रूढी, समजुती, परंपरा व त्यामागची संभाव्य शास्त्रीय, तार्किक कारणे

सुन्दर धागा! मलाही असेच वाटते. अशी एक परम्परा म्हणजे, स्नानाआधी तेल लावणे, माखू घालणे. त्यामुळे, त्वचेत व शरीरात पुरेशी आर्द्रता राखली जाते, व संभाव्य त्वचाविकार अस्थीविकार टाळता येउ शकतात. स्वानुभव आहे!

आम्ही मित्र मित्र श्रमपरिहराल बसलो की प्रत्येक जण ग्लासामधले द्रव्य बोटाने चार थेंब चारी दिशांना शिंपडतो.
आपल्या भोवताली घुटमळणारे अतृप्त आत्मे हे थेंब पिउन तॄप्त व्हावे व कार्यक्रम सुरु असताना त्यांनी एखाद्या कार्यक्रमार्थीला झपाटू नये असा त्या मागे उद्देश असावा.

तसेच बाटलीतले सगळे द्रव संपले की बाटलीला बुच लावून ती उपडी करुन ठेवायची व पाच दहा मिनिटांनी उघडून झाकणात जमा झालेले शेवटचे सात आठ थेंब एखाद्या अविवाहीत मित्राला पाजायचे अशी एक पध्दत आहे.
अविवाहीत मनुष्याचे लवकरच लग्न व्हावे अशी सदिच्छा व्यक्त करण्याची ही एक पध्दत असावी.

एखाद्याला चैतन्य चुर्ण देताना ते बोटांच्या चिमटीत पकडुन देत नाहीत तर ते हातावर ठेवुन हात पुढे करायचा असतो व घेणार्‍याने ते देणार्‍याच्या हातातुन चिमटीने घ्यायचे असते. असे केल्याने मैत्री वाढते असे म्हणतात. जगातली ही एकमेव देण्याची पध्दत आहे जिथे देणार्‍याचा हात खाली असतो आणि घेणार्‍याचा वर.

चैतन्यकांडी पण दुसर्‍याला देताना ती दोन बोटाच्या बेचकीत न पकडता चिमटीत पकडुन द्यावी असे पूर्वज सांगून गेले आहेत. धुमसती कांडी देताना देणार्‍याला किंवा घेणार्‍याला चटका लागू शकतो. तो टाळण्या साठी हा रिवाज सुरु झाला असवा.

अजून आठवले की लिहितो.

पैजारबुवा,

अंधश्रद्धा निर्मुलनवादी किती कोकलले आणि त्यांनी स्वतः स्विकारले नाही तरी त्यांच्या स्वतःसहीत तर्कापेक्षा, संबंधीत व्यक्ती प्रभावित होणार्‍या व्यक्तीकडची अतर्क्य वक्तव्ये आणि अंधश्रद्धा अधिक चटकन खपतात. सर्वसाधारण व्यवहारात भावना तर्कपूर्णतेला सहज मात देते. कोणतीही संस्था त्यात धर्मसंस्था आली (कोणताही धर्म आणि विशेषतः हिंदू धर्म एक चांगले उदाहरण आहे) तर्कपूर्ण माणसाने मांडलेल्या केवळ तर्कांवर धावत नाही प्रत्यक्षात दैनंदीन जिवनात अंधश्रद्धा बाळगणारे धर्मसंस्था टिकवून असतात. अतर्क्य विधानांचे तर्कपूर्ण अथवा अतर्क्य समर्थन कसे करायचे ते संबंधीत समुदाय बघून घेत असतो.

