महत्त्व शृंगार साहित्यातील 'ती'च्या 'पूर्वानुमती'चे
साहित्य आणि गायन-नाट्यादी कलाक्षेत्राबरोबरच शृंगार हा प्रत्यक्ष मानवी जीवनातील एक अनन्यसाधारण महत्त्वाचा रस आहे. साहित्य आणि कला मानवी जीवनाचा आरसा असतात. वास्तव आणि काल्पनिक मृगजळ या दोन्हीचीही साहित्यिकाकडून निर्मिती होत असते. प्रणय आणि कामुक साहित्याला सरसकट विरोध आहे असा अर्थ नाही. माझ्याही 'सजणूक दे फुलोर्‍याची' किंवा इतर कविता मिपावर आहेतच. अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य सर्वसाधारणपणे अधिकतम असावे, असेच माझे मत आहे.
साहित्यातील काल्पनिक मृगजळाचा मानवी मनांवरील प्रभाव प्रशिक्षित मार्केटिंगला मागे टाकेल एवढा प्रबळ असल्याचे असंख्य वेळा दिसून येते. या काल्पनिक मृगजळात साहित्यिकांनी उभ्या केलेल्या शृंगाराचाही किती मोठा वाटा आहे, हे वेगळे सांगण्याची आवश्यकता नाही.
एखादी स्त्री लाजते, हसते, अमुक-तमुक प्रकारे सजते किंवा कपडे परिधान करते, म्हणजे तिची प्रणय-शृंगाराला किंवा लैंगिक संबंधांना आपोआप अनुमती आहे, अशा स्वरूपाचे बरेच साहित्य प्राचीन काळ ते अद्याप प्रसवले गेले आहे. एखादी स्त्री लाजते, हसते, अमुक-तमुक प्रकारे सजते किंवा कपडे परिधान करते, ती तसे स्वतःला बरे वाटावे किंवा ती ज्याच्यासाठी सजली आहे ते तुम्ही आहात हे गृहीत धरणे बरोबर नाही, याचा साहित्यातून उल्लेख करण्याचे बहुतेकदा राहून जाते. आपल्याला आवडलेल्या स्त्रीच्या आनंदात आनंद आणि तिचा नकारही तिचा आनंद म्हणून पचवण्याचे सामर्थ्य असलेला समर्थ पुरुष साहित्याने उभा केल्यास मानवी जीवन दिवाळीच्या दिव्याप्रमाणे उजळून जाऊ शकते.
पूर्वानुमती नसलेला शृंगार हा शृंगार या व्याख्येस पात्र असतो की 'जबरदस्ती' या व्याख्येस पात्र असतो? पण अगदी प्राचीन साहित्य ते सद्य साहित्यात कथित शृंगार रंगवताना बर्‍याच वेळा रंगवलेल्या पात्राची केवळ शृंगारास पूर्वानुमती दाखवण्याचे राहून जाते असे नाही, तर अनुमती नसलेल्या कथित शृंगाराचे (जबरदस्तीचे) सामान्यीकरण आणि उदात्तीकरणही होताना दिसते. पूर्वीच्या साहित्यात झाले ते झाले; पण सद्य साहित्यातही केवळ पुरुष लेखकांकडूनच नव्हे, तर स्त्री साहित्यिकांकडूनही या मुद्द्याकडे दुर्लक्ष होताना दिसते, अगदी मिसळपाववरचे काही साहित्य या गटात मोडू शकेल. बरेच काही कामुक लेखन हे काठावरचे असते, यात प्रणयरत पात्राची पूर्वानुमती आहे किंवा नाही हे सांगणे कठीण असते. साहित्यिकांनी केवळ प्रबोधनपूरक साहित्य लिहावे असे नाही. त्यांच्या अभिव्यक्तिस्वातंत्र्याचा आदर आहेच. पण आपले स्वतःचे अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य महत्त्वाचे असते, तसे स्त्रियांचेही अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य महत्त्वाचे असते, हा संस्कार साहित्यिकांनी स्वतःवर केला, तर तो त्यांच्या साहित्यातही नैसर्गिकपणे उमटू शकेल.
