छायाचित्रकला-१

छायाचित्रकला
वरील विषयावर एक लेखमालिका लिहावयाचा विचार आहे. अर्थात नवागतांकरिता. नवागत कोण ? जर तुम्हाला तुमच्या कॅमेर्‍यातील सर्व सुविधा माहित नसतील वा तुम्ही त्यांचा उपयोग करत नसाल तर तुम्ही नवागत. (व्याख्या आवडली नाही तर विसरून जा.) आपण तज्ञ असाल तर लेखातील तृटी/चुका अवष्य कळवा. पुढील विषय थोडक्यात सांगावयाचा प्रयत्न करणार आहे.
१] कॅमेऱ्याचे मुख्य घटक, २] लेन्सेस, ३] शटर, ४] ऍपर्चर,५] डेप्थ ऑफ़ फिल्ड,६]मोड्स,७] प्रकाश योजना,८] कलात्मक रचना,९] Raw Format व Photoshopचा उपयोग,१०] कॅमेऱ्याची निवड कशी करावी,
या विषयावर बरेच लेख येऊन गेलेले असणार पण या सर्वांचा एकत्र विचार येथे वाचावयास मिळेल. आजकाल सर्वच जण डिजिटल कॅमेरा वापरतात पण या बद्दल सुरवात फ़िल्म कॅमेर्‍याने करणे सोपे आहे. फिल्म सोडून जवळजवळ सर्व तांत्रिक गोष्टी तेथूनच उचललेल्या आहेत. शिवाय अजूनही बरेच जण फ़िल्म कॅमेरे वापरत आहेत. साधारणत: तीन चार दिवसांनी एकेक लेख येईल. तोपर्यंत आपणास काही शंका असल्या वा काही जास्त माहिती हवी असेल तर अवष्य विचारा.
आता हा प्रश्न विचारता येईल की या लेखांचा उपयोग काय ? मोबाईलवर कॅमेर्‍याची सोय उपलब्ध झाल्यापासून सगळेच फोटो काढतात. फार चांगले येतात असे नाही पण सोपे नक्कीच असते. हल्ली डिजिटल कॅमेरे स्वस्तही झाले आहेत. त्यांनी चांगले फोटो काढणे शक्य असले तरी बरेच जण त्यातील सुविधांचा वापर करतांना दिसत नाहीत. जर आपण कॅमेर्‍याचा उपयोग aim and shoot असाच करत असाल तर हे लेख वाचल्यानंतर आपल्या फोटोत लक्षणीय फरक पडल्याचे आपणास आढळून येईल याची खात्री बाळगा. तांत्रिक माहिती घेतांना काही इंग्रजी शब्द वापरावे लागणार आहेत. एक म्हणजे दरवेळी छायाचित्र लिहावयाऐवजी फोटो लिहणे सोपे जाते व shutter ऐवजी झडप शब्द लिहला तर तो कळणे अवघड जाते. असो. (काही वर्षांपूर्वी उपक्रमवर या वर लिहले होते; ते लेख व काही प्रतिसाद यावरून सुधारित केलेल्या या लेखांना सुरवात करू.) येथे Transperancies चा विचार केलेला नाही..
फ़िल्म :- अगदी सुरवातीला १०x१२ इंचावी काच वापरली जायची. नंतर ६x४, ४x४ इंचाची व आता ३६x२४ एम एम ची प्लस्टिक फ़िल्म. हीच ३५ एमेम म्हणून ओळखली जाते.त्यातील निरनिराळे प्रकार म्हणजे ISO ६४,८०,१००, २००, ४०० वगैरे.जितका आकडा कमी तितका फ़ोटोचा आकार मोठा करता येतो व grains कमी दिसतात.पण कमी प्रकाशांत फ़ोटो काढता येत नाही. फ़ार जास्त नंबरची फ़िल्म घेतली तर कमी प्रकाशात फ़ोटो घेता येतो पण grains जास्त दिसतात. रात्री फ़ोटो काढतांना किंवा हलत्या वस्तूचा फ़ोटो काढतांना ४०० किंवा जास्त नंबरची फ़िल्म वापरतात. नेहमीच्या कामाला १०० वा २०० ची वापरणे उत्तम.
कॅमेरा :- यातील दोन महत्वाचे घटक म्हणजे Lens व Shutter. इतर गोष्टी उदा. फ़िल्म पुढे सरकवण्याची सोय, लेन्स बदलणॆ, ISO बदलणे,ट्रिपॉड सॉकेट,फ़्लॅश गन इ.
लेन्स :- खास प्रकारच्या काचेपासून बनविलेले बहिर्गोल भिंग. निरनिराळे दोष [Aberrations] टाळण्याकरिता ८-१० निरनिराळे भाग [Elements] जोडून लेन्स तयार करतात.लेन्सेस निरनिराळ्या Focal Length च्या असतात. साधारणत; २५ ते ४०० मि.मि. जास्त उपयोगी पडतात. या पेक्षा कमी-जास्त फ़ोकल लेन्ग्थच्या मिळतात पण त्या विशेष कामाकरिताच उपयोगी पडतात. आपण डोळ्याने पाहतो तेवढ्या दृष्याचे छायाचित्र ५० मिमि. च्या लेन्सने मिळते. तिला Standard Lens म्हणतात.५० पेक्षा कमी फ़ोकल लेन्थ असली तर जास्त रुंद भागाचे चित्र काढता येते. तिला Wide Angle Lens म्हणतात. फ़ोकल लेंथ ५० पेक्षा जास्त असणाऱ्याना Tele Lenses म्हणतात. घरामधील किंवा इमारतीचे फ़ोटो काढावयास wide वापरतात व लांब असलेल्या वस्तूव्रे फ़ोटो tele ने काढतात.एक लक्षात ठेवावे की १०० वा ३५ मिमि.च्या लेन्सने काढलेला फ़ोटो तुम्हाला तुमच्या ५० च्या स्टॅन्डर्ड लेन्सनेही काढता येईल; फ़क्त जरा पुढे-मागे सरकावे लागेल.पूर्वी निरनिराळ्या फ़ोकल लेन्थकरिता निरनिराळ्या लेन्सेस खरेदी कराव्या लागत. नंतर एका लेन्समध्येच निरनिराळ्या फ़ोकल लेन्थ मिळू शकणारी झूम लेन्स आली. उदा. ३५-१०५ एम.एम. याचा अर्थ तुम्हाला ३५एमेम वाईड पासून १०५ एमेम टेली पर्यंत कुठलीही फ़ोकल लेन्थ निवडता येते.१०५भागिले३५ = ३ हा झूम रेशो झाला. प्रत्येक लेन्सवर तो ३x, ४x, १२x असा लिहलेला असतो. कॅमेरा निवडताना इथे विशेष लक्ष द्यावे. सर्वसाधारण लेन्सने ५-६ फ़ूटापलिकडचे फ़ोटो काढता येतात. त्याहून जवळचा फ़ोटो काढण्याकरिता( उदा. एकच फ़ूल,) माइक्रो लेन्स लागते. हल्ली अनेक लेन्समध्ये ही सोय(micro mode) अंतर्भूत असते.
भिंग कसे काम करते ते आपण शाळेत शिकलो आहोत. आकृती पहा.