रांगोळीने वातावरणास प्रसन्नता आणि सौंदर्य लाभते . फारतर कलाकारास आपली कलात्मक अभिव्यक्ती सादर करण्याची संधी मिळते हे म्हणणे पुरेसे असावे. पण या तर्काचा क्रम वर येण्याच्या आधी १) पूर्वीची घरे जमिनीलगत असल्याने सरपटणारे जीव घरात शिरकाव करू शकत होते. दारासमोर रांगोळी घातली असल्याने, रांगोळीच्या खरखरीत कणांमुळे अश्या सरपटणार्या जीवजंतूना एक प्रकारचा अवरोध होत असे. २) तरीदेखील एखादा सरपटणारा जीव रांगोळी ओलांडून घरात शिरलाच तर विस्कटलेल्या रांगोळीमुळे असं काही घरात शिरले असावे हे पाहणार्याला कळत असावे. हे लौकर खपते यातही काही तर्क आहे यास अधिक अतर्क्य केले तर कदाचित अधिक चटकन खपेल. एखादी प्रथा काही व्यक्ती कुटुंबे समुह पाळतात तेव्हाच काही जाणीवपूर्वक पाळत नाहीत, अंधश्रद्धा चटकन खपते हा नियम एखादी प्रथा न टाळली जाण्याबाबतही तेवढाच लागू शकत असावा.

दिवेलागणी नंतर केर काढू नये यात धागा लेखातील पहिला तर्क - मौल्यवान गोष्ट अनवधानाने अंधारात बाहेर टाकली जाऊ नये - ह्या कारणाची शक्यता अधिक पण तरीही धागा लेखकाचा तर्क क्रमांक २ चटकन खपेल, सरपटणारा प्राणी डिवसेल या कारणाने दिवेलागणी नंतर केर न काढता डिवसणारा प्राणी तसाच राहुदेणे तर्कशुद्धतेवर घासल्यास टिकत नाही, झोपलेल्या अवस्थे पेक्षा केर काढणारी अवस्था अधिक सावध असते त्यामुळे डिवसणारे प्राणी घालवले जावेत म्हणून दिवेलागणी नंतर झोपण्याआधी केर काढणे श्रेयस्कर असा तर्क ही मांडता येऊ शकतो. अशा तर्क-मुल्य-मांडणी अंशतः स्थलकालसमुह सापेक्ष असतात. महाभारत काळात कंबरेच्या खाली शस्त्राचा वार करु नये व्यक्ती जिवंत राहील्यास त्याला किमान कुठे जाता आले पाहीजे या मुल्यास प्राधान्य होते. आताच्या काळात पायावर गोळी मारा कंबरेच्या वर वार करु नका पंगु झाला तर ठिक व्यक्ती जगली पाहीजे असा विचार आहे. तसे पहाता दोन्ही मांडणी परस्पर विरोधी आहेत आताच्या काळातला महाभारत वाचताना मनोमन तत्कालीन प्रथेचे आपोआप समर्थन करतो, आणि तिच व्यक्ती आजच्या काळात गोळी पायावर न मारता पूर्ण एनकाऊंटर का केला असा प्रश्नही विचारते. आणि माणूस स्वतःच्या तत्वातली अशी काँट्राडीक्शन्स घेऊन सहज जिवन कंठत असतो.

सुन्दर धागा!
समाजात दोन टोके दिसतात दुर्दैवाने
१) "हे असेच असते पूर्वीपासून" म्हणून प्रश्न विचारू नका, पाळा आणि नाही पाळलेत तर तुम्ही धर्मविरुद्ध म्हणून समोरच्याला ला झोडपणारे
२) सगळे जे आहे त्यामागे काही तर्क असेल हे विचारात ना घेता झोडपणारे आणि खास करून ज्यांना फक्त हिंदू धर्मातील प्रथातच खोट दिसते असे अति टोकाचे अंधश्रदनिर्मूल वाले ( सर्वच नाही )

छान विषयावर धागा...

माझ्यामते हिंदू धर्मात कोणी एकमेकांना भेटल्यावर शेकहँन्ड न करता हात जोडून नमस्कार करणे ही प्रथा आहे त्या मागेही शास्त्रीय कारण असावे. एकमेकाला स्पर्श न करता उगाचच रोगराईचा प्रसार होऊ नये हा उद्देश असावा. मला अजूनही कोणालाही शेकहॅन्ड करायला आवडत नाही. कारण त्या व्यक्तीने त्याचा हात आधी कोठे वापरला असेल काय माहीत? उगाच जखम खाजवली असेल किंवा नाका तोंडात बोट घातली असतील.