ज्या शॄंगार साहित्याने पूर्वानुमती असल्याचे दाखवले नाही किंवा अनुमती नसलेल्या शृंगाराचे सामान्यीकरण किंवा उदात्तीकरण केले, त्यावर लगेच बंदी आणावी असे नाही, कारण बंदी आणलेले साहित्य लपूनछपून वाचण्याचे प्रमाण वाढण्याची शक्यता असते. कोणत्याही साहित्यावर बंदी आणण्यापेक्षा कोणत्याही साहित्याबद्दलची टीका त्या साहित्याबरोबरच प्रकाशित करण्याचे बंधन अधिक श्रेयस्कर असावे, जेणेकरून साहित्याच्या शक्य मर्यादांबद्दल वाचक सजग राहून अधिक चांगला समाज घडवण्यात साहित्यिकांना सहभाग नोंदवता येईल. या मुद्द्याबद्दल साहित्यिकांबरोबरच साहित्य समीक्षक, प्रसार माध्यमे आणि प्रतिसादकर्ते यांच्यामध्येही जागरूकता आणली, तर समाज अधिक जागरूक आणि सुऱक्षित करणे कठीण नसावे.
समस्त मिपा लेखक, वाचक संपादक आणि मिपा मालक महोदयास दीपावलीच्या आणि नूतन वर्षाच्या खूप शुभेच्छा!
प्रतिक्रिया
31 Oct 2024 - 9:36 am | कॉमी
जरा नीरस झालाय. थोडी उदाहरणे दिली असती तर आणखी रोचक झाला असता लेख.
बाकी, साहित्यावर बंदी हे तर अमान्यच आहे पण त्या साहित्याची टीका त्यासोबत प्रकाशित करावी हे बंधन सुद्धा अमान्य आहे. असे केल्यास सेन्सरशिप फोफावण्यास वेळ लागणार नाही.
1 Nov 2024 - 10:27 am | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
विषय चांगला होता पण मांडणी गंडली आहे, असे वाटले. मराठी साहित्याला सौंदर्य, प्रणय आणि शृंगाराचं वावडं आहे, असे कधी वाटले नाही. साहित्यातील सौंदर्यशास्त्रावर तर भरपूर दळन साहित्य आणि समीक्षेतही वाचायला मिळतं. हं आता लैंगिकतेवरच फोकस करुन लिहिलेले साहित्य म्हणत असाल तर, अशी पुस्तकं वाचली नसतील अशी आपल्या काळातील तरुण पिढी दुर्मीळच म्हणायला पाहिजे. साहित्यातून येणा-या स्त्रीच्या प्रणयातील प्रतिसाद (दाद अहाहा कसला विषय होता यार ) विषय म्हणत असाल तर, स्त्रीला जे गृहित धरणे असतं ते इकडेही तसंच साहित्यात आलं आहे, असे वाटते.
हं आता फीगर बीगरला अडचणी येतात. मूडच नसतो. प्रतिसादच देत नाही. फारच अनैसर्गिक वगैरे, जबरदस्ती वगैरे असली चावट सदरे आमच्या काळात दैनिकात फार चालायची. पुस्तकंही भरपूर असायचीत म्हणे. आता तशी पुस्तकंही दूर्मीळ झाली असावीत. माध्यमांचे जे काय परिणाम व्हायचे ते व्हायचेच. साहित्यावर बंदी वगैरे हे सालं आपल्याला मान्य नाही. बाकी, विषय नीटपणे समजला नाही असे समजून गप्प बसतो. नै तर, सालं विषयात लै रमलो होतो.
बाकी, चांगला विषय फुलवता फुलवता वाचकांचा मुड घातला आहे असे वाटले. आपला निषेध व्यक्त करुन काही सौंदर्य पुरक छायाचित्रे जालावर असतील तर, बघून येतो, परिक्षण करतो आणि त्याचं काही कथित उदात्तीकरण, अथवा निसटत्या, काही उघड्या बाजू आढळल्यास त्याच्या नोंदीही इथे करतो. :)
उत्तरदायित्वास नकार लागू.
-दिलीप बिरुटे
31 Oct 2024 - 11:19 am | कंजूस
शृंगार साहित्यात माफक रंगवणं थोडं अवघडच.
कधी अती होतं तर कधी सपक. सर्व लेखकांना सर्व रस सहज पिता येत नाहीत. काहींच्या मानगुटीवर अगोदरच सेन्सॉरचे भूत बसवून घेतलेलं असतं.
31 Oct 2024 - 6:07 pm | प्रसाद गोडबोले
कसलं बाष्कळ आणि भंपक लिहिलं आहे हे . श्या .
