देव आहे का नाही...वाद कशाला? स्वतःच पडताळून पाहा आणि ठरवा

छान डीक्रिप्ट केले आहेस रे क्रिप्टा.

नास्तिक व आस्तिक यात वाद काहीही असोत. एक प्रश्न असा आहे की देव हा साक्षीदार आहे की पक्षकार . त्याला भावना आहेत का ? तो असलाच तर त्याच्या ठायी निर्णयक्षमता आहे का ? या प्रश्नाची उत्तरे उपनिषदात मिळतात का ?

पण हे सगळं नाही अभ्यासलं तरी काही बिघडणार नाही. ज्यांना देव मानायचा त्यांनी तो मानत रहावा आणि ते मानत राहतीलच. ज्यांना तो नाही मानायचा ते नाही मानणार.
माझ्या मते विज्ञानाच्या पुस्तकात देव नाही, 'देवाच्या अस्तित्वाचा पुरावा /दाखले देणारे' शोध प्रसिद्ध झाले नाहीत तर मला देव मानत बसायचे काही कारण नाही. इलेक्ट्रॉन , प्रोटॉनही मी स्वतः बघायला गेलो नाही पण अनेक शास्त्रज्ञांनी त्याचे अस्तित्व मान्य केलेय तर मी ही ते मान्य केलंय. आता माझा पोटापाण्याचा उद्योग सोडून मी शास्त्रज्ञ बनू शकत नाही.

देव माना किंवा मानू नका, त्याने फारसा फरक पडत नाही, पण...

१. आपल्यासारखाच इतरांनाही आपले स्वतंत्र मत असण्याचा हक्क आहे, हे ध्यानात ठेवा... याला समता (equality) म्हणतात.

२. आपल्या मताचा इतरांना उपद्रव होणार नाही याची काळजी घ्या... याला सभ्यता (civility) म्हणतात.

३. दुसर्‍याचा मताचा आदर करा आणि आपले मत दुसर्‍याला पटवून देताना ते त्याच्यावर जबरदस्तीने लादले जाणार नाही याची काळजी घ्या... याला सहिष्णुता (tolerance) म्हणतात.

४. अनेक मतमतांतरे असली तरीही किमान मानवी मुल्यांच्या पायावर समाज सामंजस्याने राहू शकतो व विकास साधू शकतो, यावर विश्वास ठेवा... याला बंधुभाव (brotherhood) म्हणतात.

वरचे सर्व मुद्दे समजून उमजून वर्तन केले तरच मानवी समाज स्वातंत्र्यात व सुखसमाधानात राहू शकेल.

मानवी हक्कांच्या सद्य कल्पना मानवी विचारातूनच निर्माण झालेल्या आहेत. काळाबरोबर परिस्थिती जसजशी बदलत जाईल तसतशा या कल्पनांत विकास/बदल होत राहील. त्याकरिता देवाचे, धर्माचे किंवा एखाद्या विचारधारेचे अधिष्ठान असणे नसणे ही गोष्ट महत्वाची नाही, किंबहुना ते आवश्यकसुद्धा नाही. मानवी मनाचा प्रामाणिकपणा, समजूतदारपणा, चांगुलपणा व न्यायभावना पुरे होतील.

देव कसा आहे याबद्दल विविध धर्म, पंथ, ग्रंथ इत्यादींमध्ये एकवाक्यता नाही मग देव आहे की नाही याचा पडताळा कसा घ्यायचा बरे?

देव बीव काय नसतं. वास्तवात आणि स्वत:वर विश्वास ठेवून जगा....आधुनिक विचारांची कास धरा. देवा बिवाच्या नादी लागू नका. असतील दिवस वाईट तर खचू नका, तेही दिवस निघून जातील. ''जब अच्छे दिन रुक नही सकते तो बुरे दिनों की क्या औकात है'' असं म्हणून जगा इंजॉय करा आयुष्य.

-दिलीप बिरुटे

(1) उपनिषदे सरळ सरळ सांगत आहेत कि बाबांनो देव आहे कि नाही या वादात न पडता स्वतः पडताळून पाहण्याचा प्रयत्न करा आणि ठरवा.
(2) तुम्ही नास्तिक जरी असाल तरी उपनिषदांचा अभ्यास करा आणि त्यात सांगितलेल्या पद्धतींचा वापर करून ठरवा.

