्हेस्टमेन्ट बँकर्सचा फौजफाटा होता असे म्हटले आहे. आता या इन्व्हेस्टमेन्ट बँका म्हणजे नक्की काय आणि त्या काय करतात, साध्या बँकांपेक्षा त्या कशा वेगळ्या असतात या प्रश्नांची उत्तरे या लेखातून द्यायचा प्रयत्न आहे.

कोणत्याही उद्योगाला आपला उद्योग चालवायला पैसे लागतातच. उद्योग चालवायला मालक स्वतःचे पैसे वापरू शकतात किंवा बँकेकडून किंवा अन्य कोणाकडून पैसे उधार घेऊ शकतात. यापैकी मालकांनी स्वतः उद्योगात गुंतवलेल्या पैशाला इक्विटी (equity) म्हणतात तर इतरांकडून उधार घेतलेल्या पैशांना "डेट" (debt) म्हणतात. समजा कोणा एका व्यक्तीने स्वतःचा व्यवसाय सुरू केला तर सुरवातीच्या काळात ती व्यक्ती स्वतःचे पैसेच इक्विटी म्हणून वापरेल आणि कर्ज घ्यायला (डेट) बँकेकडे जाईल. अर्थातच बँका काहीतरी तारण ठेऊन पैसे कर्जाऊ देईल. जसा उद्योगाचा पसारा वाढेल त्याप्रमाणे एकट्या माणसाने गुंतवलेल्या पैशात ते भागायचे नाही.तेव्हा इतर कोणाला भागीदार म्हणून उद्योगात सामील केले जाईल. अर्थातच भागीदार हा थोडे तरी पैसे उद्योगात गुंतवेल आणि भागीदाराने गुंतवलेल्या पैशाच्या प्रमाणात उद्योगाचा मालकीहक्क त्या भागीदाराकडे असेल. हा भागीदारीतला उद्योग बँकेकडून पैसे उधार घेऊ शकेलच.

पण उद्योगाचा विस्तार अधिक वाढेल त्याप्रमाणे अधिक पैशाची गरज पडेल. भागीदारांची संख्या वाढविण्यावरही मर्यादा आहेत कारण प्रत्येक भागीदारावर unlimited liability असते. म्हणजेच काही कारणाने उद्योग पाहिजे तितक्या प्रमाणात पैसे मिळवू शकत नसेल तर बँकेचे कर्ज फेडायची जबाबदारी प्रत्येक भागीदारावर येऊ शकते. दुसरे म्हणजे प्रत्येक वेळी नवीन भागीदार आल्यावर किंवा सध्याचा भागीदार सोडून गेल्यानंतर परत रजिस्ट्रेशन करणे वगैरे कटकटींना सामोरे जावे लागेल. (परदेशात Limited Liability Partnership पण असतात पण माझ्या माहितीप्रमाणे भारतात तो प्रकार नाही)

या कटकटींमधून वाचण्यासाठी उद्योगाचे रूपांतर प्रायव्हेट लिमिटेड किंवा पब्लिक लिमिटेड कंपनीत केले जाते.म्हणजे उद्योगाचे मालक कंपनीचे शेअरधारक बनतात. प्रायव्हेट लिमिटेड कंपनीसाठी कमितकमी २ आणि पब्लिक लिमिटेड कंपनीसाठी कमीतकमी ७ शेअरधारक असणे गरजेचे असते.या शेअरधारकांची limited liability असते. म्हणजेच जरी कंपनी पैसे कर्जाऊ दिलेल्यांचे क्लेम पूर्ण करू शकली नाही तरी शेअरधारकांना त्याची भरपाई करावी लागत नाही. समजा मी किंगफिशर एअरलाईन्सचे शेअर घेतले असतील तर मी त्या कंपनीचा माझे शेअर आहेत तितक्या प्रमाणातला मालक झालो. तरीही कंपनीला दिलेले कर्ज वसूल करण्यासाठी बँका माझ्याकडे येऊ शकत नाहीत. एकदा कंपनी प्रायव्हेट किंवा पब्लिक लिमिटेड झाली की कायद्याच्या दृष्टीने त्या कंपनीचे त्या कंपनीच्या मालकांपेक्षा (शेअरधारकांपेक्षा) स्वतंत्र अस्तित्व असते.

प्रायव्हेट लिमिटेड आणि पब्लिक लिमिटेड कंपन्यांमध्ये काही फरक आहेत. उदाहरणार्थ प्रायव्हेट लिमिटेड कंपनीत जास्तीतजास्त ५० शेअरधारक असू शकतात. पब्लिक लिमिटेड कंपन्यांना ते बंधन अर्थातच नाही. तसेच शेअर कोणाला आणि कसे विकता येतात यावरूनही प्रायव्हेट आणि पब्लिक लिमिटेड कंपन्यांमध्ये काही फरक आहेत.