बेकार हसतोय. =))))
तुम्हाला शृंगार प्रणय मधील काहीतरी अ ब क ड तरी कळत असावे का अशी शंका यायला लागली आहे !
असो. बाकी दिवाळीच्या सणाच्या मुहुर्तावर जास्त बोलत नाही.
हॅप्पी दिवाली.
1 Nov 2024 - 10:03 am | गवि
लेखकाने महत्वाचा विषय मांडला आहे असं वाटतं. पण केवळ उदाहरणांचा पूर्ण अभाव असल्याने ती मांडणी काहीशी निष्प्रभ झाली.
जनावरांत कन्सेंट हा भाग फार महत्वाचा नसू शकेल. पण मनुष्यांना मेंदूचे अनेक भाग अधिक विकसित असल्याने भावविश्व आणि इतर अनेक भानगडी येतात. अशा वेळी स्त्रीची (आणि तात्विक दृष्ट्या काही केसेसमध्ये पुरुषाची देखील) परवानगी, अनुमती इत्यादि नसताना बळेच प्रणय संबंधित कृती किंवा / आणि शारीरिक संभोग करणे हे दुरित आहे हे मान्य करण्यात काही अडचण नसावी.
मेंदूच्या अति विकासामुळे मनुष्य हा इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळा आहे हे मान्य आहे ना? तो वेगळ्या अक्षावर नाही. पण त्याच अक्षावर इतरांच्या खूप पुढे असल्याने तो पुरेसा वेगळा आणि युनिक ठरतो आहे ना?
मग त्यात आत्मसन्मान वगैरे भानगडी येतात. आपल्या सर्वांनाच. फक्त स्त्रीच्या बाबतीत या भावना दुर्लक्षणीय असे तर म्हणता येत नाही ना?
बळेच घडवलेल्या अशा घटनांनी, हल्ल्यांनी म्हणा स्त्रीचं पूर्ण शारीरिक आणि भावविश्व उध्वस्त होऊ शकतं.
आता तुम्हाला माहितगार यांच्या मांडणीत काय खटकलं किंवा हास्यास्पद वाटलं ते योग्य वाटल्यास सांगावे.
स्त्रीचा नकार हा लटका असतो, नकारात होकारच असतो, अशी काहीतरी क्लिशे समजूत करून घ्यायला खूप आवडतं लेखक आणि अन्य निर्मिती करणाऱ्या अनेकांना.
ये उसका स्टाईल होयंगा, होटो पे ना दिल में हां होयंगा वगैरे गाणाऱ्या हिंदी सिनेमांनी देखील खूप वाईट काम करून ठेवलं आहे.
फार तर स्त्रीचा नकार हा पुरुषाला स्वतः ला देखील आनंददायक ठरावा अशी अपेक्षा (तिच्या आनंदात आपला आनंद,) ही भाबडी, अवास्तव, आदर्शवादी आणि अतिरेकी आहे हे मान्य. पण तुम्ही दुःखी व्हा किंवा काही व्हा. नो म्हणजे नो. नो = यू स्टॉप.
1 Nov 2024 - 10:30 am | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
चालू द्या...! असे काही विषय फक्त यायचीच वाट बघतात काही मिपाकर. ;)
-दिलीप बिरुटे
1 Nov 2024 - 10:31 am | गवि
काही चुकीचा विचार असल्यास अवश्य सांगा. जुने जाणते तुम्ही.
1 Nov 2024 - 10:41 am | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
गमती जमती मरु देत. पण, लेखकाला स्त्रीच्या इच्छा आका़ंक्षाचा लैंगिकतेच्या बाबतीत साहित्याने पुरुषी अहंकाराचा जसा भाग असतो तसाच मराठी साहित्याने गृहित धरुन लेखन केले आहे, असे त्यांचे मत आहे असे वाटते.
लै हार्ड विषय झाला. दीपावलीच्या शुभेच्छा.
-दिलीप बिरुटे
1 Nov 2024 - 2:50 pm | प्रसाद गोडबोले
सदरहु लेखक माहीतगार आहे , अनुभवगार नाही. शृंगारातला लटिका नकार आणि सर्वसामान्य जीवनातील रुक्ष सरळ स्पष्ट नकार ह्यातील फरक कोणत्याही सुज्ञ सुसंस्कृत पुरुषाला कळतो. जे असंस्कृत अनार्य आहेत ज्यांना "उसके ना मे हा होयेंगा" वगैरे वगैरे मुर्खपणा वाटतो त्यांची मी बाजु घेत नाहीये. समर्थनही करत नाहीये .