आपल्या विधानांवरून आपला उपनिषदांचा खोल अभ्यास दिसून येतो. कृपया कोणत्या उपनिषदांमध्ये
(1) देव पडताळून पाहण्याचा प्रयत्न करा व मग ठरवा असे लिहले आहे
व
(2) कोणत्या उपनिषदांत "पद्धती" सांगितल्या आहेत
हे स्पष्ट केलेत तर माझ्या सारख्याला अभ्यास करणे सोपे जाईल.
उपनिषदाचे नाव, अध्याय, मंत्र असे दिल्यास वाचणे सोपे होईल.
जर वरील (1) व (2) प्रमाणे स्वच्छ उल्लेख नसतील तर कोणत्या श्लोकांवरून आपल्याला तसे वाटले हे जरी सांगितले तरी उपयोग होईलच.
(हातात समिधा घेऊन प्रश्न विचारणारा नम्र जिज्ञासू)
शरद

आध्यात्मिक ग्रंथ शेकडो आहेत. कपाटांत तर आहेतच पण जालावरही आहेत. अनेक जण ते वाचत असतील. (खरे )संतसुद्धा अनेक आहेत. त्यांचे हजारोंनी सच्छिष्य आहेत. या सगळ्यांचे मार्गदर्शन देवाकडे नेणारे नसून ते स्वतःकडे नेणारे, आत्मभान देणारे असते. कोsहम् , मी कोण आहे, मी काय आहे, माझे गुण कोणते, दोष कोणते, माझी क्षमता किती, या सगळ्याला जोखून मी किती उड्या माराव्यात अथवा शांत राहावे, सुखदु:खांना कसे सामोरे जावे हेच मुख्यतः शिकायचे असते. स्थिरचित्त होऊन विवेकबुद्धी धारदार करायची असते. हे घडले की 'लीलया भवजलं तरणीयम्' ही पायरी गाठायला कितीसा वेळ? असा स्थिरबुद्धि मनुष्य इतरांपेक्षा एक पायरी वर उंचावर असतो. या उंचीमुळे त्याचे क्षितिज विस्तारते. इतरांना ज्या शक्यता, संभाव्यता जाणवत नाहीत त्या, तो अविकारी झाल्यामुळे त्याला जाणवतात. त्याच्या संवेदना तीक्ष्ण होतात. सहकंपन वाढते. इतरांचे दु:ख, वेदना, हर्ष त्याला चटकन कळतात. स्वतः स्थिर असल्याने इतरांना दिलासा देण्याचे काम तो करू शकतो. दु:खमोचनाचे काही व्यावहारिक म्हणजे आवाक्यातले मार्ग सुचवू शकतो. थोडक्यात तो संतपदाकडे वाटचाल करीत असतो. हीच शिकवण पोथ्या, ग्रंथ, सद्गुरू सदैव वितरित करीत असतात. पण परमसंतांच्या सर्वच शिष्यांना हे आत्मदर्शन होईलच असे नव्हे. 'वितरति गुरु: प्राज्ञे विद्यां,यथैव तथा जडे, न तु खलु तयोर्ज्ञाने वृद्धीं करोति, अपहरति वा'. पण सूर्यप्रकाश अंगावर पडल्यावर मणि चकाकतो, मातीचा गोळा नव्हे. 'मणि:, न मृदां चयः' याचे कारण प्रत्येक मनुष्य वेगळा आहे. प्रत्येकाच्या मर्यादा आणि क्षमता वेगळ्या आहेत. जेव्हढे दान मिळाले आहे, ते पुरेपूर वापरणे इतकेच आपल्या हातात असते. आणि तेच शिकायचे असते. तुझा तूच उद्धारकर्ता असेही संत सांगतातच. देव म्हणजे शब्दशः ' one who shines forth'. असे तेजस्वी, ओजस्वी बनण्यासाठी चित्तस्थैर्य आणि विवेकाची जरूरी असते. मग आपणच देव आणि आपला देह हेच देवाचे मंदिर.

अतिशय मुद्देसूद व उत्तम लेख !
योग ज्यांनी ज्यांनी आचरणात आणला त्या स्वामी विवेकानंद, रमणमहर्षी इ. प्रभृतींना कधी ईश्वर, आस्तिक नास्तिक इ. प्रश्न पडले नाहीत. त्यांनी कधी पूजा अर्चा कर्मकांडे यावर भर दिला नाही पण ईश्वराचे अस्तित्व सिद्ध करण्याचा अट्टाहासही धरला नाही. त्यांच्या सहज सरल वर्तनातून ईश्वर स्वाभाविकरित्याच प्रकट होई.
तस्मात मिपावर लेख पाडत बसण्यापेक्षा जिज्ञासूंनी योग, उपनिषदे धुंडाळावीत हे पटले.

