मुंबई लोकलने प्रवास कसा करावा?

लेख आवडला. मुंबईतच बालपण गेलं असल्याने पटकन रिलेट झाला. जमल्यास टिप्स दिल्यात जसे ओवरब्रिज पाशी येणार्या डब्यात usually जास्त गर्दि असणे ई.तर नवीन माणसांना त्याचा फायदा होइल.

नवीन लोकांसाठी उत्तम माहिती.

भारीच कि,
हि माहिती अशी समजावून द्यायलाच हवी, आमच्या सारख्या गावठी माणसांची फार त्रेधा उडते हो. वर आमचे हुंबईकर मित्र अरे वेस्ट नाही ईस्ट, मेन नाहि वेस्टर्न असे कंफ्यज करतात.
पण कितीही समजावून सांगितले तरी मला हे कळणार नाहि कारण देवाने मला कंपास दिलाच नाही.

अवघड वाटते हे समजायला. मुंबैतच लहानाचे मोठे झालेले लोक्स आयुष्यभर प्रवास करतात पण बाहेरून गेलेले या प्रवासाशी ज्याप्रकारे जुळवून घेताना पाहिलेत त्यांचे नेहमी कौतुक वाटते.

मुंबई आणि मुंबईकर (त्यांच्या नेव्हर से डाय स्पिरीट सह) नेहमीच कौतुकाचा विषय आहेत.
भाई, ये ये स्टेशन कौनसी साइड म्हटल्यावर बरोबर समजावून सांगणारे, पायावर पाय पडल्यावर मस्त शिव्या देणारे, चुकल्यावर रस्ता सांगणारे आणि लल्लन दिसल्यावर व्यवस्थित कापणारे मुंबईकर आणि त्यांची लाइफलाइन लोकल.
मिस यु मुम्बै!

दादरबद्दल सहमत आहे. मी कधीच एका झटक्यात इच्छित फलाटावर पोचत नसे. एक दोन टल्ले तर फिक्स. (अपवाद फक्त पूर्व/टीटी बाजूने सुटणाऱ्या मध्य रेल्वेच्या लांब पल्ल्याच्या गाड्यांचा. त्याचं प्रवेशद्वार वेगळं असल्याने अलगद पोचत असे.)

चांगली आणि संपूर्ण माहिती गोळा केली आहे.बाहेरून मुंबई पाहाण्यास कोणी आलाच नातेवाइकाकडे तर तो इथला माणूस बरोबर नेतो परंतू स्वत: लोकल प्रवासाचे धाडस करू शकणार नाही.
#रोजचे टुअरिस्ट तिकीट: याचाही काही उपयोग करता येत नाही या गर्दीमुळे.
#मु्ंबईकडे येणाय्रा गाड्यांना अप गाड्या म्हणतात.

उत्तम माहिती

धन्यवाद

छान माहिती..
गाववाल्यांना बरीच कामाला येईल.

रोजचा लोकल प्रवास टळून आता बरीच वर्षे झाली असली तरी एकेकाळी तो आयुष्याचा अविभाज्य घटक होता.

लेख आवडला.

काही तपशिलातील चुका (फारशा महत्त्वच्या नाहीत तरीही ...)

कल्याणपासून उत्तर दिशेला- आंबिवली-शहाड-टिटवाळा-खडवली-वाशिंद-आटगाव-खर्डी-कसारा

इथे स्टेशनांचा क्रम शहाड-आंबिवली असा हवा.

CST ते मुलुंड हि स्थानके BMC म्हणजेच बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या हद्दीत येतात तर ठाण्यापासून पुढे ठाणे जिल्ह्यात येतात.

नेरळ आणि त्यापुढील स्थानके रायगड जिल्यात येतात.

इथे बोरीवली पर्यंत BMC ची हद्द आहे त्यापुढे दहिसरपासून पालघर जिल्हा (पूर्वीचा ठाणे जिल्हा ) सुरु होतो.

दहिसरदेखिल मुंबईतच आहे. पालघर जिल्हा त्यापुढे.

माझा अनुभव मोनो, मेट्रो आणि AVTM येण्याच्या पूर्वीचा. त्यामुळे याबाबतीत माझा पास.

पुलेप्र.

सुंदर ..अप्रतिम...माहितीचा खजिना!!!

अनेक धन्यवाद!

आधी वाखु साठवलीये. धागा सावकाशीने वाचेल.

शनिवारी काढलेले रिटर्न तिकीट सोमवार पर्यंत चालते. पण अपेक्षित असते की त्यावर तुम्ही एकच रिटर्न प्रवास करावा. :)
तिकीट खरेदी केल्यावर रिटर्नची तारीख बघून खात्री करणे चांगले. कोणत्याही क्षणी नियम बदलू शकतात.
पुढच्या भागात फलाटाच्या उंचीविषयी सावधानतेचा इशारा लिहायला विसरू नका.
पुलेशु.

मी जवळजवळ बारा वर्षे लोकलने प्रवास करून नोकरी केलि, शेवटी या प्रवासाल कंटाळून नविन कमी पगारची नोकरी पकडली. आज पण सकाळी 9ते 10 या वेळात कोणी मालाडहुन मुंबईला जाण्यास सांगितले की पोटात गोळा येतो, आणि त्यात जर दादरला उतरून सेंट्रलने प्रवास करायचा असेल तर फेफर्र्, अटैक , जुलाब असे सर्व होते

स्त्रियांसाठी राखीव डबे असतात आणि ते नेमके कुठं असतात या माहितीची लेखात भर घालता आल्यास उत्तम. लेडीज स्पेशल ट्रेन्स अजून चालू आहेत का नाही हे माहिती नाही.
तसेच विशेष गरजा असणा-या व्यक्तींसाठी (अपंग हा शब्द पुरेसा आणि योग्य वाटत नाही) देखील राखीव डबा असतो. त्याचीही माहिती द्यावी ही विनंती.