इथे अतिषय सुंदर उदाहरण म्हणजे : "बॉम्बे" चित्रपटातील मनीषा कोयरला हिने दाखवलेला नकार आणि "दिल से " चित्रपटात त्याच मनीषा कोयराला हिने दाखवलेला नकार कळत नसेल तर अशा माणसांविषयी काय बोलावे ! असो.
शृंगारातील नकार ही एक नितांत सुंदर गोष्ट आहे. शृंगारातील प्रणयाराधनेत पुरुषाने प्रपोज करणे आणि स्त्रीने ते स्विकारणे किंवा अस्विकार करणे हा सर्वमान्य सभ्यतेचा भाग आहे. फक्त माणस्सेच काय , तर प्राणी पशुपक्षांच्यातही हेच आहे. त्यातही माणसे स्त्रीयां सुसंकृत असल्याने लाजणे , हवे हवेसे वाटत असताना लटिका नकार देणे हा स्त्रीसुलभ लज्जेचा भागच आहे. हे सुसंस्कृत सभ्य पुरुषांना व्यवस्थित कळते.
आता प्रत्येकवेळेला कंसेंट विचारत बसायचे का ?
तुझा हात हातात घेऊ का गं ?
तुझे केस कानांच्या मागे सारु का गं?
न कळत हात तुझ्या खांद्या भोवती टाकु का गं ?
किंवा तुला अचानक अलगद पणे तुझ्या कटीभोवती हात टाकुन तुला मिठीत ओढु का गं ?
तुझ्या ओठांचे चुंबन घेऊ का गं ?
चुंबन घेताना चावटपणे हलकेच कुचमर्दन करु का गं ?
हां हे असं विचारत बसायचं का प्रत्येकवेळी ?
बाष्कळ अपेक्षा अन नुसता भंपकपणा. ह्या सगळ्या निओ फेमीनाझी लेफिस्ट लिब्रांडूंच्या संकल्पना आहेत .लूजर्स !
जर एखादी मुलगी तुमच्या सोबत एकातांत तुम्हाला भेटत असेल तर हे सारे होणे तिला अपेक्षित आहेच आणि अपेक्षित नसेल तर ती तुम्हाला अशी एकांतात भेटायलाच येणार नाही. ती तुम्हाला एकांतात भेटायला आली आहे , तेव्हा त्यातच तिचा होकार अध्याहृत आहे !
आणि हे ज्या पुरुषाला कळत नाही त्याला शामळु म्हणतात #जप_हो_श्याम.
आणि हो , आम्ही अनुभवगार आहोत . आता मिपा प्रौढ झाले असल्याने इथे उघडपणे सांगु शकतो - असा "शामळु"पणा एक नाही दोन नाही तब्बल चार वेळा , चार "वेगवेगळ्या" वेळा केलेला आहे इतिहासात . i have learned it hard way. :(
एकदा अशाच संपुर्ण एकांतातल्या नाजुक क्षणी भेटल्या भेटल्या ती म्हणाली - "तु मला किस करायचे नाहीस , अन मी तुला किस करणार नाही."
काय करणार हिरमुसलो :(
मग पुढे एक दोन तास नुसते मिठीत घालवले नुसते साधे चुंबनही न घेता :(
शेवटी निघताना ती म्हणाली : “You know nothing, Jon Snow.” मी जेव्हा कशालाही "नाही" म्हणालेली असते तेव्हा मला तेच हवे असते , फक्त सुरुवात तु करावीस असे अपेक्षित असते. आणि मी बेस १ विषयी बोलत नव्हते ३ विषयी बोलत होते यु स्टुपिड !
