संस्थळांची प्रगल्भता - एक तुलनात्मक अभ्यास

१. संस्थळांची तुलणाच मुळात पटली नाही. त्यामुळे तुमचा लेखंच मुळात प्रगल्भ वाटत नाही. :)
२. संस्थळांवर लिहीणारी लोकं ही "अ‍ॅमेचर लेखक " प्रकारातली असतात . सगळेच रामदास किंवा पिवळा डांबीस किंवा विनायक पाचलग यांच्या प्रमाणे प्रगल्भ लिहीतील अशी अपेक्षा करणेच मुळी हस्यास्पद आहे.
३. लिहीणार्‍याने लिहीत जावे , चुकांतुन शिकत जावे . संस्थळांवर येणार्‍या प्रतिक्रियांमुळे ( मग त्या सकारात्मक असोत वा णकारात्मक) लेखक शिकत असतो ( काही त्यातुन जे शिकत नाहीत ते आमचे रंजन करतात हा भाग अलहिदा )
४. उपक्रमावर बहुदा ललित लेखणास बंदी आहे. शिवाय तिथले बरेच लोकं कोणत्याही गोष्टीचा वैचारिक किस पाडण्यात समर्थ आहेत. ह्या उलट मिसळपाव वर हलकेफुलके वातावरण असुन कोणत्याही प्रकारचे ( अडल्ट मटेरियल सोडुन , कारण ते सभ्यतेच्या बाउंड्री पल्याड आहे ) लेखन करण्याची बंदी नाही. प्रतिक्रीया दर वेळी वैचारिक असतीलंच असं नाही. तेंव्हा जर उपक्रम डिडि न्युज असेल तर मिसळपाव आजतक आहे :)
५. वर आपण दिलेले गुण देण्याची (आणि आम्ही ती माणण्याची) प्रगल्भता अपणास कोणी वाटली ?
६. कोणी बाजी मारली आणि कोणी माती खाल्ली अशा प्रकारच्या विधाणांमधे खोडसाळ पणा दिसतो.
७. पु.ले.खु.
८. काय जेवण केलंत आज ? खादीडी फिदाडी टाका एखादी .. तेवढाच रैवारचा मेणु फिक्स होईल :)
९. बाकी मिसळपावचे स्वयंघोषित षिलेदार मिसळपावच्या खरडवह्या भरवुन आणि ग्गोग्गो बोलुन मिसळपाव ची प्रगल्भता टिकवुन आहेत असे वाटते :)
१०. काही नाही १० मुद्दे कंप्लिट करायचे होते . त्यामुळे प्रतिक्रीया कशी प्रगल्भित होते :)

अवांतर : पहिलेच लेखण ह्या प्रकारचे केलं तरी मोठ्या मनाने माफ केल्या गेले आहे.

- ( ढुढ्ढाचार्य ) नर्सिंह राव

उत्तम चर्चांच्या संख्येमध्ये मिसळपाव पुढे असले तरी मध्यम व सामान्य दर्जाच्या चर्चांमध्ये उपक्रमने बाजी मारलेली आहे.

हाहाहाहाहा... हे म्हणजे 'विद्यापीठाची मंडई' झाली की राव. आणि त्याच न्यायाने उत्तमतेच्या संदर्भात 'मंडईचे विद्यापीठ' झाले म्हणावे लागेल.
याच विषयावर तिकडे झालेली चर्चा वाचून आलो आत्ताच. "एकूण संस्थळे प्रगल्भ किंवा अप्रगल्भ नसतात, ते जे काही असते ते लोकांचे," हे सन्जोप रावांचे मत विचार करण्याजोगे आहे. ते त्यांनी तिथेच लिहून ठेवले असल्याने आता तिथल्याच इतरांना बालवाडी किंवा तत्सम काही ठरवणाऱ्यांचे त्यावर काय प्रतिसाद येतात हे पाहूया.

संस्थळांची प्रगल्भता कशी मोजावी यासाठी एक तुलनात्मक अभ्यास आम्ही सादर केला. यातून अर्थातच कुठचे संस्थळ प्रगल्भ आहे याबाबतीत निष्कर्ष काढायचा नसून धम्मकलाडूंनी मांडलेल्या मूळ प्रश्नाला उत्तर देण्याचा प्रयत्न करायचा आहे.