मस्त लेख. नवीन प्रवाशांना उपयोगी. जुन्यांना रंजक.

येऊदे अजून.

लेख आवडला. दिल्लीतही राजीव चौक, केंद्रीय सचिवालय या स्थानकांवर गाडीत घुसणे आणि बाहेर पडणे म्हणजे एक दिव्य आहे. पटेल चौक स्थानकावर गाडीत शिरण्यासाठी ३-४ गाड्या सोडाव्या लागतात. एक मात्र चांगले दर तीन मिनिटात एक मेट्रो येतेच.

म्हणजे अजुन पुण्यात सार्वजनिक वाहतुक व्यवस्था अस्तित्वात आहे तर! कधीही पुण्याला नातेवाईकांकडे गेलो तर एकतर ते त्यांचे दुचाकी / चारचाकी वहान बाहेर काढतात किंवा सरळ रिक्षाचा प्रवास. पुण्यात अजुन तरी सुदैवाने कधी सार्वजनिक वाहतुक व्यवस्था वापरण्याची वेळ आली नाही आहे.

लेखातली सविस्तर माहिती आवडली. छान.

दहा वर्षांपूर्वी मी वापरलेल्या युक्त्या:

१. एक वर्ष गोरेगांव ते चर्चगेट असा प्रवास केला. बसायला जागा अर्थातच भेटायची नाही. थोडे निरिक्षण केल्यावर लक्षात आले, एका गाडीला एका विशिष्ट डब्यात भजनी मंडळ असते. ती गाडी आणि तो डबा पकडायला सुरुवात केली. त्यांच्या ठेक्यावर अभंग पुटपुटायला लागलो. आणि मला बुड टेकण्यापुरती जागा देवाच्या दयेने मिळू लागली.

२. एक वर्ष भांडूप ते छशिट असा प्रवास केला. एके दिवशी विकांताला सकाळी भांडूप वरुन ठाण्याला जाताना छशिट वरुन ठाण्याला जाणारी लोकल ठाण्यावरुन काही वेळाने पुन्हा छशिटला जाते हा शोध लागला. तिथुन पुढे सकाळी भांडुपवरुन ठाण्याला जाणारी लोकल पकडू लागलो. त्याच लोकलने ठाण्याहून काही वेळाने छशिटकडे. भांडूपला छशिटकडे जाणार्‍या लोकलमध्ये चढता येत नाही ही समस्या कायमची मिटली.

सामु,

लेख अत्यंत यथोचित आहे. मुंबईकर नेहमी लोकलला शिव्या देतो. तो कधीच असा लेख लिहिण्याच्या फंदात पडणार नाही. तेव्हा मुंबईबाहेरच्या कोणी मनावर घेतलं तरच असा काही लेख उत्पन्न होऊ शकतो! :-) ते काम तुम्ही केलंत. धन्यवाद.

लेखात एकंच विदा राहिलेला दिसतो. तो म्हणजे वाशिंद आणि आटगाव यांच्या मध्ये आसनगाव हे स्थानक आहे.

बाकी गर्दीच्या युक्त्या आणि निरीक्षणं नंतर लिहीन.

आ.न.,
-गा.पै.

इतकी वर्षे मुंबईत राहूनही 'छशिट' या शब्दाने क्षणभर गंडलो. पण जात्याच मुंबईकर असल्याने अर्थ कळला.
व्ही.टी. नांव बदलताना 'बोरीबंदर' हे मूळ नांव असतानाही , ह्या छशिप्रालि पक्षाने हे छशिट नांव जबरदस्तीने लादले.

बहुत धन्यवाद. धागा साठवून ठेवत आहे.

मासिक पास शेवटच्या दिवसाच्या ३ दिवस आधी काढू शकतो.
तसेच तिकीट काढल्यावर १ तासाच्या आत प्रवास सुरु करावा लागतो व मध्येच ऊतरुन वेळाने पुढे प्रवास केला ( एकदिशा मार्ग) व तपासनिसाने पकडल्यास दंडात्मक कारवाहीस पात्र ठरतो.
गाड़ीत हल्ली पुढिल स्थानकाची उद्घोषणा होत असल्याने नवागतांची चांगली सोय झाली आहे.
काही अलिखित नियम- गाड़ीत शिरताना खांबाच्या उजव्या बाजुने चढावे व उतरताना उजव्या बाजुने (पिछे मुड़ झाल्याने) उतरवले जाते.
उतरताना पुढे उतरणाराच उभा आहे याची खात्री करावी, स्वतः पुढे असल्यास मागे विचारावे व जागा करुन द्यावी वा ऊतरुन परत चढावे.
पहिल्या वर्गाच्या डब्यात चौथ्या सीटवर बसता येत नाहीं, दरवाजात ३-४ लोक उभे, जास्त नाहीं.
गाड़ीत मतभेद झाल्यास मारामारी करु नये, प्रसंगी पब्लिक धुलाई होण्याची शक्यता जास्त. असे मतभेद झाल्यास 'आजही गांव से आया क्या?' हे वाक्य विषय बदलण्यास लागू पडते.
विरार ट्रेनमध्ये बोरिवली तसेच बोरिवली ट्रेनमध्ये अंधेरी पर्यंतच्या लोकांनी चढू नये, अन्यथा शेवटच्या स्थळी घेऊन जातात.