या कंपन्यांना आपली इक्विटी वाढवायची असेल तर तीन मुख्य मार्ग आहेतः १. प्रायव्हेट इक्विटी २. Qualified Institutional Placement ३. शेअरबाजारात IPO द्वारे पैसे उचलणे. तसेच पैसे कर्जाऊ घ्यायचे असतील तर बँकेकडून पैसे कर्जाऊ घेण्याबरोबरच बाँड जारी करूनही या कंपन्या पैसे कर्जाऊ घेऊ शकतात. (या बाँडचे अनेक प्रकार असतात-- Straight bond, Floating rate bond, Convertible bond, Foreign Currency Convertible Bond इत्यादी). या कंपन्यांना पैसे उभे करायला (इक्विटी/डेट द्वारे) मदत करायला इन्व्हेस्टमेन्ट बँका असतात.

माझ्या नातेवाईकांचे महाराष्ट्रातील एका जिल्ह्याच्या ठिकाणी एक मोठा उद्योग आहे. समजा त्यांना शेअरबाजारातून पैसे उभे करायचे असतील तर त्यामध्ये काही अडचणी यायची शक्यता आहे. सर्वात महत्वाची अडचण म्हणजे सरकारी नियमांप्रमाणे शेअरबाजारात विकत असलेल्या शेअरपैकी ५०% शेअर हे सुरवातीला Financial Institutions (Mutual funds/Financial service companies सारख्या संस्थांना) विकावे लागतात.आता या संस्थांना महाराष्ट्रातील एका जिल्ह्याच्या ठिकाणी असलेल्या उद्योगाविषयी (तो कितपत चांगला आहे) माहिती असायची शक्यता तशी कमीच. दुसरे म्हणजे या उद्योगाच्या मालकालाही या संस्थांविषयी माहिती असेल आणि त्यांना कधी/कुठे/कसे भेटावे याविषयी माहिती असेल असे नाही.

तेव्हा इन्व्हेस्टमेन्ट बँका या उद्योगांना आपले शेअर या संस्थांना विकायला मदत करतात. भारतात शेअरबाजार नियंत्रित करणारी संस्था आहे सेबी (Securities and Exchanges Board of India). या संस्थेच्या नियमांचे पालन करूनच कोणालाही बाजारात पैसे उचलता येतात. स्वतःचे पैसे कोणी उद्योजक वापरत असेल तर त्या पैशाचे त्याने काही केले तरी इतरांना त्याची चिंता असायची गरज नाही. पण जर सामान्य गुंतवणुकदारांकडून पैसे घ्यायचे असतील तर त्या कंपनीला आपल्या उद्योगाविषयी खूप डिटेलमध्ये माहिती सेबीला द्यावी लागते. ही माहिती देणारे document म्हणजे Red Herring Prospectus. या प्रॉस्पेक्टसमध्ये बरीच माहिती दिलेली असते. उदाहरणार्थ कंपनीचा नक्की बिझनेस काय आहे, त्या कंपनीचा इतिहास, गेल्या ३-४ वर्षांचे अकाऊंट, कंपनीवर कोणी खटले भरले आहेत का, कंपनीत गुंतवणुक केल्यास नक्की कोणते रिस्क फॅक्टर असतील इत्यादी बरीच माहिती असते. कोल इंडिया लिमिटेड या कंपनीचे Red Herring Prospectus इथे बघायला मिळेल. हे प्रॉस्पेक्टस किती मोठे असते याची कल्पना त्यावरून येईल.सेबी या Prospectus मध्ये अनेक सुधारणा सुचविते आणि हे वाचून कंपनीत गुंतवणूक करण्यापूर्वी योग्य निर्णय घ्यायला लागेल ती सगळी माहिती या Prospectus मध्ये सेबी द्यायला लावते.हे Red Herring Prospectus तयार करायला इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका संबंधित कंपनीला मदत करतात.

इन्हेस्टमेन्ट बॅंकांचे अजून एक महत्वाचे काम म्हणजे शेअरची किंमत ठरविणे. मध्यंतरी महेश ट्युटोरिअल चालवत असलेली MT Educare कंपनी शेअरबाजारात लिस्ट झाली. त्यासंबंधी खाली दिलेल्या जाहिरातीप्रमाणे जाहिराती आपण रस्त्याच्या कडेला किंवा पेपरातून बघत असतोच.

या जाहिरातीत कंपनीच्या एका शेअरची किंमत ७४ ते ८० रूपये आहे असे म्हटले आहे.या शेअरची किंमत किती हे ठरवायला finance मधील विविध valuation techniques चा वापर केला जातो.हा फायनान्समधील थोडा advanced विषय असल्यामुळे त्याविषयी इथे लिहित नाही. इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका या शेअरची किंमत ठरवायला कंपनीला मदत करतात.

