साहेबाचे, "गर्वसे कहो हम..."

इकडचीतिकडची ढापीव वैचारिक चिल्लर गोळा करून 'समृद्ध' होणे आणि 'मीच लय भारी' यावर अडून बसणे हा सार्थ अभिमान. उलट 'आम्ही (हिन्दु, शैव, वैष्णव, तेरापन्थी, कॅथॉलिक इ. काय जे असेल ते) भारी' असा विचार देखील मनात आणणे हा वृथा दुराभिमान.

(अवान्तरः 'मीच लय भारी' ला कुणी आव्हान दिले की 'व्यक्तिगत रोख' असे भोकाड पसरता येते, आणि त्याची लगेच दखलही घेतली जाते. उलट 'आम्ही लय भारी' असे म्हणणार्याला युगानुयुगान्च्या परम्परेतल्या विसन्गती, कुप्रथा वगैरे उगाळून आणि आजवरच्या मनुष्यप्राण्याच्या सामाजिक वाटचालीतल्या एकूणएक वैगुण्याला जबाबदार ठरवत जेरीला आणता येते.)

लोक हो ते! याला संपादकाच्या डुलक्या म्हणा हवं तर!:-)

उच्च विनोद..

ब्रिटीशांकडे लिखीत संविधान नाहीये.. म्हणूनच ब्रिटेनच्या संसदेबद्दल म्हटल्या जातं की, " The Parliament of Britain can do anything, expect a woman a man and a man a woman." (किंवा ह्याच्या उलट क्रम असेल ;-))

रोचक आणि स्फोटक प्रश्न आमाला तर घिसेपीटे वाटले.
(अगदि त्या काळे काकांच्या काश्मीरच्या धाग्याहूनही अधिक!!)
http://www.misalpav.com/node/5240 इथे आणि http://www.misalpav.com/node/5161 बघून आता हुतात्मा झालेल्या मूळ धाग्याची कल्पना करून गोड मानून घ्या.

तसेही जालावर कुठलाही धागा(अगदि श्रद्धांजली, अभिनंदन, सचिनचे शतक ते एखादी पाकृ) कधीही उठून हिंदुत्व,फॅसिस्ट्,युवराज , "परिवार" ह्या शब्दांवर घसरायचा धोका असतोच आणि त्या त्या वेळी सगळे जण हात धुवून घेतच असतात.

जी गोष्ट आपल्याला फारसे प्रयत्न न करता आपसूक मिळाली त्याबद्दल कसला आलाय अभिमान?

मागच्या जन्मीचे पुण्य असावे बहुधा ;)

आता वरती असताना तुमच्या चिरंतन आणि निरंतन आत्म्याने जर देवाकडे हिंदु म्हणुन जन्माला घालण्याची प्रार्थना केली असेल तर ते तुम्हाला कसे आठवणार क्लिंटन साहेब?

पुढचा प्रश्न. तुम्ही तुमच्या आईच्या पोटी जन्म घेतलात यातही तुमचे काहीच कर्तूत्व नाही. मग तुम्हाला तुमच्या आईवडिलांचा अभिमान नाही असे म्हणायचे आहे काय?

अवांतरः वरील प्रश्नाचा रोख कुजकट किंवा खोचक नाही हे नमूद करु इच्छितो.

ख्रिश्चनांच्या देवासमोर सगळे सारखे आहेत, या दोन्ही धर्मांनी जाती व्यवस्था अमान्य केलेल्या आहेत

हे आणि कधी बरे???

>> हिंदू धर्म देवाला घाबरण्याची गोष्ट मानत नाही.

हे नाय पटलं ब्वॉ.. सत्यनारायणाच्या कथेत तर देव नाय ऐकलं तर काय काय करतो.. चातुर्मासाच्या कथांमधेबी देव असाच घाबरवायचे कामं करतो.. ;-)

धर्माभिमान असायला प्रथम धर्मसंस्थेचे (इन जनरल... हिंदुधर्म पर्टिक्युलरलि नाहि) मनुष्याच्या वैयक्तीक, सामाजीक जीवनात काय स्थान आहे हे तपासायला हवं. मनुष्य स्वतः, कुटुंब, समाज, राष्ट्र, जग.. या चढत्या भाजणीने जी इमारत उभी रहाते त्याच्या प्रत्येक विटेला एकमेकांशी जोडुन ठेवायला आतापर्यंत धर्मसंस्था एक सिमेंटींग म्हणुन कार्यरत झालेली आहे. मानव संबंधांना एक्झीक्युट व्हायला एक सशक्त प्लॅटफोर्म म्हणुन धर्मसंस्था आतापर्यंत आधारभूत झालेली आहे. धर्मसंस्थेचे हे प्रारूप बघितल्यास मनुष्य-निर्मीत या संस्थेचा अभिमान बाळगावा असं वाटणं फार स्वाभावीक आहे... कारण हा अभिमान मनुष्याच्या मन-बुद्धी-चेतनेला केलेला सलाम आहे.