अनेक कालबाह्य रुढी व परंपरा संस्कृतीच्या/धर्माच्या नावाने गतानुगतिक पद्धतीने पाळल्या जातात. शास्त्र असतं ते! ;)

मयतीच्या वेळी मडक्यात विस्तव ठेवून ते दहन विधीला नेण्याचे कारण त्यावेळी नदी काठी अंत्यसंस्कार केले जात ,नदी काठी वारे असे त्यामुळे अग्नि पेटायला अडचणी येत म्हणुन खबरदारीचा उपाय म्हणुन विस्तव मडक्यात ठेवला जाई. आज ती परिस्थिती नाही पण प्रथा मात्र पडली ती तशीच चालू आहे

जगातली ही एकमेव देण्याची पध्दत आहे जिथे देणार्‍याचा हात खाली असतो आणि घेणार्‍याचा वर.

चुरडून त्यात चुना अंगठ्याने मळून तयार बुकणा द्यायला हात खाली अन चिमटीत पकडून अलगद गालाच्या खळीत साठवायला घेणार्‍याचा हात वर असतो हे लक्षात येते...!

मयताच्या वेळी चिता पूर्णपणे पेट घेतल्याची खात्री करून घराकडे निघण्यापूर्वी मडक्यातील पाणी चितेभोवती फिरवले जाते. ज्याचे शास्त्रीय कारण असे समजले की आप्तेष्ट, नातेवाईक निघून गेल्यानंतर एखादे जाळीत लाकूड खाली पडून अजूबाजूचे वाळलेले गवत, पालापाचोळा आदीने पेट घेऊ नये म्हणून असे केले जायचे. ही प्रथा सुरु झाली त्यावेळी आत्ताच्या प्रमाणे स्मशानभूमी नव्हत्या हे समजून घ्यावे.

मयत व्यक्तीच्या अंत्यसंस्काराचा एक भाग म्हणून मयत व्यक्तीला घराच्या बाहेर शेजारपाजारचे चार लोक येऊन अंघोळ घालतात. ज्याने मयत व्यक्तीच्या अंगावर काही मारहाणीच्या खुणा आहे की नाही हे समजते. म्हणजे पोस्टमोर्टम ची जुनी पद्धत म्हणा की.

मयत व्यक्तीला कडक पाण्याने अंघोळ घातली जाते. आजच्या आधुनिक वैद्यकशास्त्रात देखील जेथे व्यक्ती मयत झाल्याचे डॉक्टर चुकीचे निदान करतात तेथे जुन्या काळात एखाद्या जिवंत व्यक्तीला चुकून मयत घोषित करून त्याचे दहन होऊ नये म्हणून गरमागरम पाण्याने अंघोळ घटली जायची. जेणेकरून जर व्यक्ती जिवंत असेल तर चटका बसल्याने काहीतरी हालचाल नक्की होईल.

वर आणि वधूला विवाहा पूर्वी हळद लावण्याच्या निमित्ताने चारचौघात अंघोळ घातली जाते जेणेकरून मुलाच्या किंवा मुलीच्या अंगावर कोड किंवा अन्य काही त्वचारोग असेल तर ते समजतात. स्थळ पाहण्याच्या वेळी असे थेट विचारता येत नाही म्हणून लग्न लागण्यापूर्वी एका प्रथेतून पाहिलेली हि एक सोय.

आताच्या सारखे डायनिंग टेबल किंवा गुळगुळीत फरशा नव्हत्या तेव्हा लोक मातीवर बसून जेवण करत असत. त्यामुळे एखादा किडा, मुंगी ताटात जाण्याची शक्यता असायची. म्हणून जेवणापूर्वी ताटा भोवती पाणी फिरवले जायचे.

