अभिजात साहित्य म्हणजे काय? - इति इटालो कॅल्विनो

माझ्या आसपास असणाऱ्या पुष्कळ जणांना वाचनाची किंवा चित्रपट पाहण्याची आवड असते. काहीतरी सकस पहावं/वाचावं अशी इच्छाही असते. स्वत:ची अशी काहीएक आवडनिवडसुद्धा असते. पण विशिष्ट प्रकारच्या पुस्तक/चित्रपटांविषयी त्यांच्या मनात अढी म्हणा, संशय म्हणा असं काहीतरी असतं. ते का वाचावं/पहावं याविषयी त्यांच्या मनात संभ्रम किंवा कधी कधी सरळ नकारच असतो, पण त्याविषयी जाणून घेण्याची इच्छाही असते. किंवा ते कळायला कठीण जाईल असं वाटत असतं, पण कळून घ्यायचे कष्टदेखील घेण्याच्या लायकीचं ते आहे का याची खात्री नसते. मग ते उदा. असे काही प्रश्न विचारतात.

• आधुनिकोत्तर कादंबरी का वाचावी?
• पाश्चिमात्य साहित्य का वाचावं?
• समांतर प्रवाहातले चित्रपट का पहावे?
• हॉलिवूड सोडून इतर देशांचे सिनेमे का पहावे?
• लोकप्रिय साहित्य चांगलं मानावं का? की वाईटच मानावं?
• माझी आवड आणि चांगलं साहित्य याचा मेळ कसा घालावा?

या सर्व प्रश्नांना माझं साधं उत्तर असं असतं की जे जे उत्तम असू शकेल असं वाटतं ते ते वाचत/पहात जावं. पण मग अर्थात प्रश्न पडतो की उत्तम काय ते कसं ठरवावं? आणि ते व्यक्तिनिरपेक्ष किंवा कालातीत किंवा संस्कृतीनिरपेक्ष असतं का?

या सर्वाची आणि माझ्या एका आवडत्या लेखकाची आठवण 'लोकप्रिय आणि अभिजात साहित्य' या धाग्याच्या निमित्तानं पुन्हा एकदा झाली. धाग्यावर प्रतिसाद देता देता तो फार लांब होऊ लागला. म्हणून एक स्वतंत्र धागा काढण्याचं ठरवलं.

इटालो कॅल्विनो या लेखकाचे काही पूर्वप्रकाशित निबंध ‘व्हाय रीड द क्लासिक्स?’ या पुस्तकात प्रसिद्ध झाले आहेत. त्यात विविध जुन्या-नव्या, त्याच्या मते अभिजात अशा लेखकांविषयी विवेचन आहे. पण त्याशिवाय अभिजात साहित्याची व्यवच्छेदक लक्षणंसुद्धा सांगितली आहेत. ती समजून घेतली तर कदाचित वरच्या प्रश्नांची काहीतरी तड लावता येईल असं वाटतं. कारण जर एखादी गोष्ट (उदा. आधुनिकोत्तर कादंबरी किंवा रंजक न वाटणारा समांतर सिनेमा, वगैरे) अभिजात म्हणता येईल अशी (किमान काही) लक्षणं तीत असतील, तर ती उत्तम/चांगली असेल आणि उत्तम असेल तर मग त्याच्या आस्वादासाठी ते एक पुरेसं कारण ठरेल. म्हणून कॅल्विनोचं निरुपण इथे माझ्या शब्दांत देतो आहे.

(यापुढचं विवेचन पुस्तकाच्या अंगानं केलेलं आहे, पण ते उदा. चित्रपटालाही लागू व्हावं.)

एखादं पुस्तक पुन्हा पुन्हा वाचावंसं वाटतं का? – एखादं पुस्तक तरुण वयात वाचलेलं असतं आणि तेव्हा ते तेव्हाच्या समजेनुसार समजलेलं असतं/नसतं; आवडलेलं असतं/नसतं. पण वय/अनुभव/समज वाढल्यानंतर पुन्हा पुन्हा त्याकडे जावंसं वाटतं का? ते पुन्हा वाचल्यावर आवडेल असंही नाही. तरीही हे पुन्हा त्याकडे जावंसं वाटणं महत्त्वाचं आहे. कारण नव्यानं जाणवतील अशा पातळ्या, तपशील किंवा अर्थ त्या पुस्तकात असू शकतात याचं हे निर्देशक आहे. कधी कधी असंही होतं की एखादं पुस्तक पुन्हा वाचायला घेतोय असं कुणीतरी म्हणतं तेव्हा खरंतर ते पुस्तक त्यांनी पहिल्यांदाच वाचायला घेतलेलं असतं; पण इतकं वय होईपर्यंत आपण ते वाचलेलंच नाही हे सांगायलासुद्धा लाज वाटत असते. अशी लाज वाटणं हीदेखील त्या पुस्तकाच्या अभिजाततेची एक खूण मानता येईल.