योग्य टिप्पणी.

इट्स मॅटर ऑफ फीलींग ऑफ बिलोंगींगनेस.

बुल्स आय हिटेड.

पंथाचा अभिमान वाटु शकतो प्रोव्हायडेड तुम्हाला त्या पंथाची शिकवण समजली असेल. जात जोपर्यंत एक विशिष्ट बिझनेस रिप्रझेंट करायची तोपर्यंत काहि विशिष्ट जात्याभिमान ओब्व्हीअस होते, आता ते कालनुरुप नाहि. बाकि पुराण, देवता वगैरे गोष्टी त्या विषयीचा अभ्यास नसताना बोलण्यात काहि पॉईंट नाहि, पण योगवि़ज्ञान, वारकरी वगैरे संप्रदयाचे साहित्य, ऋतु अनुरूप सणवार-खानपान पद्धती, लग्नादी संस्कार या गोष्टी वर वर जरी चाळल्या तरी त्याची उपयोगीता, महत्व आणि म्हणुन अभिमान बाळगण्याजोग्या त्यातला जागा निश्चित गावतील. पशुबळी, सती वगैरे कालबाह्य गोष्टी बघत आज धर्माकडे बघणे म्हणजे पाठमोरा होऊन चालणे.. ठेच लागायचीच... शहाण्या लोकांकडुन ही अपेक्षा नाहि.

काही लोकांना धर्म-जात-पंथ म्हणले की फक्त नि फक्त अनिष्ट चालीरीतीच आठवतात. इतर गोष्टींकडे सोयिस्कररित्या डोळेझाक करतात. ज्यांना फक्त अश्या अनिष्ट चालीरीतीच दिसतात त्यांनी जरा नजर उघडी ठेवावी.

तो एक भयंकर प्रकार आहे. कुणी अधिकारी व्यक्तीने तो समजावून दिला तर ठीकच पण त्यांची परस्परविरुद्ध टोकाची मतं एकाच वेळी वाचून पार डोक्याची मंडई होते. त्यांचे गाजलेले वक्तृत्व व संभाषण संग्रह म्हणजे "प्रेमयोग", "भक्तीयोग", "कर्मयोग" ,"राजयोग". एकाचा दुसर्‍यला ताळमेळ नाही.
ते सोडा खुद्द एकाच पुस्तकातल्या कित्येक विधानांची एकमेकांशी संगती काही लागत नाही.

उदाहरण म्हणून उपक्रमावरच्या चर्चेतनं(http://mr.upakram.org/node/3398) उतारे घेत आहे.

प्रश्न :- स्वामीजी, जातिविभाग आणि कर्मकांड ह्यांच्या परस्परसंबंधाविषयी आपलें काय मत आहे?
स्वामीजी:- जाती सतत बदलत आहेत. कर्मकांडही सतत बदलत आहे. बाह्य अनुष्ठानेही बदलतच असतात. केवळ मूलतत्त्वच बदलत नाही. आपला धर्म जाणून घेण्यासाठी आपल्याला वेद अभ्यासावे लागतील. वेदांव्यतिरिक्त प्रत्येक ग्रंथ कालानुसार बदलतच असतो. वेदांचे शासन सर्वकाळासाठी आहे... ...जातिविभाग नाहीसा होता कामा नये. पण मधून मधून त्याची नव्याने जुळणी होत राहिली पाहिजे. जुन्या समाजव्यवस्थेत इतकी चेतनाशक्ती आहे की तिच्यातून लक्षावधी नवीन समाजव्यवस्था निर्माण होऊ शकतील. जातिविभागाचे उच्चाटन व्हावे असे इच्छिणे म्हणजे शुद्ध मूर्खपणा आहे. जुन्या व्यवस्थेचाच नव्याने विकास करणे हीच आहे कार्याची नवीन पद्धती.