AB ची प्रतिमा CD येथे मिळते, म्हणजे तेथे कॅमेर्‍याची फ़िल्म असते. AB च्या मागची-पुढची प्रतिमा CD येथे पडणार नाही; म्हणजे फोटो sharp येणार नाही. Depth of Field मध्ये याचा विचार केला आहे.AB ची जागा बदलली तरी CD कॅमेर्‍यात जागेवरच आहे व प्रतिमा तेथेच पडली पाहिजे. या करिता आपण लेन्सची जागा बदलतो. फ़ोकसिंग करतो म्हणजे आपण लेन्स मागेपुढे करतो.

पुढील आकृतीत अनेक elements नी तयार झालेली लेन्स दिसेल. झूम लेन्समधील elements ची मागे-पुढे सरकासरव केली की zoom lens ची फ़ोकल लेन्थ बदलते.

आता EXPOUSURE value ची माहिती घेऊ. EV म्हणजे भिंगातून फ़िल्मवर पडणारा प्रकाश.तो नियंत्रित करण्याकरिता दोन सोयी असतात.पहिली Aperture[f]. दुसरी Shutter Speed.
Aperture म्हणजे भिंगाच्या किती टक्के भागातून प्रकाश जातो त्याचा निर्देशक.ही लहान लहान होत जाणारी वर्तुळे असतात.सर्वात मोठ्या वर्तुळाच्या आकाराच्या निम्मा आकार दुसऱ्या वर्तुळाचा; त्याच्या निम्मा तिसऱ्या वर्तुळाचा वगैरे. म्हणजे पहिल्याचे क्षेत्रफ़ळ १ असेल तर दुसऱ्याचे १/२, तिसऱ्याचे १/४ , चवथ्याचे १/८.
वर्तुळाच्या क्षेत्रफ़ळाऐवजी व्यासाचा विचार केला तर तो अनुक्रमे १,१/१.४, १/२, १/२.८, १/४, १/५.६, वगैरे. [१.४ चा वर्ग=२, २चावर्ग=४, २.८ चावर्ग=८ ] १.४, २, २.८, ४, ५.६ यांना Aperture [f] म्हणतात.प्रत्येक भिंगावर सर्वात लहान आणि सर्वात मोठे ऍपर्चर लिहलेले असते.व तेवढ्या मर्यादेतच तुम्हाला निवडीस वाव असतो. .[उदा. f2.8--f11] इथे एक गोष्ट लक्षात ठेवा. Aperture No लहान म्हणजे मोठे वर्तूळ व जास्त प्रकाश. f4 वापरले असतांना जेव्हडा प्रकाश फ़िल्मवर पडेल त्याच्या १/2 च f5.6 वापरल्याने पडेल व त्याच्याही निम्मा f8 वापरल्यास. जास्त प्रकाश असेल तर मोठा f no. व कमी प्रकाश असेल तर लहान f no.
प्रत्येक भिंगावर पुढील गोष्टी लिहलेल्या असतात.कंपनी, लेन्सचा क्रमांक, फ़ोकल लेंथ,[झूम असेल तर किमान-कमाल उदा. 70-210] , कमाल ऍपर्चर उदा. f२.८
slr कॅमेऱ्याची मागची बाजू [फ़िल्म नसताना] उघडून लेन्सकडे पहावे व अपर्चर रिंग फ़िरवावी. ओपनिंगची वर्तुळे लहानमोठी होतांना दिसतील.
अवांतर : तांत्रीक गोष्टी थोड्याफ़ार सोप्या करून लिहाव्या लागतात. निर्दोषपणाऐवजी समजण्यास सोपे महत्वाचे. एखाद्यास जास्त खोलात माहिती हवी असेल तर देता येईल.
आज येथे थांबू. चार दिवसांनी पुढचा भाग. या भागाबद्दल काही शंका असल्या, जास्त माहिती हवी असेल तर विचारा. त्याबद्दल लिहून मग पुढचा भाग.

शरद