'मिसळपाव' या संकेतस्थळाच्या वतीने अधिकृत उत्तर देऊ शकत नाही, परंतु ज्या मूळ प्रश्नाचे उत्तर देण्याचा यातून प्रयत्न करावयाचा आहे, त्या मूळ प्रश्नाबाबत उहापोह करण्यात या संकेतस्थळावरील बहुजनांना स्वारस्य असावे किंवा असण्याचे काही कारण असावे, असे वाटत नाही. तरी जेथे कोठे सदस्यांना असे स्वारस्य किंवा गरज असेल (किंवा अशा तुलनेचे महत्त्व आहे असे वाटेल), तेथे असा प्रयत्न जरूर करावा; येथे तो करून काही फायदा होण्याची शक्यता तुलनेने कमी वाटते.

तसेही मूळ प्रश्न या संकेतस्थळावर किंवा या संकेतस्थळाच्या सदस्यांस उद्देशून मांडला गेलेला नसल्याने, त्याचे थेट उत्तर येथे आणि तेही एखाद्या तिर्‍हाइताच्या मार्फत देण्यात येथील बहुसंख्यांस काही हशील बहुधा नसावे असे वाटते. तरीही प्रयत्नांस शुभेच्छा.

प्रगल्भतेचे निकष निश्चित करण्यासाठी या चर्चेचा उपयोग होईल अशी आशा आहे. ही पद्धती प्रस्थापित झाली तर यापुढे दर महिन्याला संस्थळांचे रँकिंगही ठरवता येईल. अर्थातच या पुढच्या गोष्टी झाल्या.

प्रगल्भतेचे निकष ठरवण्याची आणि त्यानुसार तुलना करण्याची, तसेच अशा रँकिंगची गरज नेमकी कोणास आणि का वाटते अथवा वाटू शकते, याबद्दल कुतूहल आहे.

असो. शुभेच्छा.

असल्या तुलनांना फाट्यावर मारण्याची प्रगल्भता इथे येऊन निर्माण झालेली आहे

अय्या खरंच की काय?

अशी असते होय प्रगल्भता !! बर बर चालू द्या हो !!
आम्हाला वाटले की की लै भारी प्रकरण असतं हे प्रगल्भता का काय ते !!

(आंबलेल्या विचारवंतांना फाट्यावर मारणारा ) नाना

- अपशब्द संपादित.

लय भारी,
मी लीव्हलेले लेखांचा पन ईचार व्हायला पायजे व्हता की राव.
माहीत हाय की थोडं औघड आहे, पन पुन्ह्यांदा ट्राय करुन बघा की.......

उपक्रम व मिपा दोन्ही संस्थळाच्या कट्टर समर्थकांकडून अश्या अभ्यासाला दोन्ही संस्थळावर प्रतिकूल प्रतिसाद मिळणार होतेच.

जर उपक्रमावर ललीत लेखनाला परवानगी असती व मिपाप्रमाणे उपक्रमाचे व्यवस्थापन जरासेही पारदर्शक, संयमीत असते तर उपक्रम व मिपामधे फारसा फरक नसता. पक्षी दोन्ही संकेतस्थळे समान (अ)/प्रगल्भ दिसली असती. अर्थात बर्‍याच जणांनी उल्लेख केल्याप्रमाणे संस्थळ, सदस्य नक्की कोण प्रगल्भ हे मुद्दे खरे तर वाद आहेत. पण दोन संस्थळांवरील एकाच गंभीर विषयावरील चर्चा याचा अभ्यास करायचा चांगला प्रयत्न वाटला. धागाकर्त्याचे अभिनंदन.

खरे तर मिसळपाव हे मनोगताला पर्याय म्हणून उभे राहीले होते असे मला वाटते पण मिपाद्वेष्ट्यांनी, मनोगतावर हवा तेवढा दंगा करता येत नाही म्हणून उपक्रमाचा वापर सुरु केला होता.