या जगांत पैशानेच युद्धे घडवून आणली आहेत आणि पैशानेच ख्रिस्ती लोकांना एकमेकांचे गळे कापावयास लावले आहे. पैशाच्या मागे लागलेल्या लोकांत मत्सर, द्वेष आणि लोभ हे दुर्गुण उत्पन्न होत असतात. रात्रंदिवस काम, घाई, गर्दी ह्याच गोष्टी या देशात दिसून येतात. जातिसंस्था माणसाला ह्या सर्व गोष्टींपासून वाचविते. तिच्यामुळे माणसाला कमी पैशात उदरनिर्वाह चालविणे शक्य होते आणि सर्वांना कामही मिळते. या जातिसंस्थेमुळेच माणसाला स्वतःच्या आत्म्याबद्दल विचार करावयाला वेळ मिळतो आणि भारतीय समाजांत आम्हाला हीच गोष्ट हवी आहे.
ब्राह्मणाचा जन्म हा ईश्वराच्या उपासनेसाठी असतो, आणि तो जितक्या उच्च उपजातीचा असेल तितकी त्यांची मानसिक बंधने जास्त असतात. जातिसंस्थेनेच आम्हाला राष्ट्र म्हणून जिवंत ठेविले आहे, आणि तिच्यांत पुष्कळ दोष असले तरी तिच्यापासून होणारे फायदे कितीतरी जास्त आहेत.

तेच स्वामीजी वेगळ्या ठिकाणी असेही म्हणतातः-
Caste is a social custom, and all our great preachers have tried to break it down... everyone made the mistake of holding caste to be a religious institution and tried to pull down religion and caste altogether, and failed.

In spite .., caste .. is now filling the atmosphere of India with its stench, and it can only be removed by giving back to people their lost social individuality. ... Trade competition with Europe has broken caste more than any teaching.

कधी "जीवन हे क्षणभंगूर आहे" म्हणारार्‍या बौद्धांचा ते हिरिरीने पुरस्कार करतात तर कधी अचानक "युवकांनी हे असले कुबट आध्यात्म वाचत व शिकत बसण्यापेक्षा सशक्त व्हावे. मजबूत व्हावे. भरपूर फुटबॉल खेलल्यावर धमन्यातून रक्त सळसळू लागल्यावर गीतेचे खरे तत्वज्ञान तुम्हाला समजेल." असे म्हणतात. कधी "युरोप-अमेरिकेतील मुक्त/मोकळ्या बंधूभावाचा आदर्श समोर ठेवा" असे म्हणतात. कधी "आमचे आहे ते चांगलेच आहे किम्वा आहे तेच राहू द्या म्हणतात ".
कुणी काही संगती लाउन दिली तर उपकर होतील.

अर्थातच आता मनोबा out of context उतारे quote करतोय असेही म्हटले जाउ शकते, पण स्वतः वाचत बसण्यात डोक्याची मंडई होण्याच्या शक्य्तेचा इशारा देउन ठेवतोय. context द्यायचा म्हटले तर पानेच्या पाने अपूरी पडू शकतात.

वातावरणाचा ,ह्या मातीचा, संस्कारांचा परिणाम म्हणा इथल्या ग्यानबा,तुकोबा,नामदेव ह्यांचे शब्दामृतच मनास जास्त भावते.(खरेतर तेही धड समजत नाहिच, पण भावते.)

-- मनुष्य असण्यात देखील आपले काहिच काँट्रीब्युशन नाहि, पण त्याचा प्रत्येकालाच, कळत-नकळत, अभिमान आहे. कोणालाही स्वतःची कुत्र्या-मांजरांशी तुलना केलेली आवडत नाहि... कारण मनुष्य असल्याचा अभिमान.

एखाद्याची तुलना डुकराबरोबर केलेली त्याला आवडणार नाही पण सिंहाबरोबर केलेली आवडेल. याचे कारण डुक्कर चिखलात लोळताना सर्वांनीच बघितलेले असते आणि त्यामुळे कळत-नकळतपणे डुक्कर म्हणजे घाण असे समीकरण तयार झालेले असते.तसेच सिंह हा शूर वगैरे असतो (असे म्हणतात). तेव्हा सिंह म्हणजे पराक्रम्/शौर्य असे समीकरण झालेले असते. तेव्हा अशा कोणत्याही प्राण्याबरोबर तुलना केली आपल्याच मनात कळत-नकळत तयार झालेल्या या समीकरणांमुळे अशी तुलना केलेली आवडली की राग आला ते ठरेल. त्याचा मनुष्य म्हणून जन्माला आल्याबद्दलच्या अभिमानाशी काही संबंध नाही.