मुंबईबाहेरचे लोक लोकल प्रवास करत नाहीत तरी त्यांना पहिला पंचवीस हजार व्होल्टसचा झटका पहिल्या दिवशीच बसू नये यासाठी मुंबईत येणारी त्यांची गाडी संध्याकाळी असेल तर बेरिवली/कल्याणला उतरून लोकलने पुढे जावे.सकाळी येणारी असेल तर शेवटच्या मुंबई सेंट्रल/सिएसटीला उतरून पुन्हा तिकीट काढून मागे येणं सोयीचं पडतं.

आणि धमाल प्रतिसाद !

स्वतःची जाहिरात करतोय असं म्हणतील लोकं, पण लेखाच्या अनुषंगाने हे नवोदितांस उपयोगी पडेल असे वाटते...

निर्लज्जपणाचे फायदे केवळ ऑफिसमधेच नव्हे तर इतरत्रही होतात. मुंबईकरांच्या जिव्हाळ्याचा विषय म्हणजे लोकल ट्रेन्स. इथे तर निर्लज्जपणाचा कळस करावा लागतो. मुंबईतल्या माणसांना पडणार्‍या स्वप्नातही ते स्वतःला विंडो सिट वर बसलेलं बघत नाहीत. किमानपक्षी दोन सिट्सच्या मधल्या जागेत धक्के न खाता उभं राहता यावं इतकीच माफक अपेक्षा मुंबईकराची असते. पण ती सुद्धा अनेकवेळा पूर्ण होत नाही.

दरवाजातच मुर्खासारखे लटकणारी लोक, उतरायचं नसूनही मधेच उभे राहणारे, भयाण वासाची तेलं डोक्यावर थापून आलेले भैय्ये, अशक्य गोंगाट करणारे गुजराथी, आपल्या मित्रांसाठी जागा अडवून ठेवणारे कंपू आणि साक्षात गणपती, विठ्ठल, श्री राम इत्यादि देवाधिकांना कानात बोटं घालायला लावणारी भजनी मंडळं ह्यांच्या सोबत प्रवास करणं आणि लोकांचे घाम पुसत पुसत इच्छितस्थळी पोहोचणं ही काय सर्कस आहे ते मुंबई बाहेरच्या लोकांना कळणार नाही. पण हा अनुभव लाखो मुंबईकर रोजच घेत असतात. ट्रेनमधे शिरण्यापासून आपल्याला संघर्ष करत करत मुक्कामी पोहोचायचे असते.

घटना २ - सामान्य दॄष्टीकोन

स्थळ - फलाट

वेळ - सकाळी ८:३० ते १० आणि संध्याकाळी ५:३० ते रात्रीची शेवटची ट्रेन जाईपर्यंत कधीही

पार्श्वभूमी - तुम्ही ट्रेनची वाट बघत प्लॅटफॉर्मवर उभे आहात. नलाने दमयंतीची केली नसेल इतकी लोकलची प्रतीक्षा करणारा जनसागर. तुम्ही धावत्या ट्रेनमधे उडी मारून चढण्यासाठी तयार आहात. ट्रेन येते. इतक्यात कुठून तरी एक माणूस तुम्हाला धक्का मारून तुमच्या पुढे येतो आणि तुमच्या ऐवजी तो गाडीत चढतो. तुम्ही ट्रेनच्या सोबत धावत धावत दरवाज्यापाशी येता. दरवाज्यात खांब धरून उभा असलेल्या माणसाला विनंती करता.

तुम्ही - अंदर चलो अंदर चलो...
खांबधारी माणूस - अरे जगा नहिये भैय्या...
तुम्ही - अरे अंदर जगा है, मेरेको दिख रहा है इधरसे...
खांबधारी माणूस - इधरसे दिखता है तो उधरसे जाओ...
तुम्ही - अरे ऐसा कैसा बात करता है तुम... कमसेकम पैर तो अंदर रखने दो...
(आता ती पाय ठेवायची २ इंच x २ इंच जागा त्याने पुढल्या स्टेशनवर चढण्यार्‍या मित्रासाठी ठेवलेली असते.)
खांबधारी माणूस - अरे किधर दिखताय तुमको जगा?
तुम्ही - यार कबसे खडा हुं, दो ट्रेन छोडा इसके पहलेका.
खांबधारी माणूस - तो एक ट्रेन और छोड. नेक्स्ट ट्रेन पूरा खाली हे, उसमे चढो...
(तरी तुम्ही कसे बसे दांडा पकडता. पण पाय कुठे ठेवायचा हा प्रश्न उरतोच. ट्रेन सुटते. भूतदयेने लोकं तुम्हाला वर खेचून घेतात.)
खांबधारी माणूस - साला मरने का है क्या? खाली फोकट हमारा खोटी करेगा...