तसे पहाता उपक्रम व मिपा यांची तुलना होउ शकत नाही. मिपा हे कॉलेजकट्टा, दंगा मस्ती करायला व्यासपीठ उपलब्ध करुन दिले गेले होते हे तात्यांच्या वेळोवेळी प्रतिसादातून दिसत होते. उपक्रम मात्र शांतपणे ग्रंथालयात वाचन, लेखन, पठन करायला आलेल्या लोकांकरता होते.

उपक्रम व्यवस्थापनाने, मुठभर दंगेखोर सदस्यांना आंतरजालीय दंग्याकरता वापर करायला खुले रान दिल्यामुळे उपक्रम व मिपा अशी तुलना आजकाल ऐकू येते अन्यथा उपक्रम व मिपा दोन्ही संकेतस्थळ वेगवेगळी आहेत दोन्हीचा अभ्यास, तुलना अशी होउ शकत नाही. तसेही उपक्रमावरील वेगवेगळ्या सद्स्यांनी मुद्दाम वांझोट्या चर्चा सुरु करुन हाणामार्‍या करायला मजा येते ही दिलेली कबूली व उपक्रम व्यवस्थापनाकडून डु आयडींच्या दंग्याला चक्क प्रोत्साहन वाटेल अशी लवचीक भूमीका घेतल्याचे दिसून येते.

अनावश्यक धाग्यांनी, अतिवैयक्तिक चर्चांनी, सातत्याने हिणकस प्रतिसादांचा वापर इ. मुळे उपक्रमाची गंभीर, अभ्यासू प्रतीमा गेल्या एक दोन वर्षात पार धुळीला मिळाली आहे पण मिपावर मात्र अनेक नवीन, जुन्या अभ्यासु सदस्यांनी मिपावरील बर्‍याच चर्चेत प्रगल्भता आणली आहे हे वादातीत. मिपास्थापनेपासुन आजपर्यंत मिपावरील चर्चा मलातरी प्रगल्भ होत आहेत असेच दिसते आहे तर उपक्रमाकडे नजर टाकता मात्र ... असो. वैयक्तिक मत.

सारांश

संस्थळ ----उत्तम मध्यम सामान्य
उपक्रम ------0----2-----5
मिसळपाव----2----1-----4

हे वाचताना सुवर्ण, रौप्य, कास्य पदक तक्ता आठवला. :-)

दोन्ही संकेतस्थळावरील गंभीर विषयांवरील चर्चात प्रगल्भता यावी ही सदिच्छा.

बाकी चालू द्या.

कंपूबाजी सोडल्यास.

आमच्या तात्याची सही आठवली :)

--
आमची सही - मिपा आहे हे असं आहे. ते आवडणार्‍यांचं स्वागतच आहे , न आवडणार्‍यांनी चपला घालायच्या अन् चालू पडायचं!

बाकी हि तुलना म्हणजे भारतभुषण जास्ती गर्दी खेचतो का रजनीकांत ? अशी वाटली.

मी 'मिसळपाव' आणि त्याचे धाकटे भावंड 'पुस्तकविश्व' या दोनच संस्थळांचा सदस्य असल्याने आणि 'उपक्रमी' नसल्याने अशा "तुलना करा ~ गुण १०" छाप प्रश्नाचे उत्तर देण्यास लायक नाही कारण दुसर्‍या संस्थळावर होत असलेल्या चर्चेच्या विषयांवर वा दर्जावर फक्त वरील तक्त्यातील विदावर अवलंबून मत व्यक्त करणे अवघड वाटते.....ते योग्यही नाही.