त्यानंतर इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका हे शेअर financial institutions मध्ये push करण्यासाठी विविध संस्थांच्या प्रतिनिधींना भेटतात.याला "Road show" म्हणतात.या रोड शो मध्ये इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंकाचे प्रतिनिधी या कंपनीचा शेअर विकत घ्या अशा प्रकारची जाहिरात वित्तीय संस्थांकडे करतात.वर दिलेल्या उदाहरणात माझ्या नातेवाईकांनी समजा वित्तीय संस्थांकडे आपल्या शेअरची जाहिरात केली तर "कोण तू" आणि "कशावरून तुझा उद्योग चांगला" हे दोन प्रश्न नक्कीच उभे राहतील.इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका या दोन्ही प्रश्नांची उत्तरे देतात.सर्वात महत्वाचे म्हणजे माझ्या नातेवाईकांना एकदा किंवा फारफार तर दोनदा शेअर बाजारातून पैसे उभे करावे लागतील.पण या इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका याच उद्योगात असतात.एका कंपनीला पैसे उभे करायला मदत केल्यावर दुसरी,तिसरी आणि इतर अनेक कंपन्यांना पैसे उभे करायला या इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका मदत करतात.समजा कोणत्या इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंकेने कुठला वाईट शेअर (महागडा) मुद्दामून push केला तर त्या बॅंकेच्या विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह उभे राहिल आणि पुढच्या वेळी त्या बॅंका कोणा अन्य कंपनीच्या शेअरची जाहिरात करतील तेव्हा वित्तीय संस्था त्या बॅंकेवर विश्वास ठेवणार नाहीत.यातूनच त्या बॅंकांच्या बिझनेसवर परिणाम होईल.म्हणूनच कोणतीही चुकीची माहिती न देण्यात या इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंकांचे हित असते.तेव्हा एखादी नावाजलेली इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंक माझ्या नातेवाईकाच्या कंपनीच्या शेअरची जाहिरात करत आहेत यावरूनच त्या शेअरची विश्वासार्हता वाढते आणि "कोण तू" आणि "कशावरून तुझा उद्योग चांगला" या दोन्ही प्रश्नांचे उत्तर दिले जाते.

अनेकदा इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका complete underwriting करतात.म्हणजे त्या कंपनीचे बाजारात विकायला आलेले सगळे शेअर या बॅंका स्वत: विकत घेतात आणि ते शेअर वाढीव दराने त्या शेअर बाजारात विकतात. किंवा Best effort बेसिसमध्ये जितके शेअर विकता येतील तितके इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका (अर्थातच फी घेऊन) विकून देतात.

जर Qualified Institutional Placement असेल तर हे शेअर शेअरबाजारात न विकता वित्तीय संस्थांना डायरेक्ट विकायला या इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका संबंधित कंपनीला मदत करतात. काहीवेळा Private equity संस्थांशीही इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका संबंधित कंपनीची गाठ घालून देतात. (बहुतांश वेळा private equity संस्था अशा मध्यस्थाशिवाय संबंधित कंपनीशी संपर्क साधतात). त्याचप्रमाणे शेअराऐवजी बॉंड विकायचे असतील तरी हीच पध्दत थोड्याफार फरकाने अशीच चालते.

तसेच Mergers आणि Acquisitions मध्ये एक कंपनी दुसऱ्या कंपनीचे शेअर विकत घेते.समजा "अ" कंपनी "ब" चे शेअर विकत घेत असेल तर "अ" ला ते शेअर कमितकमी किंमतीत विकत घेण्य़ात आणि "ब" ला जास्तीत जास्त किंमतीत ते विकण्यात इंटरेस्ट असतो.तेव्हा शेअरला किती किंमत मोजा हा सल्ला "अ" ला आणि कमितकमी किती किंमत घ्या हा सल्ला द्यायला "ब" ला अर्थातच वेगवेगळ्या इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका असतात. (एकच बॅंक दोन्ही बाजूंची सल्लागार असू शकत नाही). आर्सेलर-मित्तलच्या गोष्टीत नेमका हा प्रकार करायला दोन्ही बाजूंच्या दिमतीला इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका होत्या. आता यात काय मोठेसे असे वाटू शकेल पण कंपनीच्या शेअरची किंमत ही त्या कंपनीची net worth किती यावर अवलंबून असते आणि net worth ही भविष्यात कंपनीकडे येऊ शकलेल्या cash flows वर अवलंबून असते.विशेषत: कंपनीचे assets कोळशाच्या किंवा लोखंडाच्या खाणी/ पेट्रोलियम उत्पादनाच्या विहिरी/ नैसर्गिक वायूचे साठे अशा पध्दतीच्या असतील तर त्यापासून भविष्यात किती cash flow येऊ शकेल हे projection करणे तितकेसे सोपे नसते हे लक्षात येईलच.

जगात गोल्डमन सॅक्स, मॉर्गन स्टॅन्ले, मेरिल लिंच-बॅंक ऑफ अमेरिका, नोमूरा, क्रिडिट स्विस, बार्कलेज कॅपिटल इत्यादी अनेक इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका आहेत.भारतातही कोटक, आनंद राठी, एडेलवाईज यासारख्या भारतीय इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंका आहेत.