लोकांनी आपला जीव वाचवल्याचं ओझं डोक्यावर घेऊन तुम्ही अख्खा प्रवास उभ्याने करतात. काही लोकं पार शेवटच्या स्टेशनवर उतरायचं असूनही तुमच्यापुढे पॅसेजमधेच उभी राहतात. त्यामुळे चढणारी-उतरणारी सगळी मंडळी तुम्हाला धक्के देत, शिव्या घालत चढतात-उतरतात. तुम्ही फुकटात कंप्लीट बॉडी मसाज मिळाला (आजूबाजूला भैय्ये असतील तर ऑईल मसाज) असं समजून गप गुमान आपल्या स्टेशनवर उतरून मान खाली घालून घरी जाता.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

घटना २ - निर्लज्ज दॄष्टीकोन

स्थळ - फलाट

वेळ - सकाळी ७:३० ते १० आणि संध्याकाळी ५:३० ते रात्रीची शेवटची ट्रेन जाईपर्यंत कधिही

पार्श्वभूमी - तुम्ही ट्रेनची वाट बघत प्लॅटफॉर्मवर उभे आहात. नलाने दमयंतीची केली नसेल इतकी लोकलची प्रतीक्षा करणारा जनसागर. तुम्ही धावत्या ट्रेनमधे उडी मारून चढण्यासाठी तयार आहात. ट्रेन येते. इतक्यात कुठून तरी एक माणूस तुम्हाला धक्का मारून तुमच्या पुढे जाऊ पाहतो. तुम्ही त्याला आणि तुमच्या पुढच्याला कोपर मारून अजून पुढे जाता. धावत्या ट्रेन मधे चढता. दरवाज्याचे हँडल धरून उभे राहता. आत जाण्याची मोहीम सुरू होते.

तुम्ही - चले ए शाहरूख, अंदर चल...
खांबधारी माणूस - अंदर जगा नहिये
तुम्ही - बंदर की तरह खंबे पे क्या लटकता है, अंदर चल...
खांबधारी माणूस - अरे भैय्या बोलाना जगा नहीं है...
तुम्ही - ए भैय्या कोणाला बोलतो रे... च्यायला उतर प्लॅटफॉर्मवर दाखवतो तुला...
खांबधारी माणूस - अरे वैसा भैय्या नहीं रे...
तुम्ही - अंदर चल अंदर चल...
(तुमच्या पुढे एक भैय्या उभा आहे)
तुम्ही - ए भैया तेरेको किधर उतरने का है?
भैय्या - अंधेरी...
तुम्ही - तो अभिसे इधर कायको खडा है? बगिचे में आया क्या घुमने को? पिछे हट...
भैय्या - अरे मगर अंदर जगहा नही है...
तुम्ही - तुम साला हजारो लोग रोज आताय फिरभी मुंबई में जगा होताय ना...
भैय्या - कितनी भीड है...
तुम्ही - साला तुम लोग काई भीड है... अब गाव में खत डाल और बोल की और भैय्ये मत भेजो...

तुमचा आवेश बघून एक दोन माणसं तुम्हाला जागा करून देतात. दरवाज्याच्या पॅसेज मधून सिट जवळच्या पॅसेजमधे पोहोचायचा पहिला टप्पा पार पडला. हळू हळू सरकत सरकत तुम्ही सिट्स जवळ येता. तीन जणांच्या सिट वर चक्क तीनच माणसं बसलेली आहेत. त्यातला एक अंगाने जरा रूंद असल्याने बाकिचे लोक 'कसं सरकायला सांगायचं?' असा विचार करून दुसरं कुणी उठायची आशाळभूतपणे वाट बघत उभे असतात.

तुम्ही - थोडा सरकके लो...

विंडोवाला बाहेर बघत असल्याचे दाखवून अथवा झोपेचे सोंग घेऊन तुमच्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करतो. २-३ नंबरचे केवळ जागच्याजागी हलतात.

तुम्ही - थोडा सरकके लो...
बसलेला - और कितना सरकेगा? इतनाही जगा है...

ह्या अशाच उत्तरांमुळे लोकं बसायचा नाद सोडून बाजुला उभे राहिलेले असतात. त्या सगळ्यांचा नजरेत 'आता काय करशील लेका' हे स्पष्ट दिसत असतं. अशावेळी पुढचा मागचा विचार न करता सरळ त्या उरलेल्या १ इंचाच्या पट्टीवर टेकून घ्यावे. बसताना तिसर्‍या सिटवरच्या माणसाला नीट घासून, दाबून बसावे.

बसलेला - अरे क्या करताय...
तुम्ही - बस थोडासा सरको... (असं म्हणून त्याला अजून थोडे आत दाबावे)
बसलेला - अरे धक्का क्यों मारताय...
तुम्ही - धक्का खानेका नै है तो फर्स्ट क्लास में जाओ. टिकीट हमने भी निकाला है.

एकदा टेकायला जागा मिळाली की मग बसायला मिळण्याचे चान्सेसही वाढतात. बाजुच्याला दाबत रहायचे विसरू नये. अन्यथा त्या १ इंचाच्या पट्टीवर फार वेळ बसल्यास अर्धशिशिचा त्रास संभवतो.

गाडी थोडी जरी हकली तरी निर्लज्जपणे मिलीमिटर मिलीमिटर लढवत सिटवर हळू हळू पसरायला लागायचं. १-२ स्टेशन्स गेली की तुम्हाला किमान टेकायला तरी मोप जागा झालेली असते. आणि मधेच कुणी उठला तर मधे उभ्या असलेल्या माणसाला सिट ऑफर करण्याचा अगोचरपणा न करता उठणारा माणूस पूर्ण उठायच्या आधीच आतच जागा ताब्यात घावी. मोहीम फत्ते.