कधीकधी एखाद्या पुस्तकाच्या पूर्वीच्या वाचनानं आपल्यावर नकळत ठसा उमटवलेला असतो. आपल्याला त्याची जाणीवही नसते. पण पुन्हा वाचण्यानं आपल्यावरचा हा परिणाम अधोरेखित होतो आणि लक्षात येतो. किंवा असंही होऊ शकतं की एखादी व्यक्ती, घटना किंवा संवेदना आपल्याला एखाद्या पुस्तकाची आठवण करून देते. तेव्हा आपल्याला त्या पुस्तकाचा आपल्यावर नकळत झालेला परिणाम जाणवतो. उदा: अजिंठ्याच्या एखाद्या गुंफेत आपल्याला जे वाटतं ते ‘कोसला’मध्ये नेमाड्यांनी आधीच नेमकेपणानं आणि द्रष्टेपणानं लिहून ठेवलेलं आहे असं एखाद्याला कोसला वाचल्यानंतर अनेक वर्षांनी जाणवू शकतं.

यामुळे अजून एक गोष्ट सांगता येते. त्या पुस्तकाच्या प्रत्येक वाचनातून काहीतरी नवीन शोध लागत असावा असं वाटतं का? म्हणजे प्रत्येक वाचन हे नव्यानं वाचन केल्यासारखंच होतं का?

आता याच्या उलट जाऊन असं म्हणूया की अगदी पहिल्या वाचनातही काहीतरी ओळख पटल्यासारखं होतं का? एखादा अपरिचित माणूस पहिल्यांदा भेटतो तेव्हाच कधी कधी एखाद्या सुहृदाप्रमाणे गप्पा होतात, कारण काहीतरी नाळ जुळते; तसं काहीसं हे आहे.

अभिजात पुस्तकं ज्या भाषांत किंवा संस्कृतींत पोचतात तिथे ती आपल्यामागे काही पाऊलखुणा ठेवून जातात. उदा: ‘एक दूजे के लिए’ आणि ‘टायटॅनिक’पर्यंत अनेकांना ‘रोमिओ-ज्युलिएट’नं खाद्य पुरवलं. तुकारामानं मराठीला कितीतरी वाक्प्रचार दिले. हे केवळ जुन्या साहित्याला लागू होतं असं नाही. आपापल्या लिखाणात नव्यानं आलेल्या संवेदनांमुळे काफ्कानं ‘काफ्काएस्क’ आणि हॅरॉल्ड पिंटरनं ‘पिंटरेस्क’ अशी विशेषणं इंग्रजीला दिली. ही विसाव्या शतकाची देणगी आहे. भाऊ पाध्ये यांच्या ‘राडा’ या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत (दुसरी आवृत्ती) भालचंद्र नेमाडे ‘राडा’च्या वैशिष्ट्यांविषयी लिहितात. श्याम मनोहर आणि राजन गवस या लेखकांच्या कथा-कादंबऱ्यांमधली पात्रं ‘राडा’विषयी काय बोलतात आणि त्यातून व्यक्तिचित्रण कसं केलं आहे हे त्या प्रस्तावनेत एका ठिकाणी नेमाडे सांगतात. ‘भाऊ पाध्ये वाचणारं किंवा त्यांच्याविषयी नाखुषी व्यक्त करणारं पात्र त्या कृतीतून कळत-नकळत स्वत:विषयी वाचकाला काहीतरी सांगत असणं’, या वाङ्मयीन रचनेत भाऊ पाध्ये यांच्या लिखाणामुळे मराठी साहित्यात आलेली क्रांती वाचकाला माहीत आहे, हे गृहित असतं. ते एक सांस्कृतिक संचित असतं.

