हिमाचल प्रदेश :कांगडा व चंबा परिसर :भाग १: सुरुवात

दरवर्षी नोव्हेंबर-डिसेंबर मध्ये होणारी आमच्या कौटुंबिक हिवाळी गटाची सहल काही वैयक्तिक कारणांमुळे या वेळी लवकर घेण्यात यावी का अशी विचारणा केली होती त्यास सर्वांकडून होकार मिळाला. कॅलेंडर बघितले. दिवाळी ऑक्टोबर च्या शेवटच्या आठवड्यात होती. सुट्यांमध्ये पर्यटन स्थळांना गर्दी असते त्यामुळे यापूर्वीच सहल घ्यायचे ठरून ऑक्टोबरचा पहिला व दुसरा आठवडा सहलीसाठी निश्चित झाला. बघता बघता सहलीसाठी सोळा जणांची नोंदणीही झाली.

साधारण नऊ मुक्काम व रेल्वे प्रवासासहित बारा दिवसांची सहल करण्याचे ठरले. सहलीचा साधारण कालावधी ठरल्यानंतर सहलीस कुठे जायचे याचा विचार सुरु झाला. पट्टडक्कल-ऐहोले-बदामी-हंपी-गोकर्ण अशी सहल कधीपासून खुणावते आहे पण ऑक्टोबरमध्ये कदाचित उष्णेतेचा त्रास जाणवेल म्हणून उत्तरेकडील राज्यात सहल घ्यावी असा विचार सुरु होऊन हिमाचल प्रदेशावर स्थिरावला. हिमाचलची शिमला-कुल्लू-मनाली अशी सहल आधी केली असल्याने त्याचा विचार सोडला व कांगडा व चंबा जिल्ह्यातील धर्मशाळा, पालमपूर, डलहौसी भागात सहलीस जाण्याचे ठरले.
साधारण भटकंतीचा प्रदेश दर्शविण्याकरिता कच्चा नकाशा

उत्तर-पश्चिमी हिमालयाच्या धौलाधर (धवल धार)पर्वत रांगांच्या कुशीत वसलेला हा प्रदेश. वर्षातील जवळपास बाराही महिने या पर्वतशृंखलेतील शिखरे हिमाच्छादित असतात. , खोरी, प्राचीन मंदिरे, मठ, सरोवर ऐतिहासिक भव्य किल्ला असेलेला हा नितांत सुंदर प्रदेश तसेच हिंदू, मुघल, बौद्ध असा विविध धर्म आणि संस्कृती लाभलेला प्रदेश.

हिमाचल प्रदेश पर्यटनासाठी काळ हा बाराही महिने अनुकूल आहे. मार्च ते मध्य जुलै महिन्यात येथे आल्हाददायक वातावरण असते. अनेक प्रकारचे ट्रेकही याच काळात केले जातात. मध्य जुलै ते सप्टेंबर हा पावसाळी काळही काही पर्यटकांना आकर्षित करतो.
मध्य सप्टेंबरला पाऊस थांबतो व येथपासून नोव्हेंबरचा काळ हा पर्यटनासाठी खूपच आल्हाददायक व साहसी उपक्रमांसाठी पर्वणी . या काळात संध्यकाळ/रात्र मात्र अतिशय थंड असते. डिसेंबर ते फेब्रुवारी हे थंडीने गोठवणारे महिने. बर्फाच्छादित शुभ्र पर्वतरांगा व हिमवृष्टी अनुभवायची असेल तर हा काळ उत्तम.

हिमाचल प्रदेश विषयी काही संक्षिप्त सामान्य माहिती
राज्य स्थापना : २५ जानेवारी १९७१
एकूण जिल्हे : १२
प्रशासकीय भाषा : हिंदी
इतर मुख्य भाषा : पहाडी
राजधानी : शिमला (उन्हाळी), धर्मशाळा (हिवाळी)

राज्य प्राणी, राज्य पक्षी, राज्य फुल
(सहलीत एके ठिकाणी हिमाचल प्रदेश पर्यटन मंडळातर्फे लावलेल्या पाटीचा टिपलेला फोटो )