अशाप्रकारे प्लॅटफॉर्मवर शिरायच्या आधीच आपला भिडस्त स्वभाव बाजूला ठेवावा आणि निर्लज्जपणा अंगी बाणवूनच गाडीत चढावे, म्हणजे प्रवास कुठचाही असो, सुखाचा होईल.

हे सर्व संवाद वेस्टर्न नावाच्या गाड्यांत फार होतात.सेंट्रलचे लोक/प्रवासी कीव करावे इतके नम्र आणि माघार घेणारे तसेच सोशिक, जागेवर कोणी बसायचे हे अलिखित नियम पाळणारे असतात.सेंट्रलचा माणूस वेस्टर्नला कधी गेला आणि दादार ते विरार जात असेल तर कांदिवलीला उठून उभा राहतो दुसय्राला जागा देण्यासाठी तेव्हा सर्व भयचकित आश्चर्याने विचारतात "नया है क्या?"

एका अजून जरुरीची माहीती हवी असते पण ती तशी मिळत नाही ती म्हणजे तुमचे स्टेशन कोणत्या बाजूला येनार. विशेषतः तुम्ही उतरनारे स्टेशन लहान असेल आणि पुढचेच स्टेशन मोठे असेल तर अधिक त्रास होतो. ही माहीती सरावाशिवाय येत नाही. सोपा उपाय म्हणजे पुढच्या स्टेशनवर उतरुन परत यायचे.
तसेच स्लो लोकल, फास्ट लोकल विषयी माहीती हवी. स्लो मधे माणसे चढत उतरत असतात त्यामुळे गाडीत जागा होते पण प्रवासाला वेळ लागू शकतो.
तसेच चर्चगेट किंवा सीएसटीला संध्याकाळी आधी चढनाऱ्यांना चढू द्यायचे असते नंतर उतरनाऱ्याने उतरायचे.

खुप मेहनत घेतलीयं.
पास सहा महिन्याचा ही भेटतो.मागच्या वेळी दर वाढनार होते त्या वेळी काढला होता.

अतिशय उत्कृष्ट लेख! खूप छान माहिती मिळाली.

मुंबई मला नेहमीच कन्फ्युज करते. इस्ट, वेस्ट, सेंट्रल, वेस्टर्न, हार्बर.....खूप गोंधळ उडतो. तिकिटांच्या रांगा, लोकलमधले विविध प्रकारचे घामाचे वास, सगळीकडे प्रचंड गर्दीच गर्दी, सगळीकडे बोलली जाणारी धेडगुजरी हिंदी...मला मुंबई झेपलीच नाही. एखादा महिना कसाबसा काढून मी मुंबईला रामराम ठोकला. आपल्याला पुण्याचा निवांतपणा खूप आवडतो. चितळेंच्या "एक ते चार बंद" वर आपण बेहद्द खुश! अर्ध्या तासात पुण्याच्या मुख्य भागात आरामात पोहोचता येते. शिवाय थोडं बाहेर पडलं की सह्याद्रीच्या रांगा आहेतच डोळ्याचं पारणं फेडायला. तरी गेल्या १५ वर्षांत पुणे खूप बदललं; नाहीतर पूर्वीच्या पुण्याची खुमारी औरच होती. माझं १९९९-२००० च्या काळात स्वप्न होतं. प्रभात रस्त्यावर बंगला, संध्याकाळी फर्गसन रस्त्यावर फिरायचं, सकाळी 'वैशाली'मध्ये मसाला डोसा, शनिवारी नीलायममध्ये पिक्चर, बंगल्याच्या एका खोलीत निवांत लेखन करायचं...साला जम्या नय. :-(

मुंबईचे लोकं मला फार आवडतात (त्यांचं हिंदी सोडून). लोकलमध्ये हयात घालवल्यानंतरही कमालीचे ताजेतवाने आणि उत्साही असतात. मदत करायला तत्पर असतात. सहसा गंडवत नाहीत.

लहानपणी 'शान'मधलं मजहर खानचं "आते जाते हुए मैं सब की खबर रखता हूं." हे गाणे पाहिल्यानंतर मला मुंबईचं कमालीचं आकर्षण वाटलं होतं आणि ते पुढे कित्येक वर्षे अबाधित होतं आणि आजही आहे. कांजूरमार्ग, विक्रोळी, कुर्ला, बांद्रा, चर्चगेट, भांडूप अशी ही नावे मला खूप ग्लेमरस वाटायची. अजूनही वाटतात. 'शान'मध्ये मजहर खान अमिताभ आणि शशी कपूरला विचारतो "ये किस्सा कहीं खार-बांद्रा के आसपास तो नही हुआ था?" हे ऐकून मला अजूनही अंगावर एक अशी गोड शिरशिरी येते. मोठमोठाले हिंदी सिनेमाचे नट, त्यातल्या त्यात अमिताभ, झुळझुळीत कपडे घालणाऱ्या त्या सुंदर सुंदर नट्या, तो झगमगाट...मी मुंबईच्या प्रेमात पडलो होतो. 'शान'मधली बिंदिया गोस्वामी आणि परवीन बाबी अशाच रेशमी नट्या होत्या. नंतर 'तेजाब' पाहून माझं मुंबईप्रेम अगदी उफाळून आलं होतं. त्यातला मुन्ना, त्याची बेदरकार वृत्ती, मुकुटबिहारीला बुकलून काढण्याचा दम, माधुरीचं थिरकणं...सगळंच भलतंच आवडलं होतं; अजूनही तितकंच आवडतं. मुंबई माझ्यासाठी नेहमीच एक तेजस्वी, अढळ ताऱ्यासारखी अप्राप्य राहिली आहे. संपत्ती, दारिद्र्य, ग्लेमर, चाकरमाना वर्ग, उंच उंच इमारती, झोपडपट्ट्या, नट-नट्या, लखलखाट, वेग, लोकल्स, मोठमोठ्या महागड्या गाड्या, समुद्र, बीचेस, खाड्या, सिनेमा...सगळंच अद्भुत आणि तरीही एखाद्या चकव्यासारखं. कधीही हातात न येणारं. कधीही नीट न समजणारं.

