ज्ञानाची व्याख्या [उपधागा]

ज्ञानाची व्याख्या करणे तितकेसे सोपे नसले तरी आपल्याला प्रयत्न करता येईल व ह्यालेखाचा आशय समजण्यासाठी त्या व्याख्येचा वापर करता येईल ह्या उद्देशाने पुढील व्याख्या केली आहे .

मानव नवे ( प्राथमिक स्वरुपाचे ) ज्ञान स्पर्ष , वास , दृष्टी , चव , ध्वनी , अशा इंद्रियांनी मिळवतो . हे नवे ज्ञान त्याच्या मेंदूतील आधीच साठवलेल्या माहितीशी सांगड घालता येत असेल तर त्याची साठवण त्या आधीच्या माहितीच्या नात्याने , अनुषंगाने , बरोबरीने करतो .

प्राथमिक स्वरुपात साठवलेल्या ज्ञानाचा क्रमाक्रमाने विकास होतो . व ते अधिकचे , वाढीव ज्ञान आधिच्या ज्ञानाच्या बरोबरीने साठवले जाते . ह्या अशा ज्ञानाचे विश्लेषण केले असता , त्यात आपल्याला वेगवेगळे परिमाणं ( मापं / प्रकार ) दिसतात - हे ज्ञानाचे स्वरुप एखादी उतरंड नव्हे . एकाच वेळी आपण अनेक स्वरुपाचे ( परिमाणाचे ) ज्ञान उघड करु शकतो .

१ . तथ्य ( फॅक्ट ), उदा . एव्हरेस्टची उंची ८८६८ मी . आहे

२ . संकल्पना ( कॉन्सेप्ट ), उदा . व्याख्या , वेगवेगळ्या कल्पनातील साम्ये अथवा फरक , एखादा नियमही ( सिद्धांत ) कल्पना असतो . ह्याचे आणखी एक उदाहरण म्हणजे , मिटींगला " शोभतील " असे कपडे घालावेत आणि ही कल्पना कालानुसार , स्थळानुसार बदलते . ( एव्हरेस्टची उंची अशी संकल्पनेने बदलत नाही , म्हणून ते तथ्य !)

३ . पद्धत ( प्रोसीजर ) उदा . गणित सोडवण्याची , गाडी सुरु करण्याची . पद्धत ही अनेक पायऱ्यांनी बनते , ती पुन्हा - पुन्हा त्याच क्रमाने करता येते .

४ . संरचना ( मॉडेल ) उदा . परिक्षा कशी घ्यावी , उत्तरपत्रिका कशा तपासाव्यात . संरचना आपल्याला मार्ग दाखवते .

५ . अभिसंरचना ( मेटामॉडेल ) उदा . संरचना कधी व कशी तयार केली म्हणजे ती अडचण सोपी करु / सोडवू शकेल , संरचनेचे घटक काय असावेत हे समजणे

६ . कौशल्य उदा . मी " अशा " रितीने उत्तम चित्र काढू शकते . अशा - इतरांपेक्षा वेगळ्या व अधिक परिणामकारकतेने - ते कसे हे माहित असणे

७ . निवडकौशल्य ( व त्यावर असलेला आत्मविश्वास ) उदा . मी आजपर्यंत तोरण्यावर गेलो नाहीए पण मला गडावर जाण्याचे अनेक मार्ग ऐकिव अथवा पुर्वानुभवाने माहिती आहेत , मी ह्याच वाटेचा वापर करेन

८ . विचारसंरचना ( ह्याला अनुभव असेही म्हणता येईल पण ते तितकेसे सुसंगत वाटत नाही ) ( मेटाकॉग्निशन ) उदा . मी ह्यावर कसा आणि काय विचार केला पाहिजे ?- की जेणेकरुन समोरील प्रश्नाची उकल होईल ? तोरणावर जायचे मला १० मार्ग माहिती आहेत , त्यातील योग्य तो कसा निवडावा ?

वरील ज्ञानपरिमाणं एखादी व्यक्ति कशी वापरते ते पाहूया . एक कॅप्टन हा विचार करतो आहे असे समजा -

" शत्रूचे ६८ सैनिक त्या टेकडीमागे आधुनिक शस्त्रांनी सज्ज आहेत . माझ्याकडे प्रशिक्षित ३४ सैनिक आहेत . रात्रीच्या वेळी सैन्याची लढण्याची क्षमता व तयारी बऱ्याचदा कमी असते . मी सगळ्यांना संध्याकाळी ७ वाजता बोलावून घेऊन सर्व - सज्जतेची चाचणी घेईन व कमतरता भरुन काढेन . वरुन होकार मिळताच आम्ही तिन तुकड्यात विभागून चाल करु . नेहमीप्रमाणे दर एक तासाने मी रेडिओने मुख्यालयाला खबर देत राहीन . अशा सज्ज आणि तुलनात्मक संख्येने जास्त असलेल्या शत्रूवर घाव कसा घालायचा हे उजळणी करत असतांनाच असे वाटतेय की , प्रत्येक तुकडीच्या लिडरला विचारावे की , ज्ञात मार्गांशिवाय आणखी काही नव्या कल्पना त्यांच्याकडे आहेत का . मलाही काही सुचतेय तेही त्यांच्यासमोर मांडावे असे वाटतेय ; वर्षीपुर्वी असेच काहीसे करुन आम्ही शत्रूला चकीत केले होते . चाल आधी कोणी करायची , कोणत्या शस्त्रांचा वापर काळजीपुर्वक करायचा हे ठरवून घेणेही आवश्यक आहे . ते कसे ठरवावे हे मला अंधुकसे दिसतेय पण खात्री वाटत नाहिए ."

वरील आठही ज्ञानपरिमाणं तुम्हाला ह्या विचारात स्पष्टपणे दिसतील . हे ज्ञानाचे स्वरुप लहान मुलातही दिसते फक्त त्यांच्या स्वरुपाची कक्षा वयस्कर व्यक्तिच्या कक्षेच्या तुलनेने बरीच लहान असते . परंतू ते स्वरुप आकारायला सुरुवात केव्हाच झालेली असते . ( काय केले म्हणजे बाबा मला नवे खेळणे आणून देतील ? मी मोठ्यापणी पायलट होणार .. वगैरे ).

ज्ञान कशाला म्हणता येईल ह्याची कल्पना आल्यावर आपण पुढील मुद्द्याकडे वळू शकतो . पुढचा मुद्दा आहे तो पंचेन्द्रीयांनी प्राथमिक स्वरुपात मिळवलेल्या ज्ञानाचे परिमाण कसे वाढवायचे ह्याचा . ह्यालाच आपण " शिक्षणपद्धत " म्हणू शकतो .