धर्मसंस्थेचे हे प्रारूप बघितल्यास मनुष्य-निर्मीत या संस्थेचा अभिमान बाळगावा असं वाटणं फार स्वाभावीक आहे

इतरांचे माहित नाही पण मला तरी धर्मसंस्थेत अभिमान वगैरे बाळगण्यासारखे काही वाटत नाही. हिंदू धर्मात (आणि इतर अनेक गोष्टींमध्ये) अनेक चांगल्या गोष्टी आहेत तशा (कदाचित नंतरच्या काळात घुसडलेल्या) वाईट गोष्टी पण आहेतच. त्यातील मला जितक्या पटतात/कळतात/चांगल्या वाटतात त्या गोष्टी मी घेणार आणि बाकीच्या गोष्टी घेत नाही. इथे अभिमानाचा संबंध कुठे आला ते समजले नाही.

सध्यापुरते इतकेच.

क्लिंटन

>>हिंदू धर्म नावाचा कोणताही धर्म नाही.
-- महद आश्चर्य.

तुम्हाला आस्चर्य वाटले तरी ते खरे आहे. विकास यांच्या वरील प्रतिसादात याचे स्पष्टीकरण आहे.

>>भारतात अनेक प्रकारचे पंथ, संप्रदाय, उपासनापद्धती आहेत.
-- जगातल्या कुठल्याही प्राचीन, अर्वाचीन संस्कृतीत असच आहे. जिथे असं दिसत नाहि तिथे तलवार, धन वा विद्वेत्तेच्या जोरावर एकिकरण घडुन आले आहे.

भारतातल्या उपासना पद्धतींचे असे एकत्रीकरण घडून आलेले नाही हेच म्हणायचे होते. त्यामुळेच हिंदू धर्म असा काही धर्मच नाही.

>>(एका धर्माच्या वेगवेगळ्या शाखा नव्हे) त्यातले काही नास्तिकवादी आहेत
-- हिंदु धर्माच्या जवळाजवळ सगळ्या उपासना पद्धती षट्दर्शनांवर आधारीत आहे आणि षट्दर्शने अज्ञेयवादात विलीन होतो. नास्तीकवादही त्यातच मोडतो.

हे म्हणणे वैदिकांबाबत कदाचित सत्य असावे. वैदिकांखेरीज भारतात अनेक उपासनापद्धती आहेत.

>>यापैकी कुठल्याही पंथाचे लोक दुसर्‍या पंथाचा "आदर" करीत नाहीत. दुसर्‍या पंथाबद्दलची भावना तुच्छतेपासून तिरस्कारापर्यंतची अशी विविध असते. दुसर्‍या पंथाबद्दल/धर्माबद्दल आदर करण्याची शिकवण दिली जाते याबद्दल दाट शंका आहे.
-- तिरस्काराचा दोष मानवी मनात आहे. जगातल्या सगळ्या सभ्यतांमध्ये तो आढळेल. पंथाधारीत रक्तरंजीत संघर्ष जगाच्या कानाकोपर्‍यात आढळतील. ख्रिस्ती, मोहोम्मद पंथीय, ज्यु वगैरे संघर्षाबद्दल तर बोलायलाच नको. विविध पंथीयांमधली आपापसातील तुच्छतेची भावनाच केवळ दिसणे हा बघणार्‍याच्या नजरेचा दोष आहे. मी आता पर्यंत (अस्तित्वात नसलेल्या??) हिंदु धर्माचे जे काहि साहित्य वाचले त्यात कुठेही इतर धर्मांबद्दल तुच्छ्ता बाळगावी असा पुसटसा उल्लेख देखील आढळला नाहि. किंबहुना सुसंवाद साधायचीच शिकवण दिसते.

भारतीय पंथोपपंथात इतके आयसोलेशन आहे की धार्मिक वाङ्मयात दुसर्‍या उपासना पद्धतीची दखल सुद्धा फार घेतली जात नाही. तुच्छता किंवा तिरस्कार हा अनुयायी लोकांच्यात असतो. वाङ्मयात असतोच असे नाही. ख्रिश्चन धार्मिक वाङ्मयातसुद्धा इतर धर्माचा तिरस्कार सापडत नसावा.