काही भौगोलिक माहिती
सीमा : उत्तरेला जम्मू आणि काश्मीर, पश्चिमेला पंजाब, आग्नेयेला उत्तराखंड व दक्षिणेला हरियाणा ही राज्ये आहेत.
क्षेत्रफळ : ५५,६७३ चौ.किमी
समुद्र सपाटीपासून उंची : सुधारणे ३५० मीटर ते ७००० मीटर
व्यवसाय: शेती,पर्यटन हे मुख्य व्यवसाय
मुख्य शेती उत्पादने : गहू, बटाटे, तांदूळ, आले. फळे :सफरचंद
प्रमुख औद्योगिक व्यवसाय: फळ प्रक्रिया उद्योग
प्रमुख नद्या :चिनाब,रावी,सतलज,बियास,यमुना

नेहमीप्रमाणे सहलीचे ठिकाण ठरल्यानंतर सर्व तयारी म्हणजे सहलीचा साधारण आराखडा तयार करणे , जाण्या येण्यासाठी सोईस्कर रेल्वे गाड्या शोधणे व त्यानुसार सहलीसाठी निघण्याचा व परतण्याचा दिवस निश्चित करणे, रेल्वेतून उतरल्यापासून परतीच्या रेल्वे स्थानकावर येईपर्यंत संपूर्ण सहलीसाठी खाजगी वाहन निश्चित करणे, हॉटेल्स शोधून निश्चित करणे इ. कामे सुरु झाली. खर्चाचा साधारण अंदाज सांगितल्यावर आपापल्या सोईनुसार सगळ्यांनी पैसेही जमा करायला सुरुवात केली.

रेल्वेने जायचे झाल्यास धर्मशाळेसाठी पंजाबमधील पठाणकोट हे सोईस्कर रेल्वे स्टेशन.जळगांवहून येणार पर्यटक जास्त असल्याने मुंबईला येऊन पश्चिम रेल्वेने पठाणकोटला जाण्यापेक्षा मुंबई-नाशिककरांनी भुसावळला यावे व सर्वांनी एकत्रितपणे पुढचा प्रवास सुरु करावा असे ठरले. त्यानुसार पठाणकोटला सकाळी पोहोचवणारी पुणे-जम्मूतावी झेलम एक्सप्रेस सोईस्कर ठरणार होती. गाडीला जळगाव थांबा असला तरी भुसावळहून आरक्षण कोटा जास्त असल्याने सर्व तिकिटे एकाच डब्यात मिळण्याची शक्यता जास्त होती व झालेही तसेच. काहींना अटारी-वाघा सीमा बघण्याची खूप इच्छा होती त्यामुळे परतीच्या प्रवासात पठाणकोटला न येता अमृतसरला जाण्याचे ठरले. आमची परतीची काही तिकिटे पश्चिम रेल्वेच्या गोल्डन टेम्पल गाडीची तर काही भुसावळला जाणाऱ्या गाडीची काढली.

सहलीसाठी हॉटेल्सचा शोध घेणेही सुरु होते. धर्मशाळा परिसरात मॅक्लीऑडगंज भागसु, नड्डी इ. ठिकाणी पर्यटक जास्तकरून भेट देतात. त्यामुळे याच भागात हॉटेल शोध सुरु केला. बाजारपट्यात अगदी हजार-बाराशे रुपयांपासून रूम दिसतात पण ग्रुपच्या हिशोबाने एकाच हॉटेलमध्ये सहा-सात रूम उपलभद्ध असणारे बऱ्यापैकी हॉटेल मिळत नव्हते. सहलीच्या सर्व ठिकाणी HPTDC चे हॉटेल मिळण्याची शक्यता नव्हती.त्यामुळे यावेळी राहण्यासाठी आम्ही आमच्या बजेटमध्ये बसणारे थोडे वेगवेगळे पर्याय निवडले. रोजच्या रोज सामानाची बांधाबांध करावी लागू नये याकरिता सहलीच्या प्रत्येक भागात एकेका ठिकाणी दोन दोन मुक्काम करायचे ठरले.
सोळा जणांच्या ग्रुपकरीता आम्ही १७ आसनी टेम्पो ट्रॅव्हलर गाडी शोधत होतो. पण मॅक्लीऑडगंज वगैरे काही परिसरात रस्ते अरुंद असल्याकारणाने मोठ्या गाडयांना मज्जाव आहे. तेथील दलालाच्या सांगण्यानुसार आम्ही एक १२ आसनी टेम्पो ट्रॅव्हलर व एक इनोव्हा क्रिस्ता अशा दोन गाड्या संपूर्ण सहल कालावधीसाठी निश्चित केल्या.