सायंकाळी दिवे लागणीच्या वेळी कोणाला काही देऊ नये अशीहि एक प्रथा होती. जेव्हा काडेपेटीचाही शोध लागलेला नव्हता तेव्हा चुलीत विस्तव जपून ठेवला जात असे. स्वयंपाक झाला कि शेणापासून केलेला एक गवरी सदृश्य मुटका चुलीत ठेऊन त्यावर राख लोटली जायची मुटका आत सावकाश जळत राहायचा. पण हवा न लागल्याने त्याचे ज्वलन अत्यंत सावकाश व्हायचे. जेव्हा पुन्हा स्वयंपाक करायची वेळ व्हायची तेव्हा फक्त तो मुटका फोडला कि आत विस्तव जिवंत असायचा. त्यावर गोवऱ्या, वाळलेल्या काड्या असे काही टाकले कि पुन्हा जाळ तयार व्हायचा. पण काही काही वेळी असा मुटका खूप वेळ झाल्याने विझून जायचा. मग शेजारी पाजारी विस्तव मागायला जावे लागायचे. पण सायंकाळच्या वेळी विस्तव द्यायला गेलं. आणि अंधारात ठेचकळल्याणे विस्तव जर चुकून कुठे खाली पडला तर दारात बांधलेल्या जनावारचे गवत, वाळलेल्या गोवऱ्या, पालापाचोळा आदीने पेट घेतला तर कुडाची घरे जाळायला वेळच किती लागायचा? म्हणून सायंकाळच्या वेळी कुणाला काही देऊ नये अशी प्रथा पडली असावी.

जेवणापुर्वी ताटाभोवती पाणि फिरवण्याच्या तत्कालिन शक्य कारणाचा मुद्दा पटला. लग्नापुर्वी हळद लावून स्नान घालण्याचे कारण हळद लावण्याने सौंदर्यात वृद्धी होते हा समज अधिक कारण असावे. पुर्वी विवाहास सरळ सरळ शरीर संबंध असेच संबोधले जात असल्यामुळे या विषयावर मुलामुलींचा संकोच कमी करणे असाही उद्देश्य असू शकेल. सोबतच कुटुंबाचा सामुहीक थट्टा मस्करी आनंद हेच महत्वाचे घटक असावेत. तत्कालीन धार्मिक विश्वासात एकदा ठरल्यानंतर त्वचारोग वगैरेवरुन विवाह मोडणे शक्य राहीले असेल असे वाटत नाही. सायंकाळी काही न देण्याचा संबंध सायंकाळी लक्ष्मी घरी येते या समजूतीशी असावा कारण समकक्ष प्रथा लक्ष्मीपूजन तसेच गौरी म्हणजे महालक्ष्मी पूजनाच्या वेळीही दिसून येत.

मयताला गरम पाण्याने आंघोळ घालण्यात तो पर्यंत विश्वास न बसलेल्यांची मानसिक समजूत काढण्याचा प्रयत्न अधिक असावा, आपण म्हणता तसे साशंकीत मृत्यू असेल तर लक्षात यावे असा दुय्यम हेतु असू शकतो. पण आधुनिक वैद्यकीय पद्धतीला समजणार नाही आणि गरम पाण्याच्या स्नानाने व्यक्ती जिवंत होण्यास मदत होईल या दाव्या बद्दल प्रथम दर्शनी साशंकता वाटते आणि मिपा डॉक्टरांनी आणि जाणकारांनी यावर मत व्यक्त करणे अधिक उचित असावे.

व्हायरल (विषाणू) अथवा बॅक्टेरीअल (जिवाणू) आजाराने किंवा प्रदीर्घ आजाराने मृत्यू झाला असल्यास आणि आधुनिक वैद्यकीय चाचणी नंतर मृत घोषीत केले असल्यास गरम पाण्यातूनही विषाणू जिवाणू पसरणार नाहीत का अशी माझी आपली व्यक्तीगत साशंकता आधुनिक वैद्यक शास्त्रानुसार काय अधिक योग्य ते डॉक्टरांनी सांगितलेले बरे.

देवा पेक्षा माणसाला मोठे करणे. (व्यक्तीपुजा)