अभिजात पुस्तकांचं अजून एक लक्षण म्हणजे ती आपल्या विविध अर्थबोधनांना (इंटरप्रिटेशन्स) मिरवत येतात. कधीकधी असंही होतं की वेगवेगळ्या लोकांनी वेळोवेळी काढलेले वेगवेगळ्या प्रकारचे अर्थ, पुस्तकाच्या आसपासची माहिती (उदा. लेखकाची लफडी आणि त्यांचा पुस्तकावर असलेला परिणाम वगैरे), अशा पुष्कळ अंगांनी उपलब्ध असणाऱ्या पुस्तकाविषयीच्या गोष्टी जणू एखाद्या धुक्याप्रमाणे त्या पुस्तकाला वेढून बसलेल्या असतात.

इतरांनी केलेलं हे बाकीचं सर्व (अर्थबोधनं, रसग्रहण, नक्कल वगैरे) सोडून मूळ पुस्तक वाचायचा आग्रह लोक पुन्हा पुन्हा धरतात. म्हणजे इतकी अर्थबोधनं मिरवत असूनदेखील मूळ पुस्तक वाचण्याचा अनुभव हा त्याबद्दलचं कोणतंही अर्थबोधन किंवा रसग्रहण यांहून वेगळाच असा एक विलक्षण अनुभव असतो. म्हणजे सांगोवांगीवरून आपल्या मनात त्या पुस्तकाविषयी जी प्रतिमा किंवा जे मत असतं त्यापेक्षा ते प्रत्यक्ष वाचणं हा एक अनोखा आणि अनपेक्षित अनुभव असतो.

याचाच अर्थ असा होतो की कर्तव्य किंवा आदराच्या भावनेनं वाचण्यापेक्षा ते पुस्तक प्रेमापोटी वाचलं जातं. म्हणजेच त्या पुस्तकाचं आणि आपलं काहीतरी व्यक्तिगत संधान बनतं किंवा त्याच्याशी काहीतरी एकतानता निर्माण होते.

अभिजात पुस्तकातून एक अख्खं विश्व उभं केल्याचा भास होतो. ते तुमचंच आहे असं वाटेलच असं नाही. तुम्ही त्याच्याबद्दल उदासीन (न्यूट्रल) मात्र राहू शकत नाही. जणू त्याच्या बाजूनं किंवा विरोधात उभं राहण्यानं तुम्ही स्वत:ला सिद्ध करत असता किंवा आपण कोण आहोत आणि काय आहोत याची ओळख पटवून देत असता. (म्हणजे आधुनिकोत्तर कादंबरीच्या ठाम विरोधात राहूनसुद्धा कदाचित तुम्ही तिचं महत्त्वच अधोरेखित करत असू शकता! ;-))

अनेकदा असंही होतं की अनेक अभिजात पुस्तकं वाचलेले लोक एखाद्या पुस्तकाबद्दल बोलताना त्या इतर अभिजात पुस्तकांच्या संदर्भचौकटींत हे पुस्तक कुठे आहे हे दाखवू लागतात. म्हणजे त्या मांदियाळीत एखाद्या पुस्तकाचं स्थान चर्चिलं जाणं किंवा अधोरेखित होणं हीदेखील ते पुस्तक अभिजात असल्याची एक खूण असते.

समकालीन वास्तव हे सतत आपल्यापर्यंत येऊन आदळत असतं. यात आपलं दैनंदिन आयुष्य, दहशतवादी हल्ले, जाहिराती किंवा वृत्तपत्रांसारख्या अनेक गोष्टी असतात. पण या सर्व गोष्टी दुरून येणाऱ्या रहदारीच्या आवाजासारख्या वाटाव्यात, असं अभिजात साहित्य वाचताना होतं. आणि तरीही आपल्या समकालीन वास्तवात आपण जे असतो त्या आपल्या अस्तित्वामुळेच अभिजात साहित्य आपल्यावर हा परिणाम करू शकतं. म्हणजे समकालीनतेला पर्यायही नाही आणि तरीही निव्वळ त्यात अडकून न राहता अभिजात साहित्य आपल्याला त्या पलीकडे नेतं.

आणि निव्वळ एवढंच नाही तर आपण आपलं (समकालीन) आयुष्य जगत असताना हे अभिजात साहित्य पार्श्वभूमीवर का होईना, पण आपल्यासोबत असतं.