लहानपणी माझ्या गावात मुंबई म्हणजे अमेरिकेएवढी दूर वाटायची. अंतर होतं जवळपास ४५० किमी. पण त्या लहानशा गावात 'स्क्रीन' नावाचं एक साप्ताहिक मिळत असे. ते मी घेत असे कधीमधी. आमच्या गावात ते कसं मिळायचं आणि कोण घ्यायचं हे मला अजून न उलगडलेलं कोडं आहे. त्यात हिंदी सिनेमाची पोस्टर्स असायची. 'कयामत से कयामत तक', 'अवाम', तेजाब'...आणि बरेच सिनेमे. त्यात असलेले मुंबईचे उल्लेख वाचून मी हरखून जायचो. हळूहळू मुंबईचं हे अप्रूप कमी झालं, गारुड मात्र अजून आहे.

मुंबई - पुणे जोडणाय्रा डेक्कन,सिंहगड इक्सप्रेसच्या रिझर्ल्ड डब्यांत हीच परिस्थिती होत चालली आहे.अत्यंत केविलवाणा प्रयत्न करून सांगावे लागते बसलेल्यांना की आमचे रिझर्वेशन आहे.तेव्हा तोंड वाकडे करून सरकून बसायला जागा देतात.खिडकीच्या बाहेरच काय हातातला मोबाइलही पाहता येत नाही कारण तोंडासमोर कोणाचं पोट अथवा *** असतो.

पूर्वी लोकलची व्यवस्था पहाणारे अत्यंत बेपर्वा आणि माजोरडे असत. माहिती लपवण्याकडे कल असे. अमुक गाडी उशीरा येत आहे ही घोषणा अगदी शेवटच्या क्षणी होत असे. लोक स्टेशन मास्तरच्या ऑफिसबाहेर घोटाळत, गयावया करून मास्तरांना माहिती विचारत. सरळ सरळ घोषणा करून तुमची गाडी ह्या कारणाने खोळंबली आहे, गाडी कल्याणला पोचलेली आहे पण अमक्या कारणाने पुढे जाऊ शकत नाही असे स्पष्ट सांगितल्याने काय आकाश कोसळणार होते देव जाणे! अशा वागण्याने लोकांचे हाल होत असत, विशेषतः पावसाळ्यात. हल्ली काय स्थिती आहे माहित नाही. मोबाईल वगैरेमुळे माहिती सहज उपलब्ध होत असावी अशी आशा.

१५-२० वर्षांपूर्वीही लोकलने कामावर जाणे हा एक तापदायक प्रकार होता. गुरांसारखे लोक कोंबलेले असत. त्यात पत्ते, भजने वगैरे डोकेदुखी. तिकिटाची लाईन हा तर एक वेगळाच विषय. जेवढी लाईन मोठी तेवढे तिकिट देणारे कर्मचारी संथ असावेत असा काही संकेत असावा. मधेच लाईन बंद करुन टाकणे, ताटकळत असणार्‍या लोकांना शिव्याशाप देत दुसर्‍या लाईनीत जाऊन ताटकळण्याशिवाय उपाय नसे. शनिवार-रविवारी लग्न, सिनेमा नाटक, नातेवाईकांना भेटणे, गणपती ह्याकरता तिकिटे घ्यायलाच लागत आणि बर्‍याचदा मनस्तापही. कित्येकदा तिकिट देणारे कर्मचारी गप्पात रंगलेले असत. आपण तिकिट देण्याकरता बसलो आहोत हे विसरुन ते अन्य कुणाशी तरी गप्पा हाणत. अत्यंत संतापजनक! आणि बोंब मारली तर "तुला तिकिट देणारच नाही. कर काय करायचे ते" असा आडमुठेपणा होण्याची शक्यता.
सीझन पास, महिन्याचा वा ३ महिन्याचा हा एक सोयीचा प्रकार होता. कधीतरी त्याकरता फोटो लावणे सक्तीचे झाले तेव्हा फोटोच्या दुकानांची चांदी झाली. काही फिरतीवरील लोक एकच पास घेऊन तो आपापसात वापरत त्यावर उपाय म्हणून असे केले असावे.

उल्हासनगर ह्या रम्य नगरात कुण्या चतुराने लोकलने बिना तिकिट जाण्याकरता विमा काढला होता. त्याचे हप्ते भरायचे आणि बिन्धास बिनातिकिट जायचे. दंड झालाच तर विमा कंपनी भरणार अशी काही योजना होती असे ऐकिवात आहे. खरेखोटे तो झुलेलालच जाणे!

एकेकाळी (४०-५० वर्षे मागे) हा प्रवास सुसह्य होता हे कुणाला खरे वाटणार नाही. आता काय स्थिती आहे ह्याची कल्पनाही करवत नाही. आणि प्रत्यक्ष प्रवास करण्याची वेळ येऊ नये अशी देवाकडे प्रार्थना!