सहलीचा दिवस जवळ येऊ लागला आणि अचानक काही जणांनी त्यांच्या अथवा घरातील व्यक्तींच्या स्वास्थ्य वषयक तक्रारींमुळे माघार घेण्यास सुरुवात केली. बघता बघता सहलीतील सदस्यांची संख्या निम्म्यावर आली. रेल्वे, हॉटेल्स, खाजगी गाड्या सर्वांसाठी आगाऊ रक्कम देऊन झाली होती. अशा परिस्थितीत काही आरक्षणे रद्द केल्यास आर्थिक फटका बसणार होता. दोन पर्याय होते. सहल रद्द केलेल्या लोकांकडून हा खर्च वसूल करणे किंवा उरलेल्या लोकांवर अधिकचा भार टाकणे. दोन्हीही गोष्टी मनाला पटत नव्हत्या. याच कारणाने तिसरा पर्याय बदली पर्यटक मिळवण्याच्या दृष्टीने मित्र-परिवारात चौकशी सुरु केली. मिपावर सुद्धा हाक देण्याचा विचार मनात घोळत होता. पण ओळखीतच सहलीस तयार असणारी दोन दाम्पत्य मिळाली. बारा जण जमले. भटकंतीसाठी दोन गाड्या ठरवल्याचा निर्णय पथ्थ्यावर पडला होता. छोटी गाडी रद्द करण्याची दलालाला विनंती केली ती मान्य झाली. आता एकच १२ आसनी टेम्पो ट्रॅव्हलर असणार होती. खर्च बराच कमी झाला. हॉटेलच्या रूम बुक करतांना एकेक-दोन दोन रूम कमीच ठरवल्या होत्या. तोही खर्च आटोक्यात आला. आता प्रश्न होता नवीन सदस्यांसाठी पठाणकोट जाण्यासाठी रेल्वे तिकिटांचा. मुंबई, पुणे, भुसावळ कुठूनही कुठल्याच गाडीची आणि कुठल्याच दर्जाची तिकिटे शिल्लक नव्हती. शेवटी सहल रद्द केलेल्यांच्या तिकिटावरच नवीन लोकांना घेऊन जायचे ठरवले. जरूर पडल्यास दंडात्मक कारवाईला सामोरे जाण्याची तयारीही ठेवली. नको असलेली तिकिटे रद्द केली.

अखेर सहलीचा दिवस उजाडला. मुंबईकरांनी दुपारीच सेवाग्राम एक्सप्रेस गाडीने भुसावळला जाण्यासाठी छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस गाठले.

गाडी वेळेवर सुटली. कसाऱ्याचा हिरवाईने नटलेला निसर्गसुंदर घाट पार झाला.

हळूहळू नाशिक-मनमाड मागे टाकत पाचोरा या आमच्या मूळ गावच्या रेल्वे स्थानकावर पोहचली. येथे फलाटावर भाचा स्वागताला हजर होता. सोबत आमच्या सहल प्रवासात उपयोगी पडावी म्हणून गोणीभर मधुर,रसाळ घरच्या शेतातील मोसंबीही आणली होती.

थोडंसं बोलणं होतं न होतं तेव्हड्यात गाडी सुटली आणि थोड्या अवधीतच भुसावळला पोहचली. याच फलाटावर पुढच्या प्रवासासाठी पुण्याहून येणारी जम्मूतावी गाडी पकडायची होती. त्यामुळे सामान घेऊन जिने चढ-उतर करायचा त्रास वाचणार होता. गाडीला उशीर झाला तर पुढची गाडी चुकू नये याकरता थोडी लवकरच पोहोचणारी गाडी पकडली होती पण येथपर्यंत गाडी वेळेत आल्यानेआता पुढच्या प्रवासासाठी तब्ब्ल चार तास वाट बघावी लागणार होती. प्रतिक्षालयात सामान ठेऊन एकाला नजर ठेवायला बसवले व आम्ही असेच इकडे तिकडे भटकायला बाहेर पडलो. थोड्याच वेळात इतर जळगांवकर मंडळी सुद्धा येऊन पोहचली. चार मुंबईकर सहल रद्द केलेल्या जळगावकरांच्या तिकिटावर प्रवास करणार होते त्यांना प्रवासापुरती मूळ तिकीटवाल्यांची आधार कार्ड दिली.
प्रतिक्षा संपली. पठाणकोटला जाणारी गाडी अगदी वेळेवर भुसावळला आली.