तरीही एक सर्वसाधारण विधान करायचे झाल्यास अशा तुलना अप्रस्तुत वाटतात. यातून प्रतिबिंबीत होत असलेल्या मतांचा प्रवाह पाहता केवळ एकाच महिन्यात प्रकाशित झालेल्या लेखांच्या आधारे उरलेल्या अकरा महिन्याचे सारही असेच निघू शकेल ही भावना कारण नसताना निपजते. एका गल्लीत १ हजार नागरिक आहेत आणि एखाद्या सर्व्हेक्षण करणार्‍या टीमने 'तुमच्या परिसरात जास्त क्षमतेचे हॅलोजन लॅम्प लावणे गरजेचे आहे का?" असे फक्त दहाच लोकांना विचारले आणि योगायोगाने या दहातील ८ काळ्या धंद्याशी निगडीत असले तर ते 'जास्त क्षमतेचेच नव्हे तर अजिबात लावलेच नाही तरी चालतील' असे उत्तर देतील, म्हणजे त्या गल्लीतील ८०% लोकांना लॅम्प्स नकोत असा सर्व्हे टीम निष्कर्ष काढीत असेल तर तो किती चुकीचा होईल याची कल्पना येते. म्हणून टीव्हीवरील 'सॅम्पल सर्व्हे'चा एरियातील किमान ३०% लोकांच्याकडून ते पत्रक भरून घेतले पाहिजे असा प्रघात असतो....असे इथेही झाले असते तरच काहीसे योग्य वाटेल असे चित्र नजरेसमोर येईल.

दोन्ही संस्थळावर त्या नमुन्या महिन्यात फक्त सातच चर्चा झडल्या का? [का असे आहे की, या तिन्ही लेखकांनी ~ श्री.निनाद यांचे ५ लेख आहेत ~ एकाचवेळी दोन्ही संस्थळावर तेच लेख प्रकाशित केले आहेत, म्हणून ते निवडीत घेतले गेले? असे असेल तर मग बरोबर आहे.]

थोडक्यात एक चर्चेचा विषय म्हणून वरील धागा ठीक आहे....पण त्यातुन 'प्रगल्भ की अप्रगल्भ' यावरून दोन्ही संस्थळात आणि सदस्यांत 'भाऊबंदकी' वाढली नाही म्हणजे मिळविली.

इन्द्रा

एकूण लेख योग्य ठिकाणी पोचलेला दिसतो हे इथल्या काही आणि तिथल्या काही प्रतिसादांवरून दिसून येते आहे. जियो.
ही अशी तुलना करावीशी का वाटली याविषयी काही लिहा. तो विषय चांगल्या चर्चेचा होऊ शकेल.
बादवे, तुम्ही स्त्री आहात की पुरूष? "गेले बरेच महिने मी मराठी संस्थळांवर वाचन करतो आहे." या दुसऱ्याच वाक्याने विकेट घेतली ना आमची. ;)

उपक्रम आणि मिसळपाव संकेतस्थळांची (किंवा कुठल्याही 'अ' आणि 'ब' वस्तूंची) तुलना होते आहे, असे जाणवले, की अशा प्रकारचा विचार विधायक असतो.

तुलनेची परिमाणे काय आहेत? तुलनेच्या क्रियाशील फलिताशी त्या परिमाणांचा संबंध कितपत घट्ट आहे? वगैरे दिशेने विश्लेषण जावे.

"सफरचंदे आणि संत्री यांची तुलना करू नये" हे परमार्थाने योग्य तत्त्व नव्हे. "अमुक एका क्रियाशील फलिताच्या संदर्भात तुलना नि:संदर्भ आहे", "तमुक एक क्रियाशील फलिताच्या संदर्भात तुलना सुसंदर्भ आहे" अशा प्रकारची मीमांसा मला जास्त उपयोगी वाटते.

ज्या बागायतदाराला उपलब्ध प्लॉटवर सफरचंदाची बागायत किंवा संत्र्यांची बागायत करायची असेल, त्याला "या फळांच्या झाडांची निगा तुलनात्मक किती कठिण आहे?", "या दोन फळांचा तुलनात्मक बाजारभाव काय आहे?", "मला घरा-गोदामात संत्र्याचा वास अधिक आवडेल की सफरचंदाचा?" वगैरे तुलना करणे ठीकच आहे. सुसंदर्भ आहे. पण सुसंदर्भता समजण्यासाठी क्रियाशील पार्श्वभूमी द्यावी लागते.

मात्र अन्य ठिकाणी तुलना नि:संदर्भ आहे. तेथेसुद्धा नि:संदर्भतेसाठी क्रियाशील पार्श्वभूमी द्यावी लागते.