उपयोगी लेख

कुठलाहि भाषिक किंवा प्रांतिक मुद्दा न समजावा सहज म्हणुन विचारतोय.
काहि दिवसांपुर्वि 'जाने भि दो यारो' हा चित्रपट पुन्हा पाह्ण्यात आला, एका फ्रेम मध्ये 'मरिन लाईन्स' स्टेशन चि पाटि दिसते त्यात हिंदि किंवा मराठी (देवनागरी) ईंग्लिश आणि गुजरातीत 'मरिन लाईन्स' लिहिलेले असते. १९८३ चा चित्रपट आहे.माझा इतक्यातच गेल्या १५ वर्षात मुंबईशी संबध आलाय आणि मि तरि गुजरातित रेल्वे स्टेशन चि पाटि नाहि बघितलिय. ह्याचा संबध कदाचित १९६० पुर्वि मुंबई आणि गुजरात चा काहि भाग ह्याला मुंबई प्रांत म्हणायचे म्हणुन असेल. असो लेखात छान माहित देण्यात आलिय.

(हाच प्रतिसाद वर भलतीकडेच पडला आहे, कृपया तो उडवावा )

लोकल गाड्यांच्या डब्यांच्या वर जो पेंटोग्राफ असतो , तो ज्या ज्या डब्यांवर असतो, त्या डब्यात प्रवासामध्ये अधून मधून घुरर S S घुरर असा आवाज येतो.
याचा आजारी किंवा ज्येष्ठ नागरिकांना त्रास होऊ शकतो, या साठी युक्ती अशी की, मोटरमन आणि गार्ड पासून २ , ५ , ८ आणि ११ व्या डब्यावर असा पेंटोग्राफ असतो (मोटरमन आणि गार्ड कडून २,५ , ८ , ११ वे डबे तेच येतात, जो डबा मोटरमन कडून दुसरा तो गार्ड कडून मोजल्यावर ११ वा इ. ), असे डबे वगळून गाडीत चढायचे.

किडामुंगीचा प्रवास झालाय लोकलचा प्रवास

मुंबईच्या रोजच्या प्रवासाने आपण किती ताकदवान आहात ते कळते. डॉक्टरन कडे जायची गरज राहत नाही .

नवीन व्यक्तीसाठी घाम फोडणारा प्रवास

फारच उत्तम व माहितीपूर्ण लेख.
जुने दिवस आठवले, कॉलेजची सहा आणि नोकरीची चार अशी दहा वर्षे लोकल ने प्रवास केला. नंतर सुदैवाने (की दुर्दैवाने) खंड पडला. आता तर सवय सुटली आहे. नातेवाईकंकडे जायचे झाल्यास उलट दिशेने प्रवास करण्यास प्राधन्य देतो.
प्रामाणिक पणे सांगायच झाल्यास लोकल चा प्रवास सुटल्याने खालील तोटे झाले.
१) सकाळी अर्ध्या तासात आवरायचो, आता कुठे लोकल पकडायची आहे म्हणून आरामात आवरतो.
२) दिवसातून किमान चार ते सहा वेळा जिने चढ उतार केल्याने आपोआप व्यायाम व्हायचा, आता व्यायाम व्हावा म्हणून कचेरिचे जिने चढ-उतर करतो.
३) सगळ्यात महत्वच म्हणजे मित्र भेटायचे आणि थेट संवाद व्हायचा, आता फक्त WhatsApp वर.

असो, पुढील लेखातून अधिक मार्गदर्शन आपेक्षित. तूर्तास धन्यवाद.

लोकहो,

आता सुरसुरी आलीये तर लिहूनच टाकतो आठवते ती माहिती.

१. बोरीबंदर : बोरीची झाडं होती. जवळ बंदर आहे. म्हणून बोरीबंदर. इथे पुढे व्हिक्टोरिया टर्मिनस नामे स्थानक ब्रिटिशांनी उभारलं. पुढे याचं १९९५ च्या आसपास कलमाडींनी छत्रपती शिवाजी टर्मिनस केलं. मी मात्र यास गोब्राह्मणप्रतिपालक-क्षत्रियकुलावतंस-प्रौढप्रतापपुरंदर-सिंहासनाधीश्वर-महाराजाधिराज-छत्रपति-श्रीशिवाजीमहाराज टर्मिनस असं संबोधतो.

२. मशीद : इथे शनवारतेल्यांची म्हणजे बेणे इस्रायली यहुद्यांची मशीद आहे. जवळच्या साम्युअल स्ट्रीटवर. कोकणात सिनेगॉगला मशीद म्हणतात.

३. स्यांडहर्स्ट रोड : माहीत नाही. नाव बदलून डोंगरी ठेवायला हवं.

४. भायखळा : भाया नावाच्या माणसाचे खळे म्हणजे शेत होते ते भायाखळे.

५. चिंचपोकळी : चिंच आणि पोकळीची झाडं चिक्कार. पोकळी म्हणजे काय ते माहीत नाही.

६. करी रोड : माहित नाही. बदलून लालबाग करा.

७. परळ : परळी सारखं नाव.

८. दादर : म्हणजे जिना किंवा भुयार

९. माटुंगा : मातंगशाला यावरून पडलं. मातंग = हत्ती

१०. शीव : म्हणजे गावची वेस. सायन हा आंग्लोच्चार आहे.

११. कुरला : कुरल्या नामे खेकड्यांवरून पडलं. (जवळंच चेंबूर आहे चिंबोरीवरून पडलेलं, पण ते खाडीमार्गावर आहे.)