असं सगळं सांगून कॅल्विनो म्हणतो की प्रत्येकानं आपापल्या पसंतीच्या अभिजात पुस्तकांच्या ग्रंथालयाचा शोध घेत राहिला पाहिजे. त्यातला अर्धा भाग आपण वाचलेली आणि आपल्याला अभिजात वाटलेली पुस्तकं यांच्यासाठी राखून ठेवायला हवा, पण कधीतरी आपण नक्की वाचून काढायची असं ठरवलेली, ज्यांचा आपल्याशी काही संबंध लागू शकेल असं ज्यांच्याविषयी वाटतं अशांसाठीही त्यातला अर्धा भाग ठेवला पाहिजे. आणि शिवाय अनपेक्षितरीत्या त्यात समाविष्ट होतील अशा काही पुस्तकांचा शोध लागेल, त्यांच्यासाठीही थोडी जागा शिल्लक ठेवली पाहिजे.

आपण कोण आहोत आणि आत्ता आपण कुठे आहोत हे आपल्याला आपल्या आसपासच्या (स्थानिक) अभिजात पुस्तकांमुळे समजतं तसंच त्याच्याशी तुलना करण्यासाठी आपल्याहून वेगळं काय आहे/होतं हे आपल्याला दूरच्या संस्कृतीतल्या पुस्तकांपासून समजतं त्यामुळे त्या दोहोंची (स्थानिक आणि परकीय अभिजात पुस्तकं) आपल्याला गरज आहे.

शेवटी कॅल्विनो म्हणतो की अभिजात पुस्तकांतून काही हेतू साध्य होतो का यावर भर देण्यापेक्षा मी असं म्हणेन की अभिजात साहित्य वाचणं हे ते न वाचण्यापेक्षा चांगलं असतं.

हे विवेचन वाचल्यावर आता एक गोष्ट स्पष्ट व्हावी की लोकप्रियतेपेक्षा दूरगामी आणि बहुपेडी परिणामांवर इथे भर आहे. उदा: आज शेक्सपिअर किंवा तुकाराम किती लोकप्रिय आहे यापेक्षा कळत-नकळत तो आपल्या रोजच्या भाषेत किंवा संस्कृतीत किती आहे याला इथे महत्त्व आहे. त्या बरोबरच वेगवेगळे अर्थ ज्यातून काढता येतील किंवा वेगवेगळ्या अंगांनी ज्याचा अभ्यास करता येईल अशा गोष्टींना इथे महत्त्व आहे.

या विवेचनातून आणखी एक गोष्ट स्पष्ट होते. ती म्हणजे हे व्यक्तिसापेक्ष आहे. एका ठिकाणी कॅल्विनो असंही मान्य करतो की रसिकमान्यतेद्वारे एक प्रकारचं बाळकडू म्हणून आपल्याला अभिजात अशी जी काही यादी मिळते त्यातून (आणि त्या व्यतिरिक्तही) आपल्याजवळ जाणारं असं अभिजात साहित्य आपण धुंडाळायचं असतं.

विरोधाचा मुद्दाही मला रोचक वाटतो. म्हणजे रसिकमान्य अशा एखाद्या अभिजात पुस्तकाविषयी मला विशेष काही वाटत नाही हे मला पुन्हा पुन्हा अधोरेखित करायला लागणं हेदेखील एक अभिजाततेचं लक्षण असणं हे मला रोचक वाटलं. मात्र विरोधाच्या मुद्दयामुळे इथे हेदेखील लक्षात घ्यायला हवं की एखादा साहित्यप्रकारच मला आवडत नाही म्हणून ते अभिजात होऊच शकत नाही अशी आणि एवढी व्यापक सूट मात्र यात दिसत नाही. ‘लघुकथा हे काय साहित्य आहे का’ असं म्हणून नेमाडे त्याला झिडकारतात. तितकी व्यक्तिसापेक्षता इथे अभिप्रेत नसावी असं वाटतं.

हे विवेचन थोडं गोंधळात टाकणारं वाटू शकेल याची मला जाणीव आहे; पण साहित्य आणि त्याचं आकलन ही गोष्ट गणिताप्रमाणे काटेकोर, नियमबद्ध आणि सूत्रबद्ध करता येईल अशी अपेक्षा अवाजवी आहे, असंही वाटतं. मुळात मानवी जाणिवा आणि संवेदना यांचं थोडंफार विश्लेषण करता येईल, पण त्यांची काटेकोर प्रतवारी करता येणं (सध्या तरी) कठीण आहे. त्यामुळे त्या दृग्गोचर करणाऱ्या साहित्याबाबतीतदेखील असंच म्हणावं लागेल. अखेर एवढंच म्हणतो की यातून काही सुस्पष्टता आली असेल तर त्याचं श्रेय माझं नसून कॅल्विनोचं आहे.