मराठी भाषेतील वेगवेगळ्या संकेतस्थळांची तुलना होते, हे तर आपले साक्षात् निरीक्षण आहे. मला असे वाटते, की "संकेतस्थळ-व्यवहारासाठी आपल्या रोजच्या कार्यक्रमात मर्यादित वेळ उपलब्ध असतो, तिथे अमुक संकेतस्थळावर वेळ खर्च करावा, की तमुक" वगैरे क्रियाशील पार्श्वभूमी आहे.

कुठल्या क्रियाशील पार्श्वभूमीत असे विश्लेषण नि:संदर्भ आहे, हे श्री. चंद्रशेखर वगैरे यांनी सांगितले आहेच.
प्रगल्भ समाज की प्रगल्भ सदस्य? अशी वेगळीच आणि वेगळ्या ठिकाणी उपयुक्त क्रियाशील पार्श्वभूमी श्री. सन्जोप राव यानी समजावून सांगितलेली आहे.

पण कोणी कुठल्या कारणाने तुलना करून काही क्रिया-निर्णय घेऊ बघत असेल, म्हणा. मग त्यासाठी कोण काय निकष वापरते (प्रगल्भता, मनोरंजन, लोकसंग्रह) आणि त्यासाठी काय परिमाणे वापरते (वरील हिशोबतक्त्यातले तपशील, रंजनाबाबत असाच कुठला तक्ता, सदस्यसंख्या-प्रतिसादसंख्या) त्यांचे विश्लेषण व्हावेच.

- - -
पुढील निकष जोडता येतील काय?
१. ज्या लेखांबद्दल वरील विश्लेषण करण्यालायक आहे असे चर्चाप्रस्तावकाला वाटते, ते एकूण लेखांपैकी किती टक्के आहेत? किती सहज सापडण्यासारखे आहेत? (हे अनेकांनी सांगितलेच आहे).
२. अनेक समविचारी परीक्षकांची परीक्षणे संकलित करावी (हे अनेकांनी सांगितलेच आहे).

- - -
प्रयत्न स्तुत्य असला - आहेच - तरी माझा याबाबतीत फार डोके खर्च करण्याइतपत रस नाही. क्षमस्व.

अहो चांगला लेखक शोधायचा ना.... मग प्रगल्भता कळली असती - सुमार दर्जाच्या लेखकाकडून प्रतिसादांची अपेक्षा करायची आणि वर म्हणायचे की प्रगल्भता दिसत नाही?
कशी दिसणार आडात नाही तर पोहोर्‍यात कसे दिसेल? ;)

चिजं आणि राजेश हे वेगळे 'लेखन प्रकल्प' आहेत. तेथे स्वतः जन्माला घातलेला/स्फूरलेला विचार आहे. त्यात माझे लेखन गोवणे योग्य नव्हे. कारण माझे लेखन हे निव्वळ प्रतिक्रियात्मक आहे.
म्हणजे काही तरी पाहिल्यावर निर्माण झालेली प्रतिक्रिया इतरांशीही जोडावी या व्यतिरिक्त काही नाही. चिजंचे लेखन पाहिलेत तर त्यात विचार जन्मलेला दिसतो.
मी मनात येईल ते मांडणारा एक सुमार लेखक घेऊन प्रगल्भतेची चर्चा करणे पटले नाही. त्यापेक्षाही खरोखर प्रगल्भ साहित्य येथे आहे हे निश्चित.
तरीही मजेदार प्रयत्न आहे!

कोणीतरी फुटकळ सर्वे करणार | दोन्हीकडे लेख टाकणार ||
पब्लिक फुल पेटणार | मजा येणार निश्चित ||

.
.
.
.
.
.

मला एकदम ललीताजी आठवल्या.

डिसक्लेमरः मला दोन संस्थळांची तुलना मान्यच नाही. त्यामुळे ह्या जाहीरातीतून कुठल्याच संस्थळाला त्यातील अमूक-तमूक प्रॉडक्ट म्हणून ठरवत नाही अथवा फक्त एकाच ठिकाणी "धुलाई" छान होऊ शकते असे सुचवत नाही. ;)