>>असे सर्व असल्यामुळे या सर्वांना एकमेकांशी सहिष्णुतेने राहण्याखेरीज पर्याय नाही. (ही सहिष्णुतेने राहण्याची परंपरादेखील बरीच अलिकडची आहे).
-- फारच विनोदी वाक्य. क्षत्रीयांचा सत्ता संघर्ष सोडला तर प्राचीन काळापासुन सहिष्णुता बर्‍यापैकी नांदतेय. या सहिष्णुतेचा आधार धर्माचरणाने आलेली मनाची व्यापकता आहे. जिथे हि व्यापकता खुंटली तिथे ठिणागी पडणे स्वाभावीक आहे.

सहिष्णुता नांदते आहे हे तर ठाऊकच आहे. त्याचे कारण एकमेकांशी फटकून राहण्याची वृत्ती हे आहे. मनाची व्यापकता वगैरे काही खरे नाही. मध्ययुगात शैव-वैष्णवांच्या आणि बौद्ध-वैष्णवांच्या राजकीय नसलेल्या रक्तरंजित लढाया झाल्या आहेत. पर्सिक्युशनसुद्धा भरपूर झालेले आहे. (विष्णुच्या दशावतार कथांमध्ये अश्याच संघर्षाच्या कहाण्या असाव्यात).

>>या हिंदू समजल्या जाणार्‍या खिचडी समुदायाला आपण हिंदू आहोत (म्हणजे एका गटाचे सदस्य आहोत) ही जाणीव कधी झाली हे मला नक्की ठाऊक नाही. पण माझ्या समजुतीनुसार उत्तर भारतात मुस्लिम अंमल स्थिरावताना (१३-१४ व्या शतकानंतर) ही जाणीव झाली असावी.
-- नाहि. हि एकात्मता साधायचे प्रयत्न फार पूर्वीपासुन सुरु आहेत. शंकराचार्यांनी स्थापन केलेले चार पिठे असोत वा उत्तरेत वाहणारी गंगा रामेश्वराच्या अभिषेकाला नेण्याची परंपरा असो, हा सर्व खटाटोप मण्यांना एका माळेत गोवण्याचा आहे.

एकात्मतेचे प्रयत्न खूप अलिकडचे आहेत असेच मी म्हटले आहे. नेमके कधीपासून चालू झाले हे माहिती नाही. शंकराचार्यांप्रमाणेच दत्तात्रेय या देवतेची निर्मिती हा असाच समन्वयाचा प्रयत्न असावा. पण तरीही ते खूपच अलिकडचे दिसतात.

>>या सगळ्या समृद्ध असलेल्या अडगळीचा अभिमान वाटून घ्यायचा म्हणजे काय हे कळत नाही
-- चालयचच. हे कळत नाहि हे हिंदु धर्मीयांचं दुर्दैव बाकि काय.

तुम्ही समजावून द्या म्हणजे झालं. :) अवांतर- हिंदु धर्मीयांचं म्हणजे कोणाचं दुर्दैव? :?

>> आणि ते सुद्धा केवळ अपघाताने मी या धर्मात जन्मलो म्हणून?
-- मला नाहि वाटत कि हा अपघात असावा. आपल्या कुटुंबाचं प्रेमांकुर फुलावे म्हणुन जन्मदाते मुलं जन्माला घालतात... आणि या कुटुंब व्यवस्थेच्या डोलार्‍याला धर्मसंस्थेने भक्कम टेकु दिलेला आहे.

कळलं नाही. :(

तूर्तास 'आपल्यान्चे' कन्वर्जन करण्याचे जाणिवपूर्वक आणि सक्रिय प्रयत्न होत असताना ते थाम्बावे यासाठी कुणी काही उठाठेव करेल की आपल्याच धर्माबद्दल छिद्रान्वेषीपणा करून 'मी कसा इम्पार्शल आणि प्रगल्भ आहे' अशा फसव्या नार्सिसिस्ट बौद्धिक सुखातच सगळे हिन्दू डुम्बत राहतील हा कळीचा प्रश्न आहे.

मग तेही तितकेच डिटेलवार येउ द्यात