१२. विद्याविहार : सोमय्या न्यासाची शिक्षणकेंद्रे आहेत.

१३. घाटकोपर : घाटाचं कोपर. म्हणजे काय ते माहित नाही. कोपर हे नाव मुंबईच्या परिसरात बऱ्याच ठिकाणी दिसतं.

१४. विक्रोळी : मूळ नाव विखरोळी. अर्थ माहित नाही.

१५. कांजूरमार्ग : अर्थ माहित नाही. कांजूर सारखे अंजूर हे गाव भिवंडीपाशी आहे.

१६. भांडूप : अर्थ माहित नाही. तत्सम नावही सापडलं नाही.

१७. नाहूर : अमाना. पहूर, माहूर, इत्यादी तत्सम नामे.

१८. मुलुंड : मूळ नाव मुळुंद. अमाना.

१९. ठाणे : श्रीस्थानक. अगदी रेल्वे सुरू व्हायच्या आधीपासूनही हे स्थानकच आहे.

२०. कळवा : अमाना. कळवे मूळ नाव. बहुतेक हे एक भौगोलिक नाव आहे.

२१. मुंब्रा : मुंबरे. मुंब ही भौगोलिक संज्ञा वाटते. मुंबई, मुंबके इत्यादि गावे कोकणात आहेत. मुंबरे वरून मुंबरकर आडनाव आहे.

२२. दिवा : मूळ नाव दिवे. परिसरात अंजूर दिवे आणि केवणी दिव अशी दोन इतर गावे आहेत.

२३. कोपर : अमाना

२४. डोंबिवली : अमाना

२५. ठाकुरली : अमाना. ठाकरांवरून पडलेले दिसते.

२६. कल्याण : कोणाचं कल्याण ते माहीत नाही.

नाशिक फाटा धरूया.

२७. शहाड : अमाना. बहुतेक शहा + हाट म्हणजे रॉयल मार्केट असावे. महाड सारखे वाटत्ते.

२८. आंबिवली : आंबीची आवली म्हणजे ओळ. अमाना.

२९. टिटवाळा : अमाना. काश्मिरात टिथवाल नावाचे गाव आहे.

३०. खडवली : खडाची आवली. अमाना.

३१. वाशिंद : अमाना.

३२. आसनगाव : कसलेसे आसन असावे. अमाना.

३३. आटगाव : आट म्हणजे आड का? एखादी विहीर होती काय?

३४. खर्डी : मूळ नाव खरडी. अमाना.

३५. कसारा : एखादे कासार म्हणजे तळे होते काय?

कल्याणहून पुणे फाटा धरूया.

३६. विठ्ठलवाडी : आधुनिक नाव दिसते. अर्थ उघड आहे.

३७. उल्हासनगर : स्वातंत्र्योत्तर सिंधी निर्वासितांच्या वसाहती बांधल्या. त्यावेळी उल्हास नदीवरून नवं नाव ठेवलं.

३८. अंबरनाथ : इथल्या सुप्रसिद्ध हेमाडपंती शिवमंदिरावरून पडलं.

३९. बदलापूर : अमाना. मात्र रेल्वे स्थानक कुळगावात आहे.

४०. वांगणी : अमाना. वांग किंवा वेंग हा शब्द कोकण, विदर्भ व आंध्रात अनेक गावांत आढळतो.

४१. शेलू : अमाना. बहुतेक शिला म्हणजे टणक खडक यावरून पडलं. कल्याणजवळ शिळफाटा हे तत्सम नाम आहे.

४२. नेरळ : अमाना.

४३. भिवपुरी : भिवा नावाचा कोणी राजा होऊन गेला असावा.

४४. कर्जत : मूळ नाव करजत. कर आणि जत ही दोन नावे जोडून केलेले वाटते. नगर जिल्ह्यात याच नावाचे एक गाव आहे.

४५. पळसदरी : अर्थ उघड आहे.

४६. जामरुंग (केबिन) : जांबरुख म्हणजे जांबवृक्ष अर्थात जांबाची झाडे होती.

४७. ठाकुरवाडी (केबिन) : अर्थ उघड आहे.

४८. मंकी हिल : अउआ. बदलून मर्कटवाडी करायला हवं!

४९. खंडाळे : खंडाचे आळे? अमाना. रायगड आणि सातारा जिल्ह्यात हेच नाव आढळते.

५०. लोणावळे : लोणाचे आळे? की लोणाची आवळी? अमाना.

आता खोपोली फाटा पकडूया.

५१. केळवली : अमाना.

५२. डोलवली : अमाना.

५३. लावजी : म्हणजे काय?

५४. खोपोली : खोपवली? खोपाची ओळ?

आता करजत पनवेल फाटा.

५५. चौक : ?

५६. दांड : दंड? का आजून काही? ;-)

५७. शेडुंग : निवडुंग सारखं नाव वाटतं. या नावाची वनस्पती आहे का?

५८. पनवेल : पानवेलींवरून पडलं.

नेरळ माथेरान रेल्वेवरील स्थानके जुम्मापट्टी, वॉटर पाईप, अमन लॉज पूर्णपणे नवीन नावांची आहेत. तर माथेरान म्हणजे डोंगराच्या माथ्यावरील रान.

हुश्श ! उरलेली नावं नंतर.

आ.न.,
-गा.पै.

मुंबईत राजीव चौक स्टेशन का नाही?