मस्त.. फुल्ल टाईमपास आहेत पब्लिक.
च्यायला... इतकं रेगुलरली त्याच त्याच विषयावर लिहून वादविवाद घालायची खुमखुमी असणारे शिलेदार आहेत आपल्याकडे. अभिमान वाटला.

राही,

उत्सवप्रियता आणि पुढे पुढे करणे नव्हे तर काय? विसर्जित भग्न मूर्ती पाहून भावना का दुखावल्या जाव्या?

मूर्ती पाण्यात विरघळून तिची विल्हेवाट लावली जावी असं शास्त्र आहे. ज्यांना पाळायचं नसेल त्यांनी पाळू नये. ज्याण्य्ते पाळायची शक्ती आहे त्यांनी ते पाळलं तर काय बिघडलं?

आ.न.,
-गा.पै.

कोणे एके काळी मी प्रचंड धार्मिक वृत्तीचा होतो. पण तुमच्या लेखाचे शीर्षक आहे त्याप्रमाणे स्वतःच पडताळून बघितले आणि नास्तिकतेकडे वळलो. आता मागे वळून पाहिल्यावर लक्षात येते की आपण एके काळी आस्तिक होतो ते स्वतःला काही देवाचा अनुभव आला म्हणून नाही. तर ह्याचे मुख्य कारण होते आई वडील (जे थोडेफार देव देव करत असत/करतात) आणि वारकरी मामा व आजी. म्हणजे आस्तिकता मी बाय डिफॉल्ट स्वीकारली होती. कारण आपण स्वतः कधी विचारच केला नाही. जोडीला टी.व्ही. वर धार्मिक मालिकांचा रतीब असे २०-२५ वर्षांपूर्वी तरी.

जस जसे वय वाढत गेले तसे स्वतंत्र विचार करण्याची वृत्ती निर्माण झाली. देवस्थानी जाताना किंवा तिथून परत येताना अपघात होऊन होणारे मृत्यू, देवस्थानी चेंगराचेंगरी होऊन जीव जाणारी माणसे, प्रसादातून होणारी विषबाधा हे पाहून, ऐकून, वाचून माझे मत बनले की देव असा काही अस्तित्वात नसावा. नाहीतर आपल्याच भेटीला येणाऱ्या भक्तांच्या जीवाचे त्याने रक्षण केलेच असते. (जर अपघात टाळायचा असेल तर आपण गाडी योग्य कंडिशन मध्ये ठेवणे, सर्व नियम पाळून चालवणे गरजेचे आहे. गाडीत देवाची मूर्ती ठेऊन कशीही गाडी दामटली तर अपघात हा होणारच ही वस्तुस्थिती आहे.)
गावोगावच्या वार्षिक यात्रेला बळी दिले जाणारी कोंबडी, बोकड बघून मग प्रश्न पडू लागला जर सर्व प्राणी मात्र देवाची लेकरे आहेत असे मानले तर ह्या आपल्या लेकरांचे आपल्याच नैवेद्यासाठी केले जाणारे शिरकाण देव का थांबवत नाही?
मंदिरातल्या दान पेट्या लांबवल्या जातात, कधी कधी तर प्रत्यक्ष देव मूर्तीच लांबवली जाते. मग जो देव स्वतःचेच रक्षण करू शकत नाही तो दुसऱ्याचे काय करणार?

ह्या सर्व घटनांनी मला देव ही संकल्पना फोल वाटू लागली. आणि मी माझ्या मतावर ठाम आहे. जर कुणाला देव मानायचा असेल तर त्यांनी तो मानावा. माझ्यावर देव मानण्याची जबरदस्ती करू नये आणि रस्त्यावर उत्सव साजरे करून त्रास देऊ नये ही अपेक्षा आहे.

अवांतर -
कुठल्या गोष्टीला जास्त महत्व द्यावे हे जनतेला समजले पाहिजे असे मनापासून वाटते.
जवळपास १० वर्षांपूर्वी मी गडहिंग्लज तालुक्यातल्या एका खेडेगावात यात्रेला गेलो होतो. तिथल्या मंदिराचा गावकर्यांनी काढलेली वर्गणी आणि गडहिंग्लजचे तत्कालीन आमदार बाबासाहेब कुपेकर ह्यांनी दिलेली देणगी असे जवळपास एक कोटी रु. खर्चून जीर्णोद्धार करण्यात आला होता. गावात जायला धड रस्ता नाही, तुंबलेले सांडपाणी, प्रचंड धूळ, घाण आणि त्याच घाणीतून झोपत लोळण घेत मंदिरापर्यंत जाणारे भाविक हे पाहून फारच वाईट वाटले.
मंदिरापेक्षा रस्त्यावर, गटारावर हा खर्च झाला असता तर जास्त योग्य झाले असते. लोकांचे जीवनमान सुधारले असते. पण .... असोच.

सुमारे आठ दहा वर्षांपासून ग्रामीण भागात भजनकीर्तनपारायण करण्याची लाट उसळली होती. लाखोकरोडो रुपये वर्गणी गोळा केली जाऊन धूमधडाक्याने घडवण्यात राजकीय पक्षही अहम् अहमिकेने सामील होत होते. अजूनही तेच चालू आहे. महादुष्काळाची तीन वर्षेसुद्धा अपवाद नव्हती. बाकी उकिरडे,धूळ,रस्ते पाणी, वीज, आरोग्यसेवा हे सर्व तसेच.
देवळांच्या जीर्णोद्धाराविषयी लिहायचे तर जुने सुंदर घडीव पाषाणाचे मंदिर, कमानी पाडून त्या ऐवजी बटबटीत बाथरूम टाइल्स आणि सीमेंटचा भरमसाट वापर यामुळे विद्रूपीकरण होत आहे. सुशोभितीकरणाच्या नावाखाली.

" देव आहे का नाही...वाद कशाला? स्वतःच पडताळून पाहा आणि ठरवा ..." ........... अगदी योग्य !

"अध्यात्मशात्रात लिहिल्याप्रमाणे स्वतः प्रयत्न करून पहा आणि मगच आपले मत ठरवा." .... देव असेल अथवा नसेल ... जे काय सत्य आहे ते कोणत्याही मार्गाने शोधले तरी मिळेलच. त्यामुळे पडताळा घेण्यासाठी तुम्ही सांगता ती एकमेव पद्धत वापरायचा हट्ट योग्य नाही. ज्याला जी पद्धत योग्य वाटेल ती वापरण्याची मुभा असायला हवी.

विज्ञानातून याचे उत्तर मिळण्याची शक्यता [सध्या तरी मला दिसत] नाही. पण विज्ञानाची प्रगती अफाट आहे आणि त्यातून नवीन निरीक्षणे मिळून कदाचित उत्तर मिळेलही.
विज्ञान आधी पडताळा देते आणि मग तो सिद्धांत मानला जातो. एखाद्या सिधान्तामागील विज्ञान कितीही क्लिष्ट असले तरी विज्ञान हा पडताळा सामन्यातील सामन्याला सुद्धा देते. मग तो माणूस बुद्धिवादी असो की सश्रद्ध किंवा अतिअंधश्रद्ध.
मानवाच्या आकलनशक्तीतील मर्यादांमुळे सिद्धांत ठरवताना [घोड] चुका होतातही. पण चूक झाली हे विज्ञान मान्य करते.

अध्यात्मात ह्या प्रांजळपणाला वावच नाही. जे सांगितले आहे ते बरोबरच आहे, त्याशिवाय दुसरे काही सत्यच नाही, हा पवित्रा त्यात आहे.
अध्यात्माने उत्तरे दिली आहेत. पण पुनः त्याचा पडताळा घेण्याचा प्रश्न उरतोच. आणि तो मिळालाच, तरी त्याची अनुभूती प्रत्येकाला नाही आणि सारखीही नाही. समस्या अशी आहे की माणूस सश्रद्ध असेल, तर पडताळा मिळतोच मिळतो ! पण अध्यात्माची तर्कसंगती लावायला गेल्यास श्रद्धा बाजूला ठेवायला लागते. [वर म्हणल्याप्रमाणे कोणता मार्ग निवडायचा याची मुभा असायलाच हवी.] आणि श्रद्धा बाजूला ठेवली तर पडताळा नाही हे ही ठरलेले ! याचा अर्थ अध्यात्मात पडताळा मिळणार की नाही हे तो पडताळा घेण्याच्या पद्धतीवर पुर्णपणे अवलंबून आहे. म्हणजेच तो पडताळा आणि म्हणुन त्यातले सत्य [सध्यातरी] सापेक्ष आहे. विज्ञानातील पडताळ्याप्रमाणे निरपेक्ष नाही.

मला वाटते प्रत्येक माणसाचा या बाबतीत काही एक कल असतो. हा कल अध्यात्मिक किंवा बुद्धिवादी अशा एकाच टोकाला झुकलेला असेल तर त्याला दुसरी बाजू पटणे अशक्यप्राय. एखादा मध्याजवळ असेल तर agnostic किंवा आधी सश्रद्ध नंतर नास्तिक [किंवा त्या उलट] असे होण्याची शक्यता. पण कोणत्याही एका वेळी, प्रत्येकाची एक भूमिका असते आणि ती प्रचंड ठाम असते.

तस्मात ... यावर वाद घालू नये हेच उत्तम !

[लोकसत्ता मध्ये सध्या एक लेखमाला सुरु आहे. परंपरा आणि नवता. ज्यांनी वाचली नसेल त्यांनी जरूर वाचावी. https://www.loksatta.com/chaturang-category/parampara-ani-navata/]

फुत्कार,

अध्यात्मात ह्या प्रांजळपणाला वावच नाही. जे सांगितले आहे ते बरोबरच आहे, त्याशिवाय दुसरे काही सत्यच नाही, हा पवित्रा त्यात आहे.

हे साफ चूक आहे. उलट अध्यात्मात स्वत:शी प्रामाणिक राहावंच लागतं. जे काही सांगितलंय (महावाक्य वगैरे) त्याची अनुभूती घ्यायची असते. एका महावाक्याची अनुभूती आली तरी ती पुरेशी आहे. ज्ञानेश्वरीतली एकतरी ओवी अनुभवावी. सगळ्यांच्या मागे धावायची गरज नाही.

आ.न.,
-गा.पै.

Anubhuti

या व्हिडिओत भारतीय शिक्षणसंस्थेच्या संदर्भात लेखातील अनुभूती या शब्दाचा उल्लेख आहे.

देव आहेत ..नक्किच . श्रधा असेल तर नक्कि अनुभव येइल

मना सज्जना भक्ति पन्थेचि जावे|
तरी श्रीहरी पाविजे तो स्वभावे|
जनी निन्ध्य ते सर्व सोडूनी ध्यावे |
जनी वंध्य ते सर्व भावे वदावे ||
या मनाच्या श्लोकातील दुसऱ्याच श्लोकात समर्थांनी सर्व (देव आहे की नाही इत्यादी) प्रश्नांचे उत्तर दिले आहे. देव मूर्तीत अथवा पोथ्यात नसतो. जेंव्हा मनुष्य एखाद्या देवाच्या भक्तीत रममाण होतो, म्हणजेच त्याच्या मनात व विचारात - पर्यायाने कृतीत तो दिसतो. (तरी श्रीहरी पाविजे तो स्वभावे).
मनुष्याच्या मनी श्रीहरी वसतो म्हणजे - तो त्याच्या कृतीतून (भौतिक) ते सिद्ध करतो व जनी निन्ध्य ते सर्व सोडून देतो (अहंकार, क्रोध,लोभ,काम, असत्य ) व तो कृतीतून प्रेम,सेवा,निर्लोभ,निरहंकार, सत्य यांचा अंगीकार करतो.

महात्मा गांधींनी नेहमी (अगदी मरतानाही) रामनामाचा अंगीकार केला व रामाप्रमाणेच त्यांनी सत्य, अहिंसा,निर्लोभ प्रेम,स्वच्छता,हे कृतीतून दाखविले. म्हणून आज आपण दररोज त्यांना पाहतोय (किमान नोटेवरती) याला खरी भक्ती म्हणावे.
"देह त्यागील्या"वरही त्यांची कीर्ती मागे उरली आहे. हीच त्यांनी आयुष्यभर "क्रिया"केली आहे.
श्रद्धा मनात असून चालत नाही. ती कृतीत आणावी. देव आपणाला दिसणार नाही, तर आपणच देवमय होऊत.

या उताऱ्यावर "नीच बोलणे" जरी मिळाले तरी ते "सोशीत" जाण्याएवढे "श्रेष्ठ धारीष्ट्य" जीवी ठेऊ या.