https://www.youtube.com/watch?v=y8t6XoxvW38
असो. सगळीच गणितं बरोबर येत नसतात , काही चुकतात :(
1 Nov 2024 - 9:05 am | चौकस२१२
प्रत्यक्ष शृंगारा आधी पूर्वानुमती असलीच पाहिजे यात दुमत नाही पण लेखनातून श्रुंगार दाखवताना " पूर्वानुमती " कशी दाखवली जाते किंवा "नाही दाखवलि गेली" याचि काही प्रसिद्ध उदाहरेर्णे दिली असती तर लेख परिपूर्ण झाला असता
1 Nov 2024 - 10:48 am | श्वेता२४
स्त्रीचा नकार हा लटका असतो, नकारात होकारच असतो, अशी काहीतरी क्लिशे समजूत करून घ्यायला खूप आवडतं लेखक आणि अन्य निर्मिती करणाऱ्या अनेकांना.ये उसका स्टाईल होयंगा, होटो पे ना दिल में हां होयंगा वगैरे गाणाऱ्या हिंदी सिनेमांनी देखील खूप वाईट काम करून ठेवलं आहे.
अगदी शंभर टक्के सहमत आहे. कोणतीही मुलगी पहिल्या पहिल्यांदा नकार देते आणि मग नंतर 'पटते'अशा प्रकारचे साहित्य किंवा चित्रपट यांमधून बऱ्याचदा दाखवले जाते. त्यामुळे 'सुरुवातीला मुली या अशाच वागतात' अशा प्रकारचे सार्वत्रिकरण होण्याचा किंवा मुलांचा समज होण्याचा धोका आहे. माहितगार यांनी लेखाच्या निमित्ताने एका वेगळ्या बाजूवर प्रकाश टाकला आहे. याबाबत त्यांचे अभिनंदन. कदाचित काही जणांना हा मुद्दा पटेल न पटेल.. हा मुद्दा अजून उदाहरणांसहित आला असता तर अजून स्पष्ट झाला असता असेही काही जणांचे मत असेलही..... परंतु या मुद्द्याकडे पूर्णतः दुर्लक्ष मात्र करता येणार नाही.
1 Nov 2024 - 11:22 am | कर्नलतपस्वी
सांग कधी कळणार तुला
भाव माझ्या मनातला
स्त्रि ही भगवंताची एक जटिल कलाकृती आहे. तिच्या मनाचा ठाव लागणे मुश्किल ही नही....
म्हणूनच मी याला पासष्टावी कला समजतो.
शृंगाराचा स्त्रि ची पुर्वानुमती आहे अथवा नाही हे ओळखण्यासाठी डोळे आणी स्पर्श यांची प्रमुख भुमिका असते. तसेही अनेक लक्षणे पण ओळखणे कठीण. पुर्वानुमती ओळखणे हे पोटदुखीचे निश्चित, सटिक निदान करण्या सारखे आहे.
बाकी, लेख गंडला वगैरे नाही म्हणता येणार. विषय मस्त फुलवता आला असता. कदाचित संपादकांचा आगोदरच उगारलेला बडगा,श्लील अश्लीलतेच्या मर्यादा सांभाळण्याची कसरत किंवा अनुभव कमी पडला असावा. तसेही शृंगार ही कला इतकी जटिल आहे की कुणी त्यात मास्टरी आहे म्हणत आसेल तर तो नक्कीच डिंगे ,थापा मारतोय.
तीच्या मिठीत सुद्धा एक ॲशुअर्न्स असतो
बायको नावाचा वेगळाच इन्शुरन्स असतो
वेणी,थोडी साखर पेरणी एव्हढाच हप्ता बसतो
पाॅलिसी मॅच्युरिटीचा आनंद ,वेगळाच असतो
काय सांगू तुम्हांला आनंदाचे डोही आनंद तरंग
जेंव्हा बनतो उडन खटोला, बेतुक्याचा पलंग
-अनुभवाचे बोल
या उलट स्त्रियांचे आहे. देवाने त्यांचे सहावे ज्ञानेंद्रिय (सिक्थ सेन्स) इतके सशक्त बनवले आहे की त्यांना पुरुषांचे मन ओळखण्यास वेळ लागत नाही.
असो लेख आवडला. प्रयत्न चांगला होता.
13 Nov 2024 - 8:10 pm | चौथा कोनाडा
बहुतांशी प्रतिसादाशी सहमत आहे.
लेखन उत्तान आणि बिभित्स होऊ नये याची आटोकाट काळजी घेत विचार मांडलेत असं वाटलं !
प्रगो यांची ही कोपरखळी आवडून गेली. त्यांचा सगळाच प्रतिसाद बरंच काही सांगून जाणारा आहे !
कर्नल यांची ठसठशीत कविता आवडली.