रात्रीचे दोन वाजले होते. आमच्या बर्थवर लोक डाराडूर झोपलेले होते. त्यांना उठवून आम्ही स्थिरावेपर्यंत थोडा वेळ गेला. तेव्हढयात तिकीट तपासनीस आला. बारा जणांची मिळून तीन वेगवेगळी तिकिटे होती. त्याला तपासावी वाटली अशी कोणतीही तीन नावे त्याने घेतली. प्रत्येकाचे ओळखपत्र पहिले, त्यावरील फोटो पाहिला व सर्वजण आल्याची नोंद करून निघून गेला. वास्तविक ज्यांची ओळखपत्रे बघितल्या गेली त्यातील एक प्रवासी डमी होता. घाई गर्दीत त्याच्याकडून थोडीशी चूक झाली होती जी आमच्यासाठी फायदेशीर ठरली होती. आम्ही सर्वानी सुटकेचा नि:श्वास टाकला. त्यानंतरही संपूर्ण प्रवासात ३-४ वेळा तिकीट तपासनीस (TTE) आले परंतु ते फक्त नवीन स्थानकांहून चढलेल्या प्रवाशांची तिकिटे तपासण्यापुरतेच.
AC डब्यात करोना काळात बंद केलेली पांघरून सेवा सुरु झाल्याचे माहित होते पण मुंबईहून निघाल्यानंतर आम्हाला रेल्वेकडून निरोप मिळाला की झेलम गाडीला ही सुविधा नाही. त्यामुळे जळगावकरांना आमच्यासाठी अंथरून-पांघरून आणायला सांगितले त्याचा चांगला उपयोग झाला. दुसरा दिवस व रात्र संपूर्ण रेल्वे प्रवास होता. प्रवासासाठी घरूनच जेवण बांधून आणले होते त्यामुळे बाहेरून काही जास्त विकत घ्यावे लागले नाही.
तिखट, गोड पुरी, तिळाची,शेंगदाण्याची चटणी,गुळ, साजूक तूप, कैरी, कांदा, लोणचे, पापड असे जास्त दिवस टिकाऊ पदार्थ

नेहमीप्रमाणे गप्पा गोष्टी, गाण्याच्या भेंड्या व पुरुष मंडळींनी रमीचा डाव टाकून वेळ घालवण्यास सुरुवात केली.
संपूर्ण प्रवासात वेळेवर धावणारी गाडी अखेरच्या स्थानकाआधी थोडी रखडली. येथे फलाटावर बरेच स्थानिक लोक जमलेले दिसत होते. चौकशी केली असता कळले की कोणीतरी लष्करी अधिकारी निवृत्त होऊन गावी परत आला होता त्याच्या स्वागत-सत्काराला सर्व जमले होते. निवृत्त अधिकाऱ्याला त्यांचा एक फोटो घेऊ का असे विचारला असता आमच्या ग्रुपच्या माणसांनाही त्यांच्या सोबत उभे करून नंतर फोटो घ्या असे त्यांनी सुचवले.

यानंतर थोडी गंमतच झाली. अधिकाऱ्याबरोबरचे लोक पुढे निघून गेले होते. आम्ही कोणाबरोबर फोटो काढला त्यांचे नाव तरी माहित असावे म्हणून त्यांनाच विचारले त्याबरोबर ते मिश्किल हसले. अर्थात नाव समजलेच 'चरणजित सिंगजी'.

अखेर थोड्या वेळाने गाडी हलली आणि पठाणकोट स्टेशनला उतरायची तयारी सुरु झाली

क्रमश: