बेख्डेल चाचणी

*/

तुमच्या-आमच्यापैकी अनेक जण सिनेमाप्रेमी आहेत. आपल्यापैकी अनेक जण पहिल्या दिवशीचा पहिला शो न चुकवणारेही असतील. हल्ली तर पहिला शो बघून आल्यावर अनेक जण आपले फेसबुक स्टेटसही तसे अपडेट करतात! फॅशनच आहे ना तशी! किती तरी जण तर अगदी दावा करू शकतील की 'दे कॅन टॉक सिनेमा, दे कॅन वॉक सिनेमा, दे कॅन लाफ सिनेमा..' मान्य, अगदी मान्य. पण बेख्डेल चाचणीत उत्तीर्ण होणार्‍या सिनेमांची नावे सांगू शकतील का ते? आँ? टेल, टेल!

नै? बरं, आम्ही सांगतो. अगदी बैजवार सांगतो, निदान प्रयत्न करतो.

तर, पेश आहे चित्रपट रसिकांहो, ही एक छोटीशी गोष्ट.

कोणे एके काळी, म्हणजे १९८३ ते २००८ ह्या कालावधीमध्ये अ‍ॅलिसन बेख्डेल ही अमेरिकन व्यंगचित्रकार, फनी टाइम्स आणि गे आणि लेस्बियन समूहांसाठी चालवल्या गेलेल्या इतरही काही वर्तमानपत्रांमधून Dykes to Watch Out For ही हास्यचित्र कथामाला वा सदर चालवत असे. त्या काळी आंतर्जालावरही ह्या सदराचे पुन:प्रकाशन होत असे. अ‍ॅलिसन ह्या सदरामधून साधारणतः अमेरिकेतील एखाद्या सर्वसाधारण शहरामधून वेगवेगळ्या आर्थिक, सामाजिक परिस्थितीमध्ये राहणार्‍या समाजाच्या रोजच्या आयुष्यातील प्रसंग, त्यांचे राग-लोभ, त्यांना रोजच्या आयुष्यात येणार्‍या अडचणी, पडणारे प्रश्न ह्याचे चित्रीकरण आणि वार्तांकन करत असे. सहसा ह्या कथामालेमध्ये लेस्बियन व्यक्तिमत्त्वे चितारलेली असत.

त्या काळी आजूबाजूला घडणार्‍या राजकीय राजकीय घटना, झालेच तर गे प्राईड परेड्स, विरोधी मोर्चे, लेस्बियन जगातील घडामोडी ह्यांविषयी ही पात्रे आपली मते व्यक्त करत. त्या काळी, एक हटके हास्यचित्र कथामाला म्हणून ह्या सदराला भरपूर लोकप्रियता प्राप्त झाली, आणि ह्याच हास्यचित्र कथामालेस अनुसरून पुढे, 'बेख्डेल-वॉलेस टेस्ट' ह्या चाचणीचा उदय झाला. अ‍ॅलिसनच्या नावावरून ह्या चाचणीचे नाव 'बेख्डेल टेस्ट' ठेवले गेले. अर्थात, आपली मैत्रीण लिझ वॉलेस आणि व्हर्जिनिया वूल्फ यांच्या लिखाणालाही अ‍ॅलिसन ह्या कल्पनेचे श्रेय देती झाली.

फोटो क्रेडीट - एलेना सीबर्ट

किंचित अवांतर म्हणून व्हर्जिनियाने काय लिहिले होते, हेही थोडक्यात बघू या.

'अ रूम ऑफ वन्स ओन' हे व्हर्जिनियाचे न्यनहम आणि गर्टन ह्या केंब्रिज विद्यापीठांतर्गत येणार्‍या मुलींच्या विद्यालयांमधून १९२८मध्ये दिलेल्या व्याख्यानमालेवर आधारित असे लिखाण, २४ ऑक्टोबर १९२९ रोजी प्रथम प्रकाशित झाले. स्त्रियांनी त्यांच्या स्वतःच्या दृष्टीकोनातून लिखाण करण्याची आवश्यकता व्हर्जिनियाने प्रतिपादली होती. असे लिखाण करण्यासाठी स्त्रियांपाशी पुरेसे आर्थिक बळ असायला हवे, तेव्हाच त्यांना लिखाणाचे स्वातंत्र्यही मिळू शकेल असे तिचे मत होते.

व्हर्जिनियाचे स्वतःचे वडील पुराणमतवादी होते. फक्त घरातील मुलांनीच शाळेत जावे, मुलींना औपचारिक शिक्षणाची गरज नाही, ह्या मताचे असल्याने, व्हर्जिनिया शा़ळेत पूर्ण वेळ औपचारिक शिक्षण घेऊ शकली नव्हती. मात्र ग्रीक व जर्मन भाषेचे शिक्षण तिला मिळाले.* (* अलीकडील काळात लंडनमधील किंग्ज कॉलेजमधील दस्तावेज तपासले असता, व्हर्जिनिया व तिची बहीण वनेसा ह्यांनी ह्या कॉलेजातील स्त्रियांसाठी असलेल्या विभागातून ग्रीक आणि जर्मन भाषेचे शिक्षण घेतले होते, हे समजते.)

मात्र ह्या अनुभवांमुळे स्त्रियांनाही पूर्ण शिक्षण मिळायला हवे, त्यांच्या विचार क्षमतेचा विकास होण्यासाठी स्त्रिया आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनण्यासाठी ते आवश्यक आहे, आणि आर्थिक व वैचारिक स्वातंत्र्य असल्याशिवाय त्या उत्तम लेखन करू शकणार नाहीत हे मत तिने ह्या लिखाणाद्वारे मांडले. शिक्षण व आर्थिक स्वातंत्र्य असल्यास स्त्रियाही समकालीन पुरुष लेखकांसारखे लेखन करू शकतील का, ह्याचा ऊहापोहही ह्या लिखाणात आहे.

तर, ह्या बेख्डेल चाचणीवर २०००च्या सुमारास व्यापक प्रमाणात चर्चा-प्रतिचर्चा घडत गेल्या आणि त्यातून ह्या चाचणीची आणखी एक variant अस्तित्वात आला.

ही बेख्डेल चाचणी आहे तरी काय? मो मूव्ही मेझर ह्या नावानेही ओळखली जाणारी ही चाचणी तीन साध्या सोप्या निकषांवर आधारलेली आहे -

१. (चित्रपटामध्ये) दोन तरी स्त्री व्यक्तिरेखा हव्यात.
२. त्या व्यक्तिरेखांमध्ये आपापसात सशक्त संवाद असायला हवा.
३. 'पुरुष वा त्याच्याशी संबंधित वा त्याला केंद्रस्थानी ठेवून त्याच्याभोवती फिरणारा' हा त्या संवादाचा विषय नसावा.

'द रूल' नावाच्या आपल्या एका हास्य चित्रकथेत, मो आणि जिंजर ह्या दोन स्त्रियांमध्ये जो संवाद अ‍ॅलिसनने चितारलेला आहे, तो संवाद म्हणजेच ह्या चाचणीचे नियम.

पण ह्या बेख्डेल चाचणीची गरज तरी काय?

हे मान्यच आहे की, सगळे चित्रपट तर काही ह्या चाचणीसाठी पात्र ठरू शकत नाहीत, त्याला चित्रपटाची पटकथा, थीम, मांडणी, विषयाची गरज अशी अनेक कारणे असू शकतात. पण हेही तितकेच रोचक आहे की बरेचसे चित्रपट ह्या चाचणीच्या मूलभूत नियमाचीही पूर्तता करत नाहीत वा पटकथेमध्ये वाव असतानाही करू शकत नाहीत वा कदाचित करू इच्छित नाहीत आणि ती म्हणजे चित्रपटात दोन तरी (सशक्त) स्त्री व्यक्तिरेखा असण्याची. बरे, तशा व्यक्तिरेखा असल्याच, तरीही चित्रपटाचा सहसा सर्वेसर्वा 'नायक' ह्याच्या संबंधित वा अनुषंगानेच ह्या स्त्री व्यक्तिरेखांचे संवाद वा वावर मर्यादित असतो, अशा व्यक्तिरेखांना स्वतःचे असे काही अस्तित्वच नसते.

आठवा - होनहार बेटेको गाजर का हलवा बनाके खिलानेवाली आणि त्याच्या वाटेकडे डोळे लावून बसलेली आणि दुसरे काहीच काम नसलेली अतिप्रेमळ आई! नायक दिसताच डोळे पिटपिटत आणि लाजून वगैरे चूर होत त्याच्या वाटेवर नजरे बिछाये वगैरे बसलेली आणि अर्थात दुसरे काहीच काम नसलेली नायिका, राखी के बंधन को जनम जनम वगैरे निभावणारी आणि भावाच्या प्रेमाने सतत गदगदणारी प्यारी बहना किंवा अगदी आख्ख्या जगाला दुष्टपणाचे डोस देऊ शकणारी, इतरांना मनीसारखे ओरखडे काढणारी पण नायकासमोर म्यांव माऊ होणारी खलनायिका! कालपरत्वे आई, बहीण आणि नायिका, खलनायिका जुना मोड त्यागून चकचकीत झालेल्या असल्या, तरी सहसा त्यांच्या भूमिकांची व्याप्ती तितकीच राहिलेली आहे. भूमिका जरा इतके तिकडे आधुनिक झाल्यात इतकेच.

विनोदाचा भाग सोडला, तरी असे का व्हावे बरे?

सहसा वा बर्‍याचदा, अजूनही,

१. चित्रपटातील स्त्री व्यक्तिरेखा 'मुख्य' भूमिका साकारत नाहीत, तर साहाय्यक भूमिकांमधून दिसतात. थोडक्यात, चित्रपट स्त्री व्यक्तिरेखेभोवती फिरत नाही. असे चित्रपट मोजकेच असतात.

२. जरी दोन वा अधिक स्त्री व्यक्तिरेखा असल्या, तरीही त्यांचे संवाद, त्यांच्या भूमिका, त्यांचा वावर हा चित्रपटातील पुरुषाच्या - नायकाच्या/ खलनायकाच्या भूमिकांच्या आधाराने आणि अनुषंगाने ठरवला जातो/ बेतलेला असतो. ह्या अर्थाने पाहिलं असता, चित्रपटातील नायिकाही खरे पाहिले असता साहायक भूमिकेमध्येच असते.

चित्रपटातील स्त्री व्यक्तिरेखा स्वतंत्र वृत्तीच्या, स्वतः काही विचार करू शकणार्‍या आणि ते मांडू शकणार्‍या, स्वतःच्या भल्या-बुर्‍याचा विचार करू शकणार्‍या, स्वतःचे निर्णय स्वतः घेऊ शकणार्‍या, चुका करणार्‍या आणि त्या सुधारणार्‍या आणि 'पुरुष' हा विषय वगळता आपापसात इतर काही संवाद साधणार्‍या असू शकत नाहीत का? मग तशा व्यक्तिरेखा दाखवण्यात काय अडचण असते, वा तशा का दाखवल्या जात नाहीत, हा एक अभ्यासाचा विषय ठरू शकतो.

आजही चित्रपटांमधून स्त्री कलाकारांना सहसा सशक्त व्यक्तिरेखा रंगवायला मिळत नाहीत किंवा अशा व्यक्तिरेखा चित्रपटांमधून सहसा दाखवल्या जात नाहीत, ह्या एका कटू सत्यावर बेख्डेल चाचणी नेमके बोट ठेवते. मोजके चित्रपट बेख्डेल चाचणीत उत्तीर्ण होतात.

अशी ही एक साधी सोपी चाचणी. कोणत्याही चित्रपटातील स्त्री व्यक्तिरेखा कितपत सशक्तरीत्या बेतल्या आहेत, ह्याचा प्राथमिक ऊहापोह ह्या चाचणीद्वारे होऊ शकतो. हॉलीवूडमधील चित्रपटांसाठी ही चाचणी प्रथम तयार केली गेली.

ह्या चाचणीमध्ये उत्तीर्ण होऊ शकतील अशा काही भारतीय चित्रपटांची यादी आम्ही देतोय.

कुंकू - मनाविरुद्ध म्हातार्‍याशी लग्न करून दिलेली निर्मला (शांता आपटे). जरी आपल्या खाष्ट सासू आणि नवर्‍याबद्दल मनात चीड आणि राग असला, तरी त्याच नवर्‍याच्या आधीच्या लग्नापासून झालेल्या मुलीवर तो राग न काढण्याइतकी ती समंजस आहे. त्या मुलीलाही आपल्या आजीचा दुष्टपणा आवडत नाही. आपल्या परीने ती निर्मलेला आनंद देऊ पाहते आणि दोघींमध्ये त्यांचा स्वतःचा असा एक मैत्रीचा धागा फुलतो आहे, त्याची ही कथा.

मिर्चमसाला - इंग्रजांच्या काळातील १९४०च्या सुमारातील एक कथा. गर्विष्ठ, स्त्रीलोलुप अशा सुभेदाराची (नासिरुद्दीन शाह) नजर सोनबाईवर (स्मिता पाटील) पडली आहे आणि त्याच्या लाळघोटेपणाची चीड येऊन, सोनबाईने त्याला कानफटीत ठेवून दिली आहे. त्याचा सूड म्हणून सुभेदाराने आख्खे गाव वेठीला धरले आहे आणि गाववाल्यांनीही सोयीस्करपणे सोनबाईलाच दोषी ठरवले आहे. सोनबाईचा शेवटचा आधार आहे स्त्रियांनी चालवलेल्या मिरची कारखान्याची जागा - जिथे ती सुभेदाराच्या शिपायांपासून जीव वाचवून पळाली होती. सोनबाईला ताब्यात घेण्यासाठी आलेल्या सुभेदाराला आडव्या येतात त्या कारखान्यातील स्त्रिया. सोनबाईचा आणि त्यांचा एकमेकींशी बंध जुळला आहे. एकमेकींची साथ देण्यातला अर्थ त्यांना उमगला आहे. आपल्या सर्व सामर्थ्यानिशी, त्यांच्यासारख्याच एकीसाठी त्या लढा देतात.

उंबरठा - सुलभा महाजन (स्मिता पाटील). समाजातील परित्यक्ता स्त्रियांसाठी काहीतरी करण्याची ऊर्मी मनात बाळगून कामाला हात घातलेली स्त्री. आश्रमातील स्त्रियांमध्ये आयुष्याबद्दल विश्वास निर्माण करण्यासाठी, त्यांच्यासाठी आंतरिक ऊर्मीने काही भले करू पाहणारी, त्यांना सोबत घेऊन चालू पाहणारी, त्यांच्याशी माणुसकीचे नाते जोडू पाहणारी संवेदनाशील स्त्री आणि तिचे झगडे आणि इतर स्त्रियांसोबतचे भावबंध पडद्यावर आणणारी गोष्ट.

डोर - मीरा (आयेशा टकिया) आणि झीनत (गुल पनांग) ह्यां दोन अतिशय वेगळ्या सामाजिक स्तरांवरल्या स्रियांची, त्यांच्या परिस्थितीची आणि मैत्रीची गोष्ट. उत्तरा बावकर ह्यांनी साकारलेली मीराच्या आजेसासूची भूमिकाही अत्यंत सुरेख. आयुष्याचे अनेक अनुभव घेऊन आजेसासू शहाणी झाली आहे. मीराची मैत्रीण आणि तिचा आधार. कुठेही भडक न होता अतिशय संयतपणे ह्या बायकांमधील नाती उलगडतो.

गुलाब गँग - राजो (माधुरी दीक्षित) आणि तिची गँग आणि सुमित्रा देवी (जुही चावला) ह्यांच्यातील डावपेचांची आणि कुरघोडींची कहाणी.

अँग्री इंडियन गॉडेसेस - फ्रेडा (सारा - जेन डायस) एक फॅशन फोटोग्राफर आहे आणि तिच्या लग्नाची बातमी देण्यासाठी आपल्या मैत्रिणींना घरी बोलावले आहे. त्यानंतर घडत जाणार्‍या घटना आणि त्यातून उलगडणारे आणि पुढे सरकणारी त्यांच्या मैत्रीच्या नात्याची वीण उलगडणारी कथा

तुम्हीही देऊ शकाल काही उदाहरणॅ?

उपसंहारः बेख्डेल चाचणीबद्दल लेख लिहायचा ठरवल्यानंतर ह्या चाचणीबद्दल टप्प्याटप्प्याने माहिती वाचत गेले. लेख, मतं, मतांतरं, आणि जे काही मिळेल ते.

अगदी सुरुवातीला जेव्हा ह्या चाचणीबद्दल वाचायला सुरुवात केली, तेव्हा चाचणी जरा स्त्रीप्रधानतेकडे झुकणारी आहे की काय, असंही वाटलं. या चाचणीवर त्यासाठी टीकाही झाली आहे, पण जसजसं अधिकाधिक माहिती वाचत गेले, तसं लक्षात यायला लागलं की स्त्रीप्रधानतेपेक्षाही या चाचणीचा भर आहे तो भूमिका आणि व्यक्तिरेखांच्या आशयघनतेवर आणि अशा आशयघन भूमिका वाट्याला येण्याच्या समान संधींवर.

चित्रपटांच्या उदाहरणांसहित उपलब्ध असणारी माहिती वाचत असता लक्षात आलं की अजूनही जगभरातून पुरुषप्रधान व्यक्तिरेखांभोवती फिरणारे सिनेमा बनतात. भले चित्रपटांमधून सुरुवातीपासून शेवटापर्यंत स्त्री व्यक्तिरेखा हजर असतील, तरीही पुरुष व्यक्तिरेखांना चित्रपटांत व्यक्त होण्यासाठी जितका वाव आणि मुभा असते तशी स्त्री व्यक्तिरेखांना असते का? की पुरुष व्यक्तिरेखांना पूरक म्हणून स्त्री व्यक्तिरेखाच वावर असतो?

चित्रपटांतील ह्या उणीवेवर बेख्डेल चाचणी बोट ठेवते. अर्थात, आता चित्रपटांच्या कथा, विषय बदलत आहेत व प्रेक्षक असे बदल स्वीकारतही आहेत.

बेख्डेल चाचणी हा चित्रपटासंदर्भातील चाचण्यांसंदर्भातील शेवटचा शब्द नक्कीच नव्हे पण चित्रपटांचा दर्जा सुधारण्यासाठी, चित्रपटांच्या कथा, विषय ह्यांमध्ये वैविध्य असावे, स्त्री व्यक्तिरेखांनाही न्याय आणि वाव मिळावा ह्यासाठीचे ह्या चाचणीचे योगदान नाकारता नक्कीच येणार नाही.

संदर्भसूची -

bechdeltest.com/
https://www.quora.com/
www.huffingtonpost.com
https://www.theguardian.com/
https